1, 2. (a) Anie ke Abasi ekebem iso obot, ndien nso ke Jehovah akada enye anam? (b) Nso iwụt ke ẹtetịm mme angel Abasi?

JEHOVAH, Andibot ofụri ekondo, esinam n̄kpọ ke ndutịm. Enye ekebem iso obot ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen esie. Ẹkot Eyen esie emi “Ikọ” koro enye esitịn̄ ikọ ke ibuot Abasi. Ikọ odu ye Jehovah ke ata ediwak isua onyụn̄ anam n̄kpọ ọnọ Enye, koro Bible ọdọhọ ete: “Ikọ okodu ke editọn̄ọ, Ikọ okonyụn̄ odu ye Abasi.” Bible ọdọhọ n̄ko ete: “Kpukpru n̄kpọ ẹkedidu ebe ke enye [Ikọ], ndien ke mîbehe ke enye baba n̄kpọ kiet ikedịghe ididu.” Ke se ikande isua 2,000 emi ẹkebede, Abasi ama ọdọn̄ Ikọ edi isọn̄. Enye ekedi Jesus Christ emi akanamde kpukpru se Ete esie ọkọdọhọde enye anam.—John 1:1-3, 14.

² Mbemiso Eyen Abasi ekedide isọn̄, enye ekedi “ata anamutom” Abasi ke heaven. (N̄ke 8:30) Enye ke Jehovah akada obot miliọn mme angel eken ke heaven. (Col. 1:16) Kop mi se Bible etịn̄de aban̄a mme angel: “Tọsịn ke itie tọsịn ẹnam n̄kpọ ẹnọ [Jehovah], tọsịn duop ke itie tọsịn duop ẹnyụn̄ ẹda enye ke iso.” (Dan. 7:10) Bible etịn̄ aban̄a mme angel emi nte “mme udịm” Jehovah oro ẹtịmde.—Ps. 103:21.

3. Ntantaọfiọn̄ ye ekondo ẹwak didie, ndien didie ke ẹtịm mmọ?

³ Ke ini Jehovah okobotde n̄kpọ, enye ama obot ata  ediwak ntantaọfiọn̄ ye ekondo emi owo mîkemeke ndibat. Ntantaọfiọn̄ ye ekondo ifan̄ ẹdu? N̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet emi ẹkotde Chronicle ke Houston, Texas, ọdọhọ ke ndụn̄ọde emi ntaifiọk ẹnamde ndondo emi anam mmọ ẹkere ke ntantaọfiọn̄ ye ekondo “sextiliọn 300” ẹdu. Sextiliọn 300 ọwọrọ ndiwet 3 nnyụn̄ n̄wet ikpîkpu 23 ndian! Ndi mme ntantaọfiọn̄ ye ekondo ẹnyụn̄ ẹsuana ẹbono ntre ntịme ntịme? Baba, ẹtịm mmọ ke uyọ ke uyọ. Uyọ kiet kiet enyene ediwak ekondo ye biliọn m̀mê triliọn ntantaọfiọn̄. Ẹtịm ediwak uyọ emi ẹbon ke n̄kpri otu ye ikpọ otu.

4. Ntak emi odotde ndidọhọ ke Abasi etetịm mme asan̄autom esie mi ke isọn̄?

⁴ Jehovah etịm ofụri ekondo ke ata ndyọ ndyọ usụn̄ kpa nte enye etịmde mme anam-akpanikọ angel esie. (Isa. 40:26) Ntem, odot ndidọhọ ke enye etetịm mme asan̄autom esie mi ke isọn̄. Enye oyom mmọ ẹnam n̄kpọ ke ndutịm man ẹkpekeme ndinam ata akpan utom emi enye ọnọde mmọ. Jehovah etịm ikọt esie ke ediwak isua man ẹnam n̄kpọ ẹnọ enye. Ediwak n̄kpọ emi ẹtịbede ẹwụt ke enye odu ye mmọ ye nte ke enye “idịghe Abasi ndutịme, edi edi Abasi emem.”—Kot 1 Corinth 14:33, 40.

5. Didie ke ẹketịmede ndutịm emi Abasi akanamde man mme owo ẹyọhọ isọn̄?

⁵ Ke ini Jehovah okobotde Adam ye Eve, enye ama ọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ẹtọt ẹnyụn̄ ẹwak ẹnyụn̄ ẹyọhọ ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹkan enye, ẹnyụn̄ ẹkara iyak ke inyan̄ ye mme edibotn̄kpọ emi ẹfede ke enyọn̄ ye kpukpru mme odu-uwem edibotn̄kpọ eke ẹnyọnide ke isọn̄.” (Gen. 1:28) Jehovah ikobotke kpukpru owo ke isọn̄ ini kiet. Enye okoyom Adam ye Eve ẹnyene nditọ, nditọ mmọ ẹnyene nditọ, nditọ nditọ mmọ ẹnyụn̄ ẹnyene nditọ, ntre ntre tutu mme owo ẹyọhọ ofụri isọn̄. Abasi okoyom mmọ ẹnam isọn̄ akabade Paradise. Edi nsọn̄ibuot Adam ye Eve ama etịmede ndutịm Abasi emi ke esisịt ini. (Gen. 3:1-6) Nte ini akakade, “Jehovah [ama] okụt nte idiọkn̄kpọ owo awakde ke isọn̄ ndien kpukpru n̄kpọ ke ekikere esịt owo ẹsụk ẹdi idiọk kpukpru ini.” Emi ama anam “isọn̄ abiara ke enyịn ata Abasi, afai onyụn̄ ọyọhọ ke isọn̄.” Ntre, Abasi ama ebiere ndida Ukwọ nsobo mme idiọkowo.—Gen. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Ntak emi Noah okokụtde mfọn ke iso Jehovah? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.) (b) Nso iketịbe inọ mbon ntụtutọn̄ ke eyo Noah?

⁶ Edi ‘Noah ama okụt mfọn ke iso Jehovah’ sia enye ekedi “edinen owo” onyụn̄ ‘anana ndudue ke otu mbon eyo esie.’ N̄ko, sia ‘Noah akasan̄ade ye Abasi,’ Jehovah ama ọdọhọ enye ọkọn̄ akamba ubom. (Gen. 6:8, 9, 14-16) Abasi ọkọdọhọ Noah ọkọn̄ ubom oro ke usụn̄ emi edinamde enye ọfiọrọ ke mmọn̄. “Noah [ama] anam kpukpru se Jehovah eketemede enye,” ndien ubon esie ẹma ẹn̄wam enye etiene ndutịm Abasi tutu ẹkụre utom oro. Ke ẹma ẹkenam mme unam ẹdidụk ubom, “Jehovah [ama] eberi usụn̄ ubom” oro.—Gen. 7:5, 16.

⁷ Jehovah ama anam edịm Ukwọ edep ke isua 2370 M.E.N. “ọsọhi kpukpru se idude uwem emi ẹdude ke iso isọn̄ efep,” edi anyan̄a Noah ye ubon esie. (Gen. 7:23) Kpukpru owo emi ẹdude ke isọn̄ mfịn ẹto ubon Noah. Edi ẹma ẹsobo kpukpru mbon oro mîkodụkke ubom oro sia mmọ mîkokopke uyo Noah, “ọkwọrọ edinen ido.”—2 Pet. 2:5.

8. Didie ke Abasi eketịm ikọt esie mbemiso mmọ ẹkedụkde Isọn̄ Un̄wọn̄ọ?

⁸ Ke se ikande isua 800 ke Ukwọ ama ekebe, Abasi ama etịm nditọ Israel anam  mmọ ẹkabade ẹdi idụt. Enye ama an̄wam mmọ ẹnam kpukpru n̄kpọ ke ndutịm, akpan akpan ke utuakibuot mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama ọnọ mmọ mme oku ye nditọ Levi. Enye ama emek n̄ko “iban oro ẹkenamde utom ke enyịnusụn̄ tent usopidem.” (Ex. 38:8) Edi ke ini Jehovah ọkọdọhọde nditọ Israel ẹka ẹkedun̄ ke Canaan, mmọ ẹma ẹkop ndịk ẹnyụn̄ ẹsịn ndika, ntre Jehovah ama ọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ididụkke isọn̄ oro n̄kemenerede ubọk mi n̄n̄wọn̄ọ nte nyodụn̄ ye mbufo, ke mîbọhọke Caleb eyen Jephunneh ye Joshua eyen Nun,” koro mmọ ẹkeda eti etop ẹnyọn̄ ẹdi ke ẹma ẹkeyep Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. (Num. 14:30, 37, 38) Nte ini akakade, Moses ama ọkpọn̄ itie esie ọnọ Joshua nte Jehovah ọkọdọhọde enye anam. (Num. 27:18-23) Ke ini Joshua okoyomde ndida nditọ Israel ndụk Canaan, Jehovah ama ọdọhọ enye ete: “Nyene uko nyụn̄ kop odudu. Kûdịghe, kûnyụn̄ uyak idem enyek fi, koro Jehovah Abasi fo odude ye afo ke ebiet ekededi eke afo akade.”—Josh. 1:9.

9. Didie ke Rahab akada Jehovah ye ikọt esie?

⁹ Jehovah Abasi ama odu ye Joshua ke kpukpru ebiet oro enye akakade. Ke uwụtn̄kpọ, kere se iketịbede ke ini nditọ Israel ẹkenamde nna ekpere Jericho ke Canaan. Ke isua 1473 M.E.N., Joshua ama ọdọn̄ irenowo iba ẹkeyep Jericho, ndien mmọ ẹma ẹkekụt akpara kiet emi ekerede Rahab. Enye ama edịp mmọ ke ọkọm ufọk esie mbak mbon oro edidem Jericho ọkọdọn̄de ẹdimụm mmọ ẹdikụt mmọ. Rahab ama ọdọhọ mbon uyep oro ete: “Mmọfiọk nte ke Jehovah iditreke ndinọ mbufo isọn̄ emi . . . , koro nnyịn imokop nte Jehovah akanamde mmọn̄ Ididuot Inyan̄ asat ke iso mbufo . . . ye se mbufo ẹkenamde ndidem Amorite mbiba.” Enye ama adian do ete: “Jehovah Abasi mbufo [edi] Abasi ke heaven ke enyọn̄ ye ke isọn̄ ke idak.” (Josh. 2:9-11) Rahab ye ubon esie ẹma ẹn̄wam ndimek ikọt Jehovah. Ndien Jehovah ama okụt ete ke ẹnyan̄a enye ye ubon esie ke ini nditọ Israel ẹkesobode Jericho.  (Josh. 6:25) Rahab ama enyene mbuọtidem, abak Jehovah, onyụn̄ okpono ikọt Abasi.

10. Nso ke Jesus ọkọdọhọ mme adaiso Ido Ukpono Mme Jew eyo esie, ndien ntak emi enye eketịn̄de utọ ikọ oro ye mmọ?

¹⁰ Ke ini Joshua akadade nditọ Israel usụn̄, mmọ ẹma ẹn̄wana ekọn̄ ẹkan ediwak obio ke Canaan tutu ẹmen Canaan ẹnyene. Edi nso iketịbe nte ini akakade? Nditọ Israel ẹma ẹsibiat ibet Abasi ke ubọk ke ubọk. Etisịm ini emi Jehovah ọkọnọde Eyen esie edi isọn̄, mmọ ẹma ẹnen̄ede ẹsọn̄ ibuot ye Abasi ye mbon oro Abasi ọkọdọn̄de utom ọnọ mmọ tutu edi se Jesus ọdọhọde ke Jerusalem edi obio emi ‘ẹsiwotde mme prọfet.’ (Kot Matthew 23:37, 38.) Abasi ama esịn mme adaiso Ido Ukpono Mme Jew sia mmọ mîkanamke akpanikọ inọ enye. Ntak edi oro Jesus ọkọdọhọde mmọ ete: “Ẹyebọ mbufo obio ubọn̄ Abasi ẹnyụn̄ ẹyak enye ẹnọ idụt oro on̄wụmde mfri esie.”—Matt. 21:43.

11, 12. (a) Nso ikowụt ke Jehovah ama ọkpọn̄ idụt Israel ke eyo mme apostle akabade ọdiọn̄ esop en̄wen? (b) Mmanie ikodu ke obufa esop emi?

¹¹ Ke eyo mme apostle, Jehovah ama esịn idụt Israel sia mmọ mîkanamke akpanikọ. Edi oro ikọwọrọke ke enye idinyeneke aba mme asan̄autom oro ẹtịmde ke isọn̄. Ke Pentecost 33 E.N., Jehovah ama ọtọn̄ọ esop emi mme andibuana ẹkopde uyo Jesus Christ ẹnyụn̄ ẹtienede ukpepn̄kpọ esie. Enye ama ọdiọn̄ mmọ. N̄kpọ nte mbet Jesus 120 ẹma ẹsop idem ke ufọk kiet ke Jerusalem ke ini ‘uyom okotode heaven ọwọrọ emi ebietde uyom ata ọkpọsọn̄ ofụm, ndien enye ama ọyọhọ ofụri ufọk’ oro. Ekem “mmọ [ẹma] ẹkụt mme edeme eke ẹbietde edemeikan̄ nte ẹdemede ẹdoro mmọ owo kiet kiet, ndien kpukpru mmọ ẹyọhọ ye edisana spirit ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisem nsio nsio usem, kpa nte spirit [ọkọnọde] mmọ ukeme ndisem.” (Utom 2:1-4) N̄wọrọnda n̄kpọ emi ama enen̄ede owụt ke Jehovah ama odu ye obufa esop oro, kpa esop oro mme mbet Christ ẹkedude.

¹² Usen oro, ‘n̄kpọ nte ukpọn̄ tọsịn ita ẹma ẹdidiana’ ye mme mbet Jesus. Ke adianade do, “Jehovah [ama] aka iso ndida mbon oro ẹnyan̄ade ndian nnọ mmọ ke usen ke usen.” (Utom 2:41, 47) Mme mbet Jesus oro ẹma ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ tutu “ikọ Abasi ọdọdiọn̄ ọkọri, ibat mbet onyụn̄ aka iso nditọt ke Jerusalem etieti.” Idem “akwa otu mme oku ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisụk ibuot nnọ akpanikọ.” (Utom 6:7) Ediwak mbon oro ẹkenyenede eti esịt ẹma ẹnyịme akpanikọ oro mme andidu ke obufa esop oro ẹkekwọrọde. Nte ini akakade, Jehovah ama owụt ke imọ isụk idodu ye mmọ ke ini enye ọkọtọn̄ọde ndida “mbon idụt” ndisịn ke esop mme Christian.—Kot Utom 10:44, 45.

13. Nso utom ke Abasi ọkọnọ obufa esop esie?

¹³ Ẹma ẹnen̄ede ẹfiọk utom emi Abasi ọkọnọde mme mbet Christ. Jesus ke idemesie ama enịm uwụtn̄kpọ ọnọ mmọ, sia ke ndondo oro enye akanade baptism, enye ama ọtọn̄ọ ndikwọrọ mban̄a “obio ubọn̄ heaven.” (Matt. 4:17) Jesus ama ekpep mme mbet esie ndinam ukem utom oro. Enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ẹyetie ntiense ẹban̄a mi ke Jerusalem ye ke ofụri Judea ye Samaria tutu esịm ata utịt ikpehe isọn̄.” (Utom 1:8) Mme akpa mbet Jesus ẹma ẹfiọk se akanade mmọ ẹnam. Ke uwụtn̄kpọ, Paul ye Barnabas ẹma ẹdọhọ mme Jew oro ẹkebiọn̄ọde mmọ ke Antioch ke Pisidia uko uko ẹte: “Akana ẹbem iso ẹtịn̄ ikọ Abasi ẹnọ mbufo. Sia mbufo ẹsịnde ikọ oro ẹnyụn̄ ẹkerede ke mmimọ idotke ndinyene  nsinsi uwem, sese! nnyịn imọwọn̄ọde itiene mme idụt. Ke akpanikọ, Jehovah ada mme ikọ emi owụk nnyịn, ete, ‘Mmemek fi nte un̄wana mme idụt, man afo ekpedi edinyan̄a tutu esịm utịt isọn̄.’” (Utom 13:14, 45-47) Toto ke eyo mme apostle, ikpehe esop Abasi eke isọn̄ anam mme owo ẹfiọk ndutịm emi Abasi anamde man anyan̄a mme owo.

14. Nso iketịbe ke Jerusalem ke eyo mme apostle, edi mmanie ikọbọhọ?

¹⁴ Ata ediwak mme Jew ikenyịmeke ndikop eti mbụk, ikonyụn̄ ikpan̄ke utọn̄ ke ini Jesus akasiande mmọ afanikọn̄ oro edisịmde Jerusalem. Jesus ama odụri mbet esie utọn̄ ete: “Ke ini mbufo ẹkụtde nte mbonekọn̄ ẹkande Jerusalem ẹkụk, ẹfiọk ndien ẹte n̄wụre esie asan̄a ekpere. Adan̄aoro yak mbon oro ẹdude ke Judea ẹfehe ẹka ikpọ obot, n̄ko yak mmọ eke ẹdude ke esịt esie ẹwọn̄ọ, yak mmọ eke ẹdude ke in̄wan̄ ẹkûnyụn̄ ẹdụk esịt esie.” (Luke 21:20, 21) Se Jesus eketịn̄de ama etịbe. Ke isua 66 E.N., Cestius Gallus ama ada mbonekọn̄ Rome usụn̄ akakan Jerusalem okụk sia mme Jew ẹkesọn̄de ibuot. Edi ẹtise, mbonekọn̄ oro ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ, ndien oro ama anam mme mbet Jesus ẹnyene ifet ẹwọrọ ke Jerusalem ye Judea. Ewetmbụk eset kiet emi ekerede Eusebius ọkọdọhọ ke ediwak mmọ ẹma ẹbe Akpa Jordan ẹka Pella ke Perea. Ke isua 70 E.N., Titus emi ekedide akwa owoekọn̄ ama ada mbonekọn̄ Rome usụn̄ ndien mmọ ẹma ẹfiak ẹka Jerusalem ẹnyụn̄ ẹkesobo enye. Edi mme Christian oro ẹkenamde akpanikọ ẹma ẹbọhọ sia mmọ ẹma ẹnam item Jesus.

15. Nso mfịna ke mme Christian eyo mme apostle ẹkesobo?

¹⁵ Ido Ukpono Christ ama aka iso ọkọri ke eyo mme apostle, kpa ye nsọn̄ọn̄kpọ, ukọbọ, ye mme idomo emi ẹkesịmde mme mbet Christ. (Utom 11:19-21; 19:1, 19, 20) Akpa mme Christian oro ẹma ẹka iso ẹkọri sia Abasi ama ọdiọn̄ mmọ.—N̄ke 10:22.

16. Nso ke akana Christian kiet kiet anam man ọsọn̄ọ odu ke esop?

¹⁶ Akana Christian kiet kiet aka iso esịn idem anam n̄kpọ Abasi man ọsọn̄ọ odu ke esop onyụn̄ aka iso enyene mbuọtidem. Akana mmọ ẹsịn idem ẹkpep Ikọ Abasi, ẹdụk mbono esop kpukpru ini, ẹnyụn̄ ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ. Mme n̄kpọ emi ẹma ẹnam ikọt Jehovah ke eset ẹsọn̄ idem ke esop ẹnyụn̄ ẹdiana kiet, kpa nte ẹnamde idahaemi. Mbon oro ẹkedude ke esop oro Abasi ekenen̄erede etịm do ẹma ẹbọ akwa ufọn ke ntak emi mbiowo ye mme asan̄autom unamutom ẹkenyịmede ndisịn idem n̄n̄wam mmọ. (Phil. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Anaedi ama esinen̄ede enem mmọ ke ini mme esenyịn oro ẹsan̄ade-san̄a, utọ nte Paul, ẹkedide esop mmọ. (Utom 15:36, 40, 41) Nte nnyịn ituakde ibuot mfịn enen̄ede ebiet nte mme Christian eyo mme apostle ẹkesituakde. Imenen̄ede ikop inemesịt ke Jehovah etịm nnyịn idahaemi nte enye eketịmde mme asan̄autom esie ini oro! *

17. Nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁷ Nnyịn idu uwem ke mme akpatre usen, ndien ẹmọn̄ ẹsọp ndisobo ererimbot Satan mfep. Kpa ye oro, ikpehe esop Jehovah eke isọn̄ ke ọkọri ata usọp usọp. Ndi ke asan̄a ikpat kiet ye esop Jehovah? Ẹyetịn̄ nte ikemede ndinam emi ke ibuotikọ oro etienede.