1. Nso ke mme owo ẹsima, edi anie ke ikpekpere ikan?

IDỤHE eke mîsimaha mme owo ẹkpere imọ. Mbon emi ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹmade kiet eken ẹsikpere etieti. Esịt esinem nnyịn ke ini mbonubon nnyịn ye mme ufan nnyịn ẹdade nnyịn ke n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹwụtde ke imama nnyịn. Edi Andibot nnyịn ke ikpakam ikpere ikan.—Eccl. 12:1.

2. Jehovah ọn̄wọn̄ọ ndinam nso nnọ nnyịn, edi ntak emi ediwak owo mînịmke emi?

² Ke Bible, Jehovah ọdọhọ ‘isan̄a ikpere’ imọ, onyụn̄ ọn̄wọn̄ọ ke edieke inamde emi ke imọ n̄ko ‘iyasan̄a ikpere nnyịn.’ (Jas. 4:8) Se Abasi etịn̄de emi anam esịt enem nnyịn. Edi ediwak owo ikereke ke mmimọ imekeme ndikpere Abasi. Mmọ ẹtịn̄ emi sia ẹkerede ke mmimọ idotke ndikpere Abasi mîdịghe ẹkere ke Abasi oyom usụn̄ akaha. Ndi owo ekeme ndikpere Jehovah?

3. Nso ke ana idiọn̄ọ iban̄a Jehovah?

³ Jehovah ‘iyomke usụn̄ ikpọn̄’ owo ekededi emi oyomde ndidiọn̄ọ enye. (Kot Utom 17:26, 27; Psalm 145:18.) Abasi oyom ikpere enye okposụkedi emi idide mme anana-mfọnmma owo, enye onyụn̄ eben̄e idem ndida nnyịn nte n̄kpet  n̄kpet ufan esie. (Isa. 41:8; 55:6) Andiwet Psalm emi ekedide ufan Jehovah ọkọdọhọ ete: ‘O Andikop akam, kpukpru obụkidem ẹyedi ẹbịne fi. Owo emi afo emekde onyụn̄ anamde asan̄a ekpere fi okop inemesịt.’ (Ps. 65:2, 4) Ẹyak ise nte Asa emi akakarade Judah ekekperede Abasi ye nte Abasi ekekperede enye. *

4. Nso uwụtn̄kpọ ke Asa ekenịm ọnọ mbon Judah?

⁴ Asa akatuak ibuot ọnọ Abasi ke ofụri esịt kpa ye oro ikọt esie ẹkemade ukpono ndem. Enye ama osobo mme akpara emi ẹkesidude ke temple onyụn̄ osion̄o kpukpru mbubiam n̄kpọ efep ke temple. (1 Ndi. 15:9-13) Sia enye akanamde n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt, enye ama ekeme ndidọhọ ikọt esie ete “ẹyom Jehovah Abasi mme ete ete mmọ ẹnyụn̄ ẹnịm ibet ye mme ewụhọ esie.” Jehovah ikayakke mme asua ẹda ekọn̄ ẹdụk obio oro ke akpa isua duop emi Asa akakarade. Asa ekekere ke nso ikanam mmimọ inyene emem? Enye ọkọdọhọ ikọt esie ete: “Sese nnyịn ke isụk inyenyene isọn̄, koro nnyịn iyomde Jehovah Abasi nnyịn. Nnyịn imoyom enye, ndien enye ọmọnọ nnyịn nduọkodudu akanade okụk.” (2 Chron. 14:1-7) Ẹyak ise se iketịbede ke oro ebede.

5. Nso ikọwọrọ Asa, ndien nso iketịbe ke akpatre?

⁵ Da nte ke afo edi Asa. Owo Ethiopia emi ekerede Zerah asan̄a ye mbonekọn̄ 1,000,000 ye chariot 300 edi ekọn̄ ke Judah. (2 Chron. 14:8-10) Akpanam nso ke ini okụtde utọ udịm owo emi ẹdide ndin̄wana ekọn̄ ye mbufo? Mbonekọn̄ mbufo ẹdi owo 580,000 kpọt! Ọwọrọ ke mbonekọn̄ mmọ ẹkpere ndiwak n̄kan eke mbufo utịm ikaba. Ndi ekpekere m̀mê nso ikpanam Abasi ayak utọ n̄kpọ emi etịbe? Ndi okpodomo ndida ifiọk idemfo nnyan̄a idem? Se Asa akanamde owụt ke enye ama ekpere Jehovah onyụn̄ ọbuọt idem ye enye. Enye ama ekpe Abasi ubọk ete: “N̄wam nnyịn, O Jehovah Abasi nnyịn, koro nnyịn iberide edem ke afo, inyụn̄ idade enyịn̄ fo idi ndin̄wana ye otuowo emi. O Jehovah, afo edi Abasi nnyịn. Kûyak owo ọsọn̄ odudu akan fi.” Nso ke Abasi akanam? Bible ọdọhọ ke “Jehovah [ama] akan mbon Ethiopia.” Owo mmọ ndomokiet ikọbọhọke ke ekọn̄ oro!—2 Chron. 14:11-13.

6. Nso ke Asa akanam emi ikpekpebede?

⁶ Nso ikan̄wam Asa enen̄ede enịm ke Abasi eyekpeme imọ onyụn̄ eteme imọ se ikpanamde? Bible ọdọhọ ke “Asa [ama] anam se inende ke enyịn Jehovah” onyụn̄ ọdọhọ ke enye ‘akanam n̄kpọ Jehovah ke ofụri esịt.’ (1 Ndi. 15:11, 14) Ana nnyịn n̄ko inam n̄kpọ Abasi ke ofụri esịt edieke iyomde ndinen̄ede n̄kpere enye idahaemi ye ke ini iso. Imọkọm Jehovah ke ndibem iso nsan̄a n̄kpere nnyịn ye ke ndin̄wam nnyịn ika iso ikpere enye. Ẹyak ise n̄kpọ iba emi enye adade anam nnyịn ikpere enye.

7. (a) Nso ke Jehovah anam man ikpere enye? (b) Nso idi akakan n̄kpọ emi Jehovah adade anam nnyịn ikpere enye?

⁷ Jehovah ama mme owo etieti, oro akanam enye anam ediye isọn̄ emi ọnọ nnyịn. Mme n̄kpọ emi enye ọnọde nnyịn ida idu uwem owụt ke enye  osụk amama nnyịn. (Utom 17:28; Edi. 4:11) Ata akpan n̄kpọ en̄wen emi enye anamde ọnọ nnyịn edi enye ndikpep nnyịn Ikọ esie. (Luke 12:42) Enye anam nnyịn idiọn̄ọ ke imọ imesikpan̄ utọn̄ ikop akam emi ibọn̄de inọ enye. (1 John 5:14) Edi ufak edi akakan n̄kpọ emi Abasi adade anam nnyịn ikpere enye, kpa emi n̄ko ke enye ada owụt ke imama nnyịn. (Kot 1 John 4:9, 10, 19.) Jehovah ọkọdọn̄ “ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen” esie edi isọn̄ edisio nnyịn ke ufụn idiọkn̄kpọ ye n̄kpa.—John 3:16.

8, 9. Nso ke Jesus anam man uduak Jehovah osu?

⁸ Jehovah anam n̄ko mbon emi ẹkedude uwem mbemiso Christ ẹbọ ufọn ẹto ufak. Ke ini enye ọkọdọhọde ke iyọdọn̄ owo edinyan̄a mme owo, enye akada nte ke ẹma ẹkpekpe ufak ibuot mmọ sia enye ama ọfiọk ke se imọ in̄wọn̄ọde oyosu. (Gen. 3:15) Ke ediwak isua ama ekebe, apostle Paul ama ọkọm Abasi ke “ufak oro Christ Jesus ekekpede” onyụn̄ ọdọhọ ke Abasi ‘ama efen mme idiọkn̄kpọ emi ẹkenamde ke ini edem ke adan̄aemi enye ekemede ime.’ (Rome 3:21-26) Mîkpedịghe Jesus, nnyịn ikpekpereke Abasi.

⁹ Jesus kpọt ekeme ndinam mbon oro ẹsụhọrede idem ẹdifiọk Jehovah ẹnyụn̄ ẹdi mme n̄kpet n̄kpet ufan esie. Nso ke N̄wed Abasi etịn̄ aban̄a emi? Paul ekewet ete: “Abasi owụt ima eke enye amade nnyịn ke emi Christ akakpade ke ibuot nnyịn ke adan̄aemi nnyịn isụk idide mme anamidiọk.” (Rome 5:6-8) Jesus akakpa ọnọ nnyịn ke ntak emi enye ye ete esie ẹmade nnyịn, idịghe ke ntak emi nnyịn idotde. Jesus ọkọdọhọ ete: “Baba owo kiet ikemeke nditiene mi ibọhọke Ete, emi ọkọdọn̄de mi, odụri enye edi.” Enye ama ọdọhọ ini efen ete: “Baba owo kiet itieneke Ete ibọhọke ebe ke ami.” (John 6:44; 14:6) Didie ke Jehovah esida Jesus Christ anam mme owo etiene enye, ẹka iso ẹdi ufan esie, ẹnyụn̄ ẹnyene nsinsi uwem? (Kot Jude 20, 21.) Ẹyak ineme iban̄a n̄kpọ en̄wen emi Jehovah adade anam nnyịn ikpere enye.

10. Nso ke Bible ekpep nnyịn emi ekemede ndin̄wam nnyịn ikpere Abasi?

¹⁰ Kan̄a ke emi, imokot ito, mîdịghe itịn̄ n̄kpọ iban̄a nsio nsio n̄wed Bible 14 ke ibuotikọ emi. Mîkpedịghe Bible, ikpasan̄a didie ifiọk ke imekeme ndikpere Andibot nnyịn? Ke Bible mîkpodụhe, nnyịn ikpasan̄a didie ikpep iban̄a ufak ye nte Jesus anamde ikpere Jehovah? Jehovah ama ọnọ mme owo spirit esie ẹda ẹwet Bible, ndien Bible anam ifiọk nti edu esie ye nti n̄kpọ emi enye aduakde ndinam. Ke uwụtn̄kpọ, ke Exodus 34:6, 7, Jehovah ọkọdọhọ Moses ke imọ idi ‘Abasi mbọm ye mfọn, ke imọ isisọpke iyatesịt edi ke imawak ima-mfọnido ye akpanikọ, inịm ima-mfọnido inọ ediwak tọsịn, ifen ndudue ye ubiatibet ye idiọkn̄kpọ.’ Anie mîkpamaha ndikpere utọ owo oro? Jehovah ọfiọk ke adan̄a nte ikpepde n̄kpọ iban̄a enye ke Bible, ntre ke iditetịm ifiọk enye inyụn̄ inen̄ede ikpere.

11. Ntak emi ikpodomode ndidiọn̄ọ mme edu Abasi ye nte enye esinamde n̄kpọ? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

¹¹ Ntọn̄ọikọ n̄wed San̄a Kpere Jehovah etịn̄ nte ikpasan̄ade ikpere Abasi. Enye ọdọhọ ke adan̄a nte ikperede owo, iyenen̄ede idiọn̄ọ enye inyụn̄ ima nti edu esie. Enye ọdọhọ n̄ko ke edieke iyomde ndinen̄ede n̄kpere Abasi, ke ana ikpep Bible man idiọn̄ọ mme edu esie  ye utọ owo emi enye edide. Ntre, imọkọm Jehovah nte enye anamde ẹwet Ikọ esie ke usụn̄ oro ọsọpde an̄wan̄a owo!

12. Ntak emi Jehovah ọkọdọn̄de mme owo ẹwet Bible?

¹² Jehovah okpokosụk ọdọdọn̄ mme angel ẹwet Bible sia mmọ ẹma nnyịn ẹnyụn̄ ẹyom ndifiọk se nnyịn inamde. (1 Pet. 1:12) Mme angel ẹkpekekeme ndiwet etop Abasi nnọ nnyịn. Edi Jehovah ọfiọk ke mmọ itiehe nte mme owo, ke mmọ ifiọkke nte esitiede owo ke idem, inyụn̄ inyeneke mme mfịna ye mmeme oro mme owo ẹsinyenede. Oro akanam enye ọdọn̄ mme owo ẹwet Bible. Ntre esin̄wan̄a nnyịn ke ini ikotde ke ndusụk mbon oro ẹkewetde Bible ye mbon en̄wen ẹma ẹsinyene eyịghe, ẹkop ndịk, ẹnyụn̄ ẹnam ndudue. Prọfet Elijah ye kpukpru mme andiwet Bible ‘ẹkedi mbon emi n̄kpọ ẹsitụkde nte nnyịn.’—Jas. 5:17.

13. Esitie fi didie ke idem ke ini okotde akam Jonah?

¹³ Kere ise, ndi angel ekpekekeme nditịn̄ nte eketiede Jonah ke idem ke ini enye ekefehede ọkpọn̄ utom oro Abasi ọkọdọn̄de enye? Ọfọn nte Jehovah akanamde Jonah ke idem esiemmọ ewet se iketịbede, onyụn̄ ewet akam ofụri esịt oro enye ekesịnede ke udem ọbọn̄ ọnọ Abasi! Jonah ọkọdọhọ ete: “Ke ini ukpọn̄ mi akpade mba, ami nti Jehovah.”—Jonah 1:3, 10; 2:1-9.

14. Ntak emi se Isaiah ekewetde aban̄a idemesie an̄wan̄ade fi?

¹⁴ Kere n̄ko ban̄a se Jehovah akanamde Isaiah ewet aban̄a idemesie. N̄kukụt oro Abasi okowụtde enye ama anam enye enen̄ede ọfiọk nte enye etiede. Enye ekewet ete: “Mbọm mi! Koro mmọn̄ n̄kpa, koro ami ndi owo emi edehede n̄kpọkinua, nnyụn̄ ndụn̄ ke otu mme owo emi ẹdehede n̄kpọkinua;  koro enyịn mi omokụt Edidem, kpa Jehovah mme udịm!” (Isa. 6:5) Ewe angel ekpetịn̄ utọ ikọ oro? Idụhe. Edi Isaiah ama etịn̄. An̄wan̄a nnyịn nte eketiede enye ke idem sia nnyịn idi owo nte enye.

15, 16. (a) Ntak emi se iwọrọde mbon en̄wen esisọpde an̄wan̄a nnyịn? Nọ uwụtn̄kpọ. (b) Nso idin̄wam nnyịn inen̄ede ikpere Jehovah?

¹⁵ Ndi angel ọkpọkọdọhọ ke imọ “idotke” nte Jacob ọkọdọhọde, mîdịghe ọdọhọ ke idi “anamidiọk” nte Peter ọkọdọhọde? (Gen. 32:10; Luke 5:8) Ndi “ndịk” akpanam angel nte akanamde mbet Jesus? Ndi mme angel ‘ẹkpeda uko ke Abasi’ ẹkwọrọ eti mbụk ke ini ukọbọ nte Paul ye mbon en̄wen ẹkenamde? (John 6:19; 1 Thess. 2:2) Ihih, sia mme angel ẹfọn ẹma ẹnyụn̄ ẹsọn̄ idem ẹkan mme owo. Edi edieke mme anana-mfọnmma owo ẹtịn̄de m̀mê ẹnamde nsio nsio n̄kpọ emi isụk itịn̄de mi, ọyọsọp an̄wan̄a nnyịn sia nnyịn itie nte mmọ. Ke ini ikotde Ikọ Abasi, imekeme ‘ndidara ye mmọ emi ẹdarade; itua ye mmọ emi ẹtuan̄ade.’—Rome 12:15.

¹⁶ Abasi ama nnyịn onyụn̄ enyịme ndisan̄a n̄kpere nnyịn kpa ye oro idide mme anana-mfọnmma. Edieke itiede ikere se Bible etịn̄de aban̄a nte Jehovah akanamde n̄kpọ ye mme asan̄autom esie emi ẹkenamde akpanikọ ẹnọ enye ke eset, iyekpep ata ediwak nti n̄kpọ iban̄a Abasi. Emi ayanam inen̄ede ifiọk enye, ima enye ke ofụri esịt, inyụn̄ inen̄ede ikpere enye.—Kot Psalm 25:14.

17. (a) Nso eti item ke Azariah ọkọnọ Asa? (b) Ini ewe ke Asa mîkanamke item emi, ndien nso iketịbe inọ enye?

¹⁷ Ke Asa ama akakan udịmekọn̄ mbon Ethiopia, Azariah emi ekedide prọfet Abasi ama ọnọ enye ye ikọt esie ata eti item. Azariah ọkọdọhọ mmọ ete: “Jehovah odu ye mbufo adan̄a nte mbufo ẹdude ye enye; ndien edieke mbufo ẹyomde enye, enye ayayak mbufo ẹkụt enye, edi edieke mbufo ẹkpọn̄de enye, enye ọyọkpọn̄ mbufo.” (2 Chron. 15:1, 2) Edi nte ini akakade, Asa ikanamke item emi aba. Ke ini edidem emi akakarade edem edere Israel ekedide ekọn̄ ye enye, Asa akaka ebịne mbon Syria ete ẹdin̄wam imọ. Utu ke ndibọn̄ akam mben̄e Jehovah an̄wam enye, enye akaka ebịne mme okpono ndem. Ntak edi oro ẹkedọhọde enye ete: “Afo amanam ndisịme ke n̄kpọ emi, koro ọtọn̄ọde ke emi ẹyeda ekọn̄ ẹtiene fi.” Asa akan̄wana ekọn̄ ekọn̄ ke isua ifan̄ oro enye okosụk akarade mbemiso akpade. (2 Chron. 16:1-9) Nso ke ikpep ito emi?

18, 19. (a) Nso ke ikpanam edieke nnyịn mîkpereke Abasi aba nte ikesikperede? (b) Nso ke ikpanam man inen̄ede isan̄a ikpere Jehovah?

¹⁸ Inaha idian̄ade ikpọn̄ Jehovah. Edieke nnyịn mîkpereke Jehovah aba nte ikesikperede, ẹyak isọsọp inam se ẹtemede ke Hosea 12:6, emi ọdọhọde ete: “Fiak tiene Abasi fo, nyene ima-mfọnido nyụn̄ nam se inende; ndien dori enyịn ke Abasi fo kpukpru ini.” Ẹyak itie ikere se Abasi adade ufak anam ọnọ nnyịn inyụn̄ itịn̄ enyịn ikpep Bible sia emi edinam inen̄ede ikpere Jehovah.—Kot Deuteronomy 13:4.

¹⁹ Andiwet Psalm ekewet ete: “Ọfọn mi ndisan̄a n̄kpere Abasi.” (Ps. 73:28) Se etịn̄de emi ọfọn ye nnyịn n̄ko. Yak kpukpru nnyịn ibiere ndikpep mbufa n̄kpọ mban̄a Jehovah sia emi ayanam inen̄ede ima enye. Ima isan̄a ikpere Jehovah, enye ayasan̄a ekpere nnyịn idahaemi ye ke nsinsi!