1, 2. (a) Nso ke Abasi akanam ọnọ Adam? (b) Ntak emi Abasi ọkọnọde Adam n̄wan? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

ENYENE se ikanamde Jehovah obot ererimbot. Enye ‘okobot enye man ẹdụn̄ ke esịt.’ (Isa. 45:18) Enye ekebem iso obot Adam; Adam ama onyụn̄ ọfọn ama. Ekem emen enye ekesịn ke ata ediye ebiet emi ẹkotde In̄wan̄ Eden. Ama esiye Adam ndikụt ikpọ eto, mme idịm, ye nte mme unam ẹbrede mbre. Edi enyene ata akpan n̄kpọ emi Adam mîkenyeneke. Jehovah ama etịn̄ se oro ekedide ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Ifọnke owo ndidu ikpọn̄. Nyanam andin̄wam nnọ enye, nte nsan̄a eke ekemde ye enye.” Abasi ama anam Adam ede ọkpọsọn̄ idap, osio ọkpọn̄kan̄ esie kiet “ada . . . obot n̄wan” ọnọ enye. Esịt ama enem Adam etieti ke ini enye ekedemerede edikụt n̄wan emi. Enye ama ọdọhọ ete: “Emi ndien edi ọkpọ eke otode ọkpọ mi ye obụk eke otode obụk mi. Enye edikere N̄wan, koro ẹdade enye ẹto erenowo.”—Gen. 2:18-23.

² Ata eti enọ ke Abasi ọkọnọ Adam emi, sia Abasi okobot n̄wan man akpan̄wam enye. N̄wan emi n̄ko ayaman nditọ. Bible ọdọhọ ke ‘Adam ama osio n̄wan esie enyịn̄ Eve, sia enye edidide eka kpukpru mme andidu uwem.’ (Gen. 3:20) Ata akwa n̄kpọ ke Abasi akanam emi ọnọ akpa ebe ye n̄wan emi! Mmọ ẹkpekenyene mfọnmma nditọ. Nte mme owo ẹtọtde,  ofụri isọn̄ emi akpakakabade Paradise emi mfọnmma owo ẹyọhọde ẹnyụn̄ ẹkarade mme n̄kpọ eken emi Abasi okobotde.—Gen. 1:27, 28.

3. (a) Nso ke akana Adam ye Eve ẹnam man kpukpru se Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ mmọ osu, edi nso iketịbe? (b) Mme mbụme ewe ke idibọrọ?

³ Edi Adam ye Eve ẹkenyene ndikop uyo Jehovah nnyụn̄ nnyịme enye akara mmimọ man kpukpru se Abasi ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ mmọ osu. (Gen. 2:15-17) Mmọ idinyeneke kpukpru n̄kpọ emi edieke mmọ mînamke se anade mmọ ẹnam. Edi mmọ ẹma ẹyak Satan emi ẹkotde “akani urụkikọt” anam mmọ ẹdue Abasi. (Edi. 12:9; Gen. 3:1-6) Nso ke nsọn̄ibuot emi anam iban? Nso ke iban emi ẹkebakde Abasi ke eset ẹkenam? Ntak emi ẹdọhọde ke iban emi ẹbakde Abasi mfịn ẹdi “akwa udịm”?—Ps. 68:11.

4. Anie ke ẹkeduọhọ ke idiọkn̄kpọ emi Adam ye Eve ẹkenamde?

⁴ Ke ini Abasi okobụpde Adam ntak emi enye ọkọsọn̄de ibuot ye imọ, enye ama ọbọrọ ete: “N̄wan oro afo ọkọnọde ete odu ye ami ọkọnọ mi mfri eto oro ndien ami ndia.” (Gen. 3:12) Utu ke Adam ndinyịme ke imanam idiọkn̄kpọ, enye ama ọduọhọ n̄wan esie ye Abasi emi ọkọnọde enye n̄wan. Adam ye Eve ẹkenam idiọkn̄kpọ, edi Abasi ọkọduọhọ Adam ke idiọkn̄kpọ mmọ mbiba. Oro akanam apostle Paul ọdọhọ ke ‘idiọkn̄kpọ okoto owo kiet [Adam] odụk ererimbot.’—Rome 5:12.

5. Abasi ndiyak mme owo ẹkara idemmọ ke anyan ini owụt nso?

⁵ Satan ama anam Adam ye Eve ẹkere ke ufọn idụhe ndiyak Jehovah akara mmọ. Emi anam ẹbụp akpan mbụme emi, ‘Anie enyene unen ndikara mme owo?’ Abasi ọbọrọ mbụme emi ke ndiyak mme owo ẹkara idemmọ ke ata ediwak isua. Enye ama ọdiọn̄ọ ke ima inam ntem ke mmọ ẹyekụt ke mmimọ ikemeke ndikara idem mmimọ. Mme owo ẹnyene nsio nsio mfịna tọn̄ọ mmọ ẹketọn̄ọ ndikara idemmọ. N̄kpọ nte owo 100,000,000 ẹkpa ke ekọn̄ ke isua ikie emi ẹbede. Ata ediwak mmọ ẹdi irenowo, iban, ye nditọwọn̄ emi mînyeneke se ẹduede. Emi ikpọn̄ owụt ke “isịneke ke ubọk owo eke asan̄ade ndinen̄ede ikpatisan̄ esiemmọ.” (Jer. 10:23) Imenịm se Bible etịn̄de emi inyụn̄ inyịme Jehovah akara nnyịn.—Kot Mme N̄ke 3:5, 6.

6. Ẹnam n̄kpọ didie ye iban ke ediwak idụt?

⁶ Ẹbak ibak ye iren ye iban ke ererimbot Satan emi. (Eccl. 8:9; 1 John 5:19) Edi ibak emi ẹnamde ye iban ọdiọk akan. Ke nsio nsio itie ke ererimbot, n̄wan kiet ke otu iban ita esidọhọ ke ebe m̀mê ufan erenowo imọ esifiomo imọ. Ke ndusụk ebiet, nditọ irenowo ke mme owo ẹnen̄ede ẹyom, sia ẹsidọhọ ke mmọ idiyakke enyịn̄ ufọk mmọ osop, ke mmọ ẹdinyụn̄ ẹse ẹban̄a ete ye eka mmọ emi ẹsọn̄de. Ke ndusụk idụt emi owo mîmaha nditọiban, ndusụk iban emi ẹsan̄ade ye idịbi ẹma ẹdọdiọn̄ọ ke eyenan̄wan esịne mmimọ ke idịbi, ata ediwak mmọ ẹsision̄o, edi owo isisọpke inam ntre ye eyen erenowo.

7. N̄kpọ eketie didie ye Adam ye Eve ke ntọn̄ọ?

⁷ Abasi imaha nte ẹnamde n̄kpọ ye iban ntem. Enye isarike iban, akam okpokpono mmọ. Jehovah ikobotke Eve man edi ofụn Adam. Edi okobot enye nte mfọnmma owo onyụn̄ anam enye enyene mme edu emi ẹdinamde enye ekeme ndin̄wam Adam. Emi owụt nte Jehovah adade iban. Ke Abasi ama okobot n̄kpọ ama, Bible ọdọhọ ke enye ama ‘okụt ke kpukpru se enye akanamde ẹfọn etieti.’ (Gen. 1:31) Ntre ke edi,  “kpukpru” se Jehovah akanamde ama ọfọn etieti. Abasi ama anam kpukpru n̄kpọ ọfọn ye Adam ye Eve ke ntọn̄ọ!

8. (a) Tịn̄ nte mme owo ẹtiede mfịn. (b) Mmanie ke Abasi esin̄wam?

⁸ Tọn̄ọ ẹkesọn̄ ibuot ye Abasi ke In̄wan̄ Eden, mme owo ẹma ẹtọn̄ọ ndidu idiọk uwem, ndien ẹtetịm ẹdiọk idahaemi. Bible ama etetịn̄ ke mme owo ẹyediọk uwem etieti ke “mme akpatre usen.” Idiọkn̄kpọ ọyọyọhọ kpukpru ebiet tutu odot se ẹkotde ini nnyịn emi “ndiọkeyo emi ọsọn̄de ndiyọ.” (2 Tim. 3:1-5) Edi toto ke editọn̄ọ, “Akakan Ọbọn̄ Andikara” an̄wam mbon emi ẹbuọtde idem ye enye, emi ẹkopde item esie, ẹnyụn̄ ẹnyịmede enye akara mmimọ.—Kot Psalm 71:5.

9. Owo ifan̄ ẹkebọhọ Ukwọ, ndien ntak emi mmọ ẹkebọhọde?

⁹ Ke ini Abasi akadade Ukwọ osobo mme idiọkowo ke eyo Noah, n̄kpata owo ifan̄ kpọt ẹkebọhọ. Edieke edide Noah ama enyene nditọeka, ọwọrọ mmọ n̄ko ẹma ẹkpan̄a ke Ukwọ oro. (Gen. 5:30) Irenowo emi ẹkebọhọde ikawakke ikan iban—Noah, n̄wan esie, nditọ mmọ irenowo ita, ye iban nditọ mmọ ita. Jehovah ekekpeme onyụn̄ an̄wam mmọ ke ntak emi mmọ ẹkebakde enye ẹkenyụn̄ ẹnamde uduak esie. Kpukpru owo emi ẹdude uwem ke ererimbot idahaemi ẹto owo itiaita emi.—Gen. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Ntak emi Jehovah ekekpemede onyụn̄ an̄wamde iban mme asan̄autom esie ke eset?

¹⁰ Ke ediwak isua ama ekebe, Abasi ama an̄wam onyụn̄ ekpeme iban mme asan̄autom esie utọ nte Abraham ye Isaac. Abasi ikpakanamke emi ekpedi mmọ ẹma ẹsiseme ẹban̄a se iwọrọde mmọ. (Jude 16) Ọsọsọn̄ ndikere ke Sarah emi ekenen̄erede okpono ebe esie ama esitie eseme idem ke ini mmọ ẹkekpọn̄de mfọnọn̄kpọ ke Ur ẹkedụn̄ ke tent ke obio owo. Sarah ikanamke emi, Bible ọdọhọ ke enye ‘ama esikop uyo ọnọ Abraham, okot enye ọbọn̄.’ (1 Pet. 3:6) Kere ban̄a Rebekah n̄ko. Enye ekedi ata eti an̄wan emi Jehovah ọkọnọde Isaac. Imosụk ise Isaac ‘akamade enye okonyụn̄ okopde ndọn̄esịt ke eka esie ama akakpa.’ (Gen. 24:67) Esịt enem nnyịn etieti ndinyene nti iban emi ẹbietde Sarah ye Rebekah!

11. Didie ke iban Hebrew iba emi ẹkedide mme omụm uman ẹkenam n̄kpọ uko uko?

¹¹ Ke ini nditọ Israel ẹkedide ifịn mbon Egypt, mmọ ẹma ẹwak tutu Pharaoh ọdọhọ mme omụm uman ẹwot kpukpru nditọ irenowo mmọ emi ẹmanade. Edi kere ban̄a se Shiphrah ye Puah—iban Hebrew iba emi ẹkedide mme omụm uman—ẹkenamde. Mmọ ẹma ẹbak Jehovah etieti ikonyụn̄ imaha ndinam se Pharaoh eketịn̄de. Jehovah ama ọdiọn̄ mmọ onyụn̄ anam mmọ ẹnyene nditọ.—Ex. 1:15-21.

12. Nso ke Deborah ye Jael ẹkenam emi owo mîdifreke?

¹² Ke ini emi nditọ Israel ẹkenyenede mme ebiereikpe, Jehovah ama emek n̄wan kiet emi ekerede Deborah prọfet. Deborah ama ọdọhọ Barak emi ekedide ebiereikpe ete an̄wam nditọ Israel ẹkan mme asua mmọ. Enye ama etiene Barak aka ekọn̄ oro. Edi enye ama ọdọhọ ke idịghe Barak edidia ukpono ke ini ẹkande mbon Canaan, ke Abasi edimen Sisera, etubom ekọn̄ mbon Canaan, ‘isịn n̄wan ke ubọk.’ Se iketịbede edi oro. Jael emi mîkedịghe eyen Israel okowot Sisera.—Judg. 4:4-9, 17-22.

13. Nso ke Bible etịn̄ aban̄a Abigail?

¹³ N̄wan en̄wen emi owo mîdifreke edi Abigail. Enye okodu uwem n̄kpọ nte isua 1,000 mbemiso Christ. Enye ekedi  enyene-ibuot an̄wan, edi Nabal ebe esie ekedi ndisịme, edi obukpo owo, onyụn̄ ọsọn̄ ido. (1 Sam. 25:2, 3, 25) David ye ikọt esie ẹma ẹkpeme mme asan̄autom ye ufene Nabal. Edi ke ini David ọkọdọhọde enye oyom n̄kpọ ọnọ mmimọ, Nabal ama “an̄wan̄a isụn̄i ofụk mmọ” inyụn̄ inọhọ mmọ n̄kpọ ndomokiet. N̄kpọ emi ama ayat David tutu enye aduak ndika n̄kowot Nabal ye kpukpru irenowo ke ufọk esie. Ke ini Abigail okopde emi, enye ama ada udia ye wine ọsọk David ye ikọt esie. Nte enye akasan̄ade akpan David ndiduọk iyịp owo edi emi. (1 Sam. 25:8-18) David ama ọdọhọ enye ete: “Yak ekọm enyene Jehovah Abasi Israel, emi osiode fi ọdọn̄ ete edi edisobo ye ami mfịn emi!” (1 Sam. 25:32) Ke Nabal ama akakpa, David ama emen Abigail ọdọ.—1 Sam. 25:37-42.

14. Nso utọ utom ke nditọiban Shallum ẹketiene ẹnam, ndien didie ke nditọete iban ẹtiene ẹnam utọ utom emi?

¹⁴ Ata ediwak irenowo ye iban ye nditọwọn̄ ẹma ẹkpan̄a ke ini mbonekọn̄ Babylon ẹkesobode Jerusalem ye temple esie ke 607 M.E.N. Ẹma ẹfiak ẹbọp ibibene Jerusalem ke 455 M.E.N., ndien Nehemiah akada usụn̄ ke utom emi. Nditọiban Shallum, emi ekedide kiet ke otu mbọn̄ ke Jerusalem, ẹma ẹtiene ẹn̄wam ke ini ẹkebọpde ibibene Jerusalem. (Neh. 3:12) Mmọ ẹma ẹnyịme ndinam utom emi ifịn ẹkpenamde. Imesima nditọete iban emi ẹsitienede ẹn̄wam ke ini ẹbọpde n̄kpọ ẹnọ esop Abasi mfịn!

15. Nso akwa utom ke Abasi ọkọnọ Mary?

¹⁵ Jehovah ama ọnọ ediwak iban utom mbemiso Jesus amanade ye ke enye ama akamana. Mary emi mîkọfiọkke erenowo ekesịne ke otu emi. Joseph okoyom ndidọ enye, edi mbemiso Joseph emende enye ọnyọn̄, edisana spirit ama anam enye oyomo. Ntak emi Abasi ekemekde enye ete edi eka Jesus? Imenịm ke ekedi ke ntak emi enye akamade Abasi okonyụn̄ enyenede nti edu emi ẹdin̄wamde enye ọbọk mfọnmma eyen Abasi tutu enye okpon. Ekedi ata n̄kpọ ukpono ndidi eka emi amande akakan owo emi akanam odude uwem!—Matt. 1:18-25.

16. Tịn̄ n̄kpọ kiet emi owụtde nte Jesus ekesinamde n̄kpọ ye iban.

¹⁶ Jesus ama ọfọn ido ye iban etieti. Ke uwụtn̄kpọ, enyene mma kiet emi iyịp ọkọwọrọde ke isua 12. Mma emi ama asan̄a edem edem okotụk Jesus ọfọn̄ ke otuowo. Jesus ikaduatke enye, edi ama etịn̄ sụn̄sụn̄ ye enye ete: “Eyenan̄wan, mbuọtidem fo amanam idem ọsọn̄ fi. Nyọn̄ ke emem, bọhọ idiọk udọn̄ọ fo nyụn̄ kop nsọn̄idem.”—Mark 5:25-34.

17. Nso utịbe utịbe n̄kpọ ke Jehovah akanam ke Pentecost eke isua 33?

¹⁷ Ndusụk iban emi ẹkedide mbet Jesus ẹma ẹsinam n̄kpọ ẹnọ enye ye mme apostle esie. (Luke 8:1-3) Ke Pentecost eke isua 33, Abasi ama ọnọ n̄kpọ nte irenowo ye iban 120 edisana spirit esie ke utịbe utịbe usụn̄. (Kot Utom 2:1-4.) Ẹma ẹtetịn̄ ke ẹyenọ mme owo edisana spirit ke utọ usụn̄ emi ke Joel 2:28, 29. Jehovah ọkọdọhọ ke itien̄wed oro ete: “Nyan̄wan̄a spirit mi nduọk kpukpru orụk obụkidem, ndien nditọiren mbufo ye nditọiban mbufo ẹyetịn̄ prọfesi. . . . Nyonyụn̄ n̄n̄wan̄a spirit mi nduọk ifịn iren ye ifịn iban mbufo ke mme usen oro.” Jehovah akada utịben̄kpọ oro enye akanamde ke usen Pentecost owụt ke idụt Israel emi ẹkesọn̄de ibuot ye imọ idịghe aba ikọt imọ, ke “Israel Abasi” ẹdidi ikọt imọ. Iban ẹma ẹtiene ẹsịne ke Israel Abasi emi. (Gal. 3:28; 6:15, 16)  Nditọiban Philip inan̄ ẹma ẹtiene ẹsịne ke otu iban emi ẹkesikwọrọde ikọ ke eyo mme apostle.—Utom 21:8, 9.

18, 19. (a) Nso utom ke Abasi ọnọ irenowo ye iban ke esop esie? (b) Nso ke andiwet psalm etịn̄ aban̄a iban emi ẹkwọrọde eti mbụk?

¹⁸ Ke n̄kpọ nte isua 1875, ibat ibat irenowo ye iban ẹma ẹkpep akpanikọ emi odude ke Bible. Mmọ ẹkebem nnyịn iso ẹsu ikọ Jesus emi: “[Ẹyekwọrọ] eti mbụk obio ubọn̄ emi ke ofụri isọn̄ nte ntiense ẹnọ kpukpru mme idụt; ndien adan̄aoro ke utịt edidi.”—Matt. 24:14.

¹⁹ Ekpri otu Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible oro, emi ẹdide Mme Ntiense Jehovah mfịn, ẹwak ẹbe 8,000,000. Se iwakde ibe owo 11,000,000 emi ẹmade Bible ye utom emi inamde ẹsidụk Editi n̄kpa Jesus kpukpru isua. Ke ediwak idụt, ediwak ke otu mbon emi ẹsidụkde Editi ẹsidi iban. N̄ko-n̄ko, mme ọkwọrọikọ ofụri ini emi inyenede ke ofụri ererimbot ẹwak ẹbe 1,000,000, ndien iban ẹwak ẹkan ke otu emi. Abasi ọnọ iban emi ẹbakde enye ifet nditiene nnam ikọ andiwet psalm emi osu: “Jehovah ọnọ uyo; iban emi ẹtan̄ade eti mbụk ẹdi akwa udịm.”—Ps. 68:11.

20. Nso ke ikeme ndikpep ke ini Utuakibuot Ubon nnyịn m̀mê ke ini ukpepn̄kpọ idem nnyịn?

²⁰ Nnyịn idikemeke nditịn̄ mban̄a kpukpru iban emi ẹkebakde Abasi ke Bible. Edi kpukpru nnyịn imekeme ndikot n̄kpọ mban̄a mmọ ke Bible m̀mê ke mme n̄wed nnyịn. Ke uwụtn̄kpọ, imekeme nditie n̄kere mban̄a nte Ruth ọkọsọn̄ọde ada ye Naomi. (Ruth 1:16, 17) Ke ini ikotde mbụk Esther ọbọn̄an̄wan ke Bible ye ke mme n̄wed nnyịn, emi ekeme ndinam itetịm ibuọt idem ye Abasi. Iyọbọ ufọn edieke inemede mme n̄kpọ ntem ke mbubreyo Utuakibuot Ubon nnyịn. Edieke idụn̄de ikpọn̄, imekeme ndikot mban̄a iban emi ke ini ukpepn̄kpọ idem nnyịn.

21. Didie ke iban emi ẹbakde Abasi ẹkesọn̄ọ ẹda ke ini ẹkekọbọde mmọ?

²¹ Jehovah esidiọn̄ utom ukwọrọikọ emi iban ẹnamde esinyụn̄ an̄wam mmọ ke ini ẹkọbọde mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama an̄wam iban emi ẹbakde enye ẹsọn̄ọ ẹda ke ini ukara Nazi ye ke ini ukara Communist. Ediwak mmọ ẹma ẹbọ ufen etieti ini oro, ndusụk ẹkpa ke ntak emi ẹkekopde uyo Abasi. (Utom 5:29) Nditọete iban mfịn ẹtiene ẹnyịme ukara Jehovah nte iban ke eset ẹkenyịmede. Ukem se Jehovah eketịn̄de ye nditọ Israel ke enye etịn̄ ye mmọ ete: ‘Ẹkûkop ndịk. Ami nditreke ndin̄wam mbufo.’—Isa. 41:10-13.

22. Nso ye nso ke idinam ke ini iso?

²² Ibịghike, irenowo ye iban emi ẹbakde Abasi ẹyenam isọn̄ nnyịn emi akabade Paradise ẹyenyụn̄ ẹkpep ediwak miliọn owo emi ẹdisetde ẹdi uduak Jehovah. Edi kan̄a ke emi, ẹyak ida ifet emi inyenede ndinam n̄kpọ Abasi ke “esịt kiet” ke akpan n̄kpọ, edide idi irenowo m̀mê idi iban.—Zeph. 3:9.