1-3. Nso ikpakanam mbet Jesus ẹkere ke ọyọsọn̄ mmimọ ndikwọrọ eti mbụk nnọ “kpukpru mme idụt”?

UTOM emi Jesus Christ ọkọnọde mbet esie ikedịghe ekpri. Enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Ẹka ẹkenam mme owo ke kpukpru idụt ẹdi mbet mi.” Akana mmọ “ẹkwọrọ eti mbụk obio ubọn̄ emi ke ofụri isọn̄ nte ntiense ẹnọ kpukpru mme idụt.”—Matt. 24:14; 28:19.

² Mme mbet ẹma ẹma Jesus ẹnyụn̄ ẹma eti mbụk emi ẹdọhọde mmọ ẹkwọrọ. Edi anaedi mmọ ẹma ẹsikere m̀mê idinam didie ikwọrọ ikọ nte Jesus ọkọdọhọde. Akpa kan̄a, mmọ ikawakke. Idem owo emi mmọ ẹdomode nditịn̄ nnọ mme owo ke edi Eyen Abasi ama akpa. Mme owo ẹkeda mmọ nte “[mbon] emi mîfiọkke n̄wed ye mme usụhọde owo.” (Utom 4:13) Mme adaiso ido ukpono mme Jew ẹma ẹka ufọkn̄wed mme Rabbi; mme mbet ikakaha. Akana mme mbet ẹkwọrọ etop emi okpụhọrede ye ido eset oro mme adaiso ido ukpono mme Jew ẹkekpepde mme owo ke ata ediwak isua. Mbio obio mmọ ikadaha mmọ ke n̄kpọ ndomokiet, ntre ekeme ndidi mmọ ẹma ẹkere m̀mê  mme owo ke ofụri Obio Ukara Rome ẹyenyịme ndikop ikọ mmimọ.

³ Jesus ama ọdọdọhọ mbet esie ke ẹyesua ẹnyụn̄ ẹkọbọ mmọ, ke ẹyenyụn̄ ẹwot ndusụk mmọ. (Luke 21:16, 17) Enye ama etịn̄ n̄ko ke iman ye mme ufan mmọ ẹyeda mmọ ẹnọ, ke ndusụk owo ke otu mmọ ẹyekpep mme owo nsu, ye nte ke mmọ ẹdikwọrọ ikọ ke mme itie emi afai ye ubiatibet ẹdikponde etieti. (Matt. 24:10-12) Idem ekpededi mme owo ẹyema etop mmọ, mmọ ẹdinam didie ikwọrọ etop emi “[ikesịm] ata utịt ikpehe isọn̄”? (Utom 1:8) Kpukpru emi ama anam mbet ẹkere m̀mê idinam didie inam se ẹkedọn̄de mmimọ.

4. Nso iwụt ke mme Christian eyo mme apostle ẹma ẹkwọrọ ikọ nte Jesus ọkọdọhọde mmọ?

⁴ Kpa ye oro mbet ẹkediọn̄ọde ke utom mmimọ idimemke, mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndisịn idem n̄kwọrọ eti mbụk ke Jerusalem ye Samaria ye idụt eken ke ererimbot. Okposụkedi mmọ ẹkenyenede nsio nsio mfịna, mmọ ẹma ẹkwọrọ eti mbụk “ẹnọ kpukpru edibotn̄kpọ ke idak ikpaenyọn̄” ke ufan̄ isua 30. Mme owo ke ediwak idụt ẹma ẹkabade mbet Christ. (Col. 1:6, 23) Ke uwụtn̄kpọ, ke ntak se apostle Paul ọkọkwọrọde okonyụn̄ anamde ke isuo Cyprus, Sergius Paulus—eyen Rome emi ekedide andikara—ama “akabade edi andinịm ke akpanikọ, sia idem akpade enye aban̄a ukpepn̄kpọ Jehovah.”—Kot Utom 13:6-12.

5. (a) Nso ke Jesus ọkọn̄wọn̄ọ ọnọ mbet esie? (b) Nte n̄kpọ eketiede ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo mme apostle anam ndusụk owo ẹtịn̄ nso?

⁵ Mbet Jesus ẹma ẹdiọn̄ọ ke mmimọ idikemeke ndikwọrọ ikọ ke odudu idem mmimọ. Jesus ama ọdọdọhọ mmọ ke imọ iyodu ye mmọ ye nte ke edisana spirit ayan̄wam mmọ. (Matt. 28:20) Nte n̄kpọ eketiede ke ererimbot ini oro ama anam mme mbet ẹkeme ndikwọrọ eti mbụk. N̄wed emi ẹkotde Evangelism in the Early Church ọdọhọ ke mfọnn̄kan ini ekedi oro mme Christian nditọn̄ọ utom ukwọrọikọ ye nte ke mme Christian ẹma ẹdikere nte ini akade ke Abasi akanam n̄kpọ etie ntre man mmimọ ikeme ndikwọrọ ikọ.

6. Nso ke idineme (a) ke ibuotikọ emi? (b) ke ibuotikọ oro etienede?

⁶ Bible itịn̄ke m̀mê Abasi akanam n̄kpọ etie ntre ke ererimbot man ẹkeme ndinen̄ede n̄kwọrọ eti mbụk. Edi se idiọn̄ọde edi ke Jehovah oyom ẹkwọrọ eti mbụk; Satan iyomke. Ke ibuotikọ emi, imọn̄ ineme ndusụk n̄kpọ emi akanamde utom ukwọrọikọ okûnen̄ede usọn̄ ke eyo mme apostle nte ọkpọkọsọn̄de edieke ẹkpeketọn̄ọde utom emi ini en̄wen. Ke ibuotikọ en̄wen, iyeneme nsio nsio n̄kpọ oro ẹtịbede ke eyo nnyịn, emi anamde ikeme ndikwọrọ eti mbụk tutu esịm ata utịt ikpehe isọn̄.

7. Nso ikanam emem odu ke ofụri Obio Ukara Rome, ndien didie ke eyo oro okokpụhọde ye mme ini en̄wen?

⁷ Ke eyo mme apostle, emem ama odu ke ofụri Obio Ukara Rome, ndien emi ama anam mme Christian ẹkeme ndikwọrọ ikọ. Mbon Rome ikayakke ẹsịn ntịme ke ebiet ndomokiet emi mmọ ẹkekarade. Edi emi iwọrọke ke owo ikosụk in̄wanake n̄kpri ekọn̄ ifan̄ ini oro sia Jesus ọkọdọhọ ke ẹyekop ẹban̄a “ekọn̄ ye etop ekọn̄.” (Matt. 24:6) Mbonekọn̄ Rome ẹma ẹsobo Jerusalem ke isua 70, ẹnyụn̄ ẹn̄wana n̄kpri n̄kpri ekọn̄ ye mme obio emi ẹkedude ẹkpere adan̄a Obio Ukara Rome. Ọtọn̄ọde ke eyo Jesus, n̄kpọ nte isua 200 ama odu emi nsịn̄ede mîkenen̄ekede idu ke ofụri Obio Ukara Rome. Ikọsọn̄ke mbet Jesus ndika nsio nsio itie n̄kọkwọrọ ikọ ini  oro. N̄wed kiet ọdọhọ ete: “Akananam mme owo idụhe ke emem ibịghi ntre; tutu amama owo idikemeke ndinam ata ediwak owo ẹdu ke emem ke anyan ini ntre.”

8. Didie ke emem ndikodu ke ofụri Obio Ukara Rome akan̄wam mbet Jesus?

⁸ Origen, emi ekesikpepde n̄kpọ aban̄a nsio nsio ido ukpono, emi okodude uwem ke n̄kpọ isua 300 ke Jesus ama akakpa, etịn̄ ekikere esie. Enye ọdọhọ ke sia mbon Rome ẹkekarade ata ediwak idụt ini oro, ke mbet Jesus ẹma ẹkeme ndika n̄kọkwọrọ ikọ ke ebiet ekededi ke Obio Ukara Rome. Mme owo ikan̄wanake inọ idụt mmọ, edi ẹkedụn̄ ke emem ke obio mmọ. Mmọdo, Origen ekere ke emi akanam ediwak owo ẹma ndikop se ẹkwọrọde ẹban̄a ima ye emem. Kpa ye oro ẹkekọbọde mbet Christ, mmọ ẹma ẹda ini emi emem okodude do ẹkwọrọ eti mbụk ke kpukpru ebiet.—Kot Rome 12:18-21.

9, 10. Ntak emi mîkenen̄ekede isọn̄ mbet Jesus ndika isan̄ ke ofụri Obio Ukara Rome?

⁹ Mbon Rome ẹma ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ ndisiak usụn̄. Mmọ ẹma ẹsiak ndiye usụn̄ emi ọniọn̄de ebe kilomita 80,000, emi ẹkemede ndisan̄a n̄kesịm kpukpru ikpehe ke Obio Ukara Rome. Mme usụn̄ emi ẹma ẹsin̄wam mbonekọn̄ ẹsọp ẹkesịm ebiet ekededi emi mfịna okodude ke Obio Ukara Rome, ekpededi mme asua ẹkeda en̄wan ẹdi m̀mê mbio obio ẹketọn̄ọ ntịme. Mme Christian ẹma ẹsisan̄a ke usụn̄ emi ẹkesiakde ẹbe ikpọ akai, desat, ye ikpọ obot ẹka ẹkekwọrọ ikọ ke nsio nsio ebiet.

¹⁰ Ke adianade ye ndiye usụn̄ emi mbon Rome ẹkesiakde, ẹma ẹsisan̄a mmọn̄ n̄ko ẹka n̄kpọ. Akpa ẹma ẹdu, ndien mbon Rome ẹma ẹsiak mme edịk emi ubom m̀mê nsụn̄ikan̄ ẹkemede ndiwat. Akpa ye edịk emi ẹma ẹniọn̄ ẹbe kilomita 27,000. Usụn̄ mmọn̄ emi ewakde esịm 900 ama odu emi mbon Rome ẹkesisan̄ade ẹka ediwak esụkmbehe. Mme Christian ẹma ẹsisan̄a mmọn̄ n̄ko ẹka nsio nsio itie ke ofụri Obio Ukara Rome. Paul ye nditọete eken ẹma ẹsika nsio nsio idụt ke ofụri obio ukara emi. Mbon Rome ikoyomke owo akama n̄wedisan̄ mbemiso odụkde idụt en̄wen ama akam edi idụt oro esịne ke Obio Ukara Rome. Ke adianade do, inọ ikesiwakke ke usụn̄ ini oro, sia mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke ẹma ẹmụm mmimọ ke eke mmimọ okụre. Mme inọ ikonyụn̄ ifịnake mme owo ke mmọn̄ sia mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ Rome ẹma ẹsiwak ndisan̄a mmọn̄ emi n̄ko. Kpa ye emi Bible ọdọhọde ke Paul ama osobo nsio nsio n̄kpọndịk ke inyan̄, ke nsụn̄ikan̄ emi enye okodụkde ama esịp ndusụk ini, Bible itịn̄ke ke mme inọ ẹma ẹsifịna enye ke ini asan̄ade ke mmọn̄ aka n̄kpọ.—2 Cor. 11:25, 26.

11. Ntak emi mbet Jesus ẹkemade usem Greek?

¹¹ Ediwak isua mbemiso mbon Rome ẹkekarade, Akwa Alexander eyen Greece ama akakan ediwak obio onyụn̄ anam kpukpru owo ẹsem usem Greek emi ẹkekotde Koine. Ntem, ikọsọn̄ke ikọt Abasi ndineme nneme ye mme owo, nnyụn̄ n̄kwọrọ eti mbụk nnọ mmọ. N̄ko-n̄ko, mme Jew emi ẹkedụn̄de ke Egypt ẹma ẹkabade N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹsịn ke usem Greek. Ẹkot edikabade emi Septuagint. Mme owo ẹma ẹdiọn̄ọ Septuagint, mbet Jesus ẹma ẹsinyụn̄ ẹkot enye ẹnọ mme owo. Mme Christian ẹma ẹma ndida usem Greek n̄wet n̄wed sia usem emi inanake ikọ emi ẹkemede ndida nnam Ikọ Abasi an̄wan̄a owo.

12. (a) Nso idi codex, ndien nso ikanam enye ọfọn akan ikpan̄wed? (b) Ini ewe ke mme Christian ẹketọn̄ọ ndinen̄ede n̄kama codex?

 ¹² Nso ke mbet Jesus ẹkesida ẹkpep mme owo Ikọ Abasi? Akpa kan̄a, ẹkesida ikpan̄wed. Edi ama esisọn̄ ndiwan̄ nnyụn̄ n̄n̄wan̄ade ikpan̄wed, ndien ẹkesiwak ndiwet n̄kpọ ke edem kiet kpọt. N̄wed Matthew kpọt ekeme ndiyọhọ ikpan̄wed kiet. Edi nte ini akade, ẹma ẹtọn̄ọ ndikama codex, ata akpa n̄wed eset emi eketiede nte n̄wed emi ikamade idahaemi. Enye ama enyene ediwak ikọn̄n̄wed oro ẹkekịmde-kịm ẹdian kiet. Ikọsọn̄ke ndikụt itie N̄wed Abasi emi owo oyomde. Nnyịn idiọn̄ọke ata akpan ini emi mme Christian ẹketọn̄ọde ndikama codex, edi mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke mme Christian ẹma ẹsọsọp ẹtọn̄ọ ndikama codex, ke ekpere ndidi kpukpru owo ẹkesikama codex esisịt ini ke mme apostle ẹma ẹkekpan̄a.

13, 14. (a) Didie ke Paul ndikedi eyenisọn̄ Rome akan̄wam enye? (b) Didie ke ibet Rome ọkọfọn ye mme Christian?

¹³ Mbon Rome ẹma ẹnam kpukpru owo ke Obio Ukara Rome ẹnịm ibet Rome, ẹnyụn̄ ẹnam nditọisọn̄ Rome ẹnyene unen ndinam nsio nsio n̄kpọ. Paul ekedi eyenisọn̄ Rome, ndien ibet ama esikpeme enye ke ebiet ekededi emi enye akakade. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ẹkeyomde ndimia enye ke Jerusalem, enye ama obụp akwa owoekọn̄ ete: “Nte ibet enyịme mbufo ẹmia eyen Rome emi ikpe mîbiomke?” Ibet ikenyịmeke. Ke ini Paul ọkọdọhọde akwa owoekọn̄ ke imọ idi eyenisọn̄ Rome sia ikamana ke Rome, “mbon oro ẹkeyomde nditụhọde enye nte ẹsụk ẹbụpde enye mbụme [ẹma] ẹdaha ẹkpọn̄ enye; ndịk onyụn̄ anam etubom ekọn̄ ke odụn̄ọrede ọfiọk ete [Paul] edi eyen Rome ye nte ke imọ ima ikọbi enye.”—Utom 22:25-29.

¹⁴ Ke ini mme ekpeikpe obio ke Philippi ẹkedide ẹdifiọk ke Paul edi eyenisọn̄ Rome, mmọ ẹma ẹkpe enye ubọk ke ndimia enye nnyụn̄ nsịn enye ke ufọk n̄kpọkọbi. (Utom 16:35-40) Ke ini mbon ntịme ke Ephesus ẹketọn̄ọde ntịme ye mme Christian, akwa owo ukara ama anam mmọ ẹsụhọde esịt onyụn̄ ọdọhọ mmọ ke se mmọ ẹnamde oro abiat ibet Rome. (Utom 19:35-41) Ke Caesarea, Paul ndikọdọhọ ẹda imọ ẹsọk Caesar ama anam enye ekeme nditịn̄ se enye enịmde ke akpanikọ ke iso Caesar. (Utom 25:8-12) Ntem, ẹma ẹkeme ‘ndin̄wana nnyụn̄ nda ibet Rome nnam eti mbụk ọsọn̄ọ ada.’—Phil. 1:7.

15. M̀mọ̀n̄ ye m̀mọ̀n̄ ke mme Jew ẹkesuana ẹkedụn̄ọ?

¹⁵ Enyene n̄kpọ en̄wen emi akan̄wamde mbet Jesus ẹkeme ndikwọrọ ikọ ke ofụri ererimbot ini oro—mme Jew ẹkedụn̄ọ ke nsio nsio idụt. Nso ikanam mmọ ẹsuana ntre? Ata ediwak isua mbemiso eyo mme apostle, mbon Assyria ẹma ẹtan̄ mme Jew ẹka idụt en̄wen, ekem mbon Babylon ẹma ẹtan̄ mmọ n̄ko. Ke eyo Ahasuerus, mme Jew ẹma ẹdụn̄ọ ke nsio nsio ikpehe 127 ke ofụri Obio Ukara Persia. (Esther 9:30) Ke eyo Jesus, mme Jew ẹma ẹdụn̄ọ ke Egypt ye nsio nsio itie eken ke Edere Edere Africa, ẹdụn̄ ke Greece, Asia Minor ye ke Mesopotamia. Ẹdọhọ ke otu owo miliọn 60 emi ẹkedụn̄ọde ke ofụri Obio Ukara Rome, ke se ibede owo miliọn inan̄ ẹkedi mme Jew. Mmọ ẹkesụk ẹkpono Abasi ke ido mme Jew ke ebiet ekededi oro mmọ ẹkekade.—Matt. 23:15.

16, 17. (a) Didie ke mme Jew ndisuana ndụn̄ọ ke nsio nsio idụt akan̄wam mbon emi mîkedịghe mme Jew? (b) Nso ke mbet Jesus ẹketiene mme Jew ẹnam?

¹⁶ Mbon emi mîkedịghe mme Jew ẹma ẹmehe ye N̄wed Abasi Usem Hebrew ke ntak emi mme Jew ẹkedụn̄ọde ye mmọ. Mmọ ẹma ẹdifiọk se mme Jew ẹkenịmde ke akpanikọ. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke ata Abasi kiet kpọt odu, ke mbon emi ẹtuakde ibuot ẹnọ enye ẹnyene ndinịm Ibet esie nnyụn̄ ndu eti uwem. Mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ n̄ko ke Abasi akanam ẹwet N̄wed Abasi Usem Hebrew, ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ nsio nsio prọfesi emi aban̄ade Messiah. (Luke 24:44) Ntem, ke ini mme Christian ẹkwọrọde ikọ, mme Jew ye mbon emi mîkedịghe Jew ẹma ẹdọdiọn̄ọ ndusụk n̄kpọ emi mmọ ẹkwọrọde. Paul ekesiyom ndikwọrọ ikọ nnọ mbon emi ẹmade ndikop eti mbụk, ntre enye ama esika synagogue—ebiet emi mme Jew ẹkesituakde ibuot ẹnọ Abasi—akada N̄wed Abasi ọkọk ibuot ye mmọ.—Kot Utom 17:1, 2.

¹⁷ Enyene nte mme Jew ẹkesituakde ibuot ẹnọ Abasi. Mmọ ẹma ẹsisop idem ke synagogue m̀mê ke ebiet en̄wen ẹkwọ ikwọ, ẹbọn̄ akam, ẹnyụn̄ ẹkpep N̄wed Abasi. Mbet Jesus n̄ko ẹkesinam ntre. Se Mme Ntiense Jehovah ẹsinyụn̄ ẹnamde idahaemi edi oro.

18, 19. (a) Nte n̄kpọ eketiede ke eyo mme apostle akanam mmọ ekeme ndinam nso? (b) Se inemede ke ibuotikọ emi anam fi ada Jehovah didie?

¹⁸ Eyo mme apostle ekedi ata akpan ini. Emem ama odu ke ofụri Obio Ukara Rome, ikọsọn̄ke ndika isan̄, ediwak owo ẹma ẹkeme ndisem usem Greek, ibet Rome ama ekpeme mme owo, ndien mme Jew ndikasuana ndụn̄ọ ke nsio nsio idụt ama anam mbon en̄wen ẹmehe ye N̄wed Abasi Usem Hebrew. Kpukpru emi ama an̄wam mme Christian eyo mme apostle ẹka iso ẹnam utom emi Jesus ọkọdọn̄de mmọ.

¹⁹ Ke n̄kpọ nte isua 400 mbemiso Jesus ekedide isọn̄, owo akwaifiọk Greece emi ekerede Plato ọkọdọhọ ke eyenen̄ede ọsọn̄ mme owo ndidiọn̄ọ Abasi, ke owo ifan̄ ẹkpedọdiọn̄ọ Abasi, ke mmọ idikemeke ndinam mme owo ke ofụri ererimbot ẹdiọn̄ọ enye. Edi Jesus ọkọdọhọ ete: “Se owo mîkemeke ndinam, Abasi ekeme ndinam.” (Luke 18:27) Abasi emi okobotde enyọn̄ ye isọn̄ oyom kpukpru owo ẹdiọn̄ọ imọ. Akan oro, Jesus ọkọdọhọ mbet esie ete: “Ẹkenam mme owo ke kpukpru idụt ẹdi mbet mi.” (Matt. 28:19) Jehovah Abasi ama an̄wam mbet Jesus ẹnam utom emi. Ibuotikọ emi etienede oyowụt nte ẹnamde utom emi ke eyo nnyịn.