“Ibet Ama Akabade edi Andikpeme Nnyịn”

NDITỌWỌN̄ ifan̄ ẹsima ẹnyụn̄ ẹfiọk ufọn ibet ye ntụnọ? Iwakke. Mmọ isimaha ibet. Nte ededi, mbon oro ẹsisede nditọwọn̄ enyịn ẹfiọk ke nditọwọn̄ ẹnen̄ede ẹyom ukpeme. N̄ko, nte nditọwọn̄ emi ẹkọride ẹkponi, ediwak mmọ ẹkeme ndidi ndikụt ke ukpeme oro ẹkenọde mmimọ ama ọfọn. Apostle Paul akada uwụtn̄kpọ owo oro esikpemede nditọwọn̄ owụt kiet ke otu n̄kpọ oro Jehovah Abasi akanamde man ekpeme ikọt esie.

Ndusụk mme Christian akpa isua ikie oro ẹkedụn̄de ke Galatia oro ekesịnede ke obio  ukara Rome, ẹma ẹyịre ẹdọhọ ke Abasi ama sụk mbon oro ẹnịmde Ibet oro Enye akadade Moses ọnọ nditọ Israel. Apostle Paul ama ọfiọk ke emi inenke, koro Abasi ama ọnọ ndusụk mbon oro mîkenịmke ibet mme Jew spirit esie. (Utom 15:12) Ntre, Paul ama ada uwụtn̄kpọ enen̄ede ukwan̄ ekikere emi. Enye ekewet ke leta oro enye ọkọnọde ẹsọk mme Christian ke Galatia ete: “Ibet ama akabade edi andikpeme nnyịn adade esịm Christ.” (Galatia 3:24) Eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet ọdọhọ ke andikpeme “ama enyene akwa utom ndinam ini oro.” Ndifiọk se andikpeme ekesinamde ini oro ayanam inen̄ede ifiọk se apostle Paul eketịn̄de aban̄a.

Se Andikpeme Ekesinamde

Mme imọ owo ke Greece ye Rome ẹma ẹsiwak ndinyene mme andikpeme oro ẹsede ẹban̄a nditọ mmọ toto ke nsek tutu mmọ ẹkponi ẹwọrọ owo, ndien etie nte mme Jew ẹma ẹsinyụn̄ ẹnyene mme andikpeme n̄ko. Andikpeme emi ekesiwak ndidi akani owo, kpa ofụn oro ẹkenen̄erede ẹberi edem, emi esisede eyenọwọn̄ enyịn onyụn̄ okụtde ete ke ẹnam se ete eyen oro oyomde ẹnam ẹnọ eyen imọ. Andikpeme emi ekenyene nditiene eyen oro n̄ka ọtọ nte enye akaka, okụt ete ke enye akama idem asana, ada enye aka n̄wed, esinyụn̄ akama n̄wed esie ye mme n̄kpọ eken ọnọ enye, onyụn̄ etie ekpeme enye nte enye ọbọde ukpep ke ufọkn̄wed.

Andikpeme emi ikedịghe andikpep. Utu ke oro, enye n̄kukụre ekenyene ndikụt ke iman̄wam eyen emi anam se ete esie etemede. Nte ededi, ukpeme ye ntụnọ oro enye ekesinọde eyen emi okonyụn̄ etie nte ukpep. Emi ama esịne ndikpep enye nti ido uwem, ndisua nnọ enye, nnyụn̄ ntụnọ enye edieke enye anamde ndisịme. Edi ete ye eka ẹkedi ata mbon oro ẹkesinọde nditọ mmọ ukpep. Nte ededi, nte eyenọwọn̄ ọkọride okpon, andikpeme emi ekenyene ndikpep enye nte akpasan̄ade ke efak, nte ekpesịnede ọfọn̄, nte ekpetiede-tie, nte akpadiade udia edifọn edifọn, nte akpadahade ada  ke iso owo iwat, nte akpamade ete ye eka esie, ye ntre ntre eken.

Plato, kpa owo akwaifiọk Greece, (emi okodude uwem ke ufọt isua 428-348 M.E.N.) ama enen̄ede enịm ke owo ikpenyeneke ndiyak eyenọwọn̄ nnọ usụn̄ esie. Enye ekewet ete: “Kpa nte erọn̄ m̀mê mme ufene eken oro ẹsitade mbiet ẹyomde andikpeme, kpukpru nditọwọn̄ ẹyom andikpeme n̄ko, mme ofụn ẹnyụn̄ ẹyom mme eteufọk.” Ekeme nditie nte ke Plato ama aka anyan akaha, edi nte enye ekesede n̄kpọ ekedi oro.

Sia andikpeme ekesidude kpukpru ini ye eyenọwọn̄, emi ama anam nditọwọn̄ ẹsida enye nte ọkpọsọn̄ owo oro esitụnọde owo akaha, kpa owo emi esimade ndikụt ndudue nnọ owo, idem ke ata n̄kpri n̄kpọ oro mînyeneke se ọwọrọde. Kpa ye oro, andikpeme ekenyene ndikpeme eyenọwọn̄ ke kpukpru usụn̄. Appian, ewetmbụk owo Greece oro okodude uwem ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. obụk aban̄a andikpeme oro okomụmde eyenọwọn̄ oro enye ekekpemede akama ke usụn̄ ufọkn̄wed mbak mme owotowo ẹdiwot enye. Ke ini enye mîkamaha ndisana eyen oro nyak, ẹma ẹwot mmọ mbiba.

Oburobụt uwem ekedi ọsọ n̄kpọ ke Greece. Ama esiyom ẹkpeme nditọwọn̄, akpan akpan nditọiren mbak mme owo ẹdisabade mmọ. Sia owo mîkesiberike edem ke ediwak mme andikpep, mme andikpeme ẹma ẹsitiene nditọwọn̄ oro mmọ ẹkekpemede ẹdụk ufọkn̄wed. Libanius, akwa-ikọ eyen Greece emi okodude uwem ke ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N. ọdọhọ ke mme andikpeme “ẹma ẹsikụt ẹte ke imenen̄ede ikpeme nditọwọn̄,” inyụn̄ “iyakke ndiọi owo ẹsan̄a ẹkpere mmọ m̀mê ndiyak mmọ ẹdụk ndụk ye nditọwọn̄ emi.” Nditọwọn̄ ẹma ẹsikpono mme andikpeme mmọ. Ediwak ikpọ owo ẹma ẹsiwet ikọ esịtekọm ke itiat udi nti mbon oro ẹkesikpemede mmọ.

Ibet Eketie nte Andikpeme

Ntak emi apostle Paul akadade Ibet Moses odomo ye andikpeme? Ntak emi uwụtn̄kpọ emi okodotde?

Akpa ntak edi ukpeme oro Ibet ọkọnọde. Paul ọkọdọhọ ke ẹkenịm mme Jew ke “itie ukpeme ke idak ibet.” Eketie nte n̄kpọ eke ibet edide andikpeme mmọ. (Galatia 3:23) Ibet oro ama otụk kpukpru se mmọ ẹkenamde. Enye ikayakke mmọ ẹnyene ndiọi udọn̄ obụkidem. Enye ama esikpeme mmọ ke nte mmọ ẹdude uwem onyụn̄ aka iso asua ọnọ mmọ ke mme ndudue mmọ, anamde eyen Israel kiet kiet ọfiọk ndudue esie.

Ibet ama onyụn̄ ekpeme mmọ, iyakke mmọ ẹtiene ẹnam mbubiam ido, utọ nte obukpo ido mme okpono ndem oro ẹkekande Israel ẹkụk. Ke uwụtn̄kpọ, Abasi ndikakpan mmọ ndidọ mme okpono ndem oro ama ekpeme ofụri idụt oro ke n̄kan̄ eke spirit. (Deuteronomy 7:3, 4) Utọ ukpan oro ama anam ikọt Abasi ẹka iso ẹsana onyụn̄ etịm mmọ idem ndifiọk enye emi ekedide Messiah. Kpukpru emi ẹkewụt ke Abasi enen̄ede ama mmọ. Moses ama eti ekemmọ nditọ Israel ete: “Nte owo otụnọde eyen esiemmọ, kpa ntre ke Jehovah Abasi fo ototụnọ fi.”—Deuteronomy 8:5.

Nte ededi, akpan n̄kpọ kiet ke uwụtn̄kpọ apostle Paul emi edi nte ke andikpeme ikesinamke utom esie ke nsinsi. Eyenọwọn̄ ama okpokpon ọwọrọ owo, enye ikodụhe aba ke idak andikpeme. Xenophon, kpa eyen Greece emi ekedide ewetmbụk eset (oro okodude uwem ke ufọt isua 431-352 M.E.N.) ekewet ete: “Ke eyenọwọn̄ ama okokpon akabade akparawa, owo ikayakke enye odu ke idak [andikpeme] ye [andikpep] aba; edi ẹma ẹsiyak enye aka mbubehe esie.”

Nte Ibet Moses eketiede edi oro. Utom esie ekedi ke ibio ini—“man anam ubiatibet ayarade, tutu mfri [oro edi, Jesus Christ] emi ẹken̄wọn̄ọde . . . edisịm.” Apostle Paul ọkọdọhọ ke Ibet ekedi “andikpeme [mme Jew] adade esịm Christ.” Mbemiso mme Jew oro ẹkedude uwem ke eyo Paul ẹkenyenede mfọn Abasi, akana mmọ ẹnyịme ke Abasi edida Jesus osu uduak Esie. Utom andikpeme ekenyene ndikụre ke ndondo oro mmọ ẹkenamde emi.—Galatia 3:19, 24, 25.

 Ibet oro Abasi ọkọnọde nditọ Israel ama ọfọn ama. Enye ama enen̄ede anam se Abasi okoyomde—oro edi, ndikpeme ikọt esie nnyụn̄ nnam mmọ ẹfiọk n̄kokon̄ idaha esie. (Rome 7:7-14) Ibet ekedi eti andikpeme. Nte ededi, etie nte ndusụk mbon oro ẹkedude ke idak Ibet ẹkekere ke enye efefek owo. Ntak edi oro Paul ekewetde ete ke edikem ini Abasi ama ekedisịm, ke “Christ [ama] edep nnyịn osio ke isụn̄i Ibet.” N̄kukụre se ikanamde Ibet oro edi “isụn̄i” edi ke enye okoyom mme Jew oro mîkọfọnke ima ẹnam se mmọ mîkekemeke. Ibet okoyom owo enenen etiene ibet. Ndondo oro eyen Jew ekededi ekenyịmede ke uwa ufak Jesus ọfọn akan uwa ibet ediomi, ufọn ikodụhe aba ndinam se andikpeme emi eketemede.—Galatia 3:13; 4:9, 10.

Mmọdo, se ikanamde Paul ọdọhọ ke Ibet Moses eketie nte andikpeme ekedi ke ntak ukpeme oro enye ọkọnọde ikọt Abasi, n̄ko sia utom esie ekedide ke ibio ini. Idịghe edinịm Ibet Moses anam owo enyene mfọn Jehovah, edi edi ndidiọn̄ọ Jesus nnyụn̄ mbuọt idem ye enye.—Galatia 2:16; 3:11.

[Ekebe/Ndise ke page 21]

“MME ANDIKPEME” YE “MME AKAMA-UKPỌHỌDE”

Ke apostle Paul ama ekewet aban̄a andikpeme, enye n̄ko ama etịn̄ aban̄a orụk “mme andikpeme” en̄wen (m̀mê, mme andikara kpukpru inyene) ye “mme akama-ukpọhọde.” Galatia 4:1, 2 okot ete: “Adan̄a nte ada udeme nnyene edide eyenọwọn̄, enye ikpụhọkede ye ofụn ke usụn̄ ndomokiet, okposụkedi enye edide ọbọn̄ ke kpukpru n̄kpọ, edi enye esịne ke idak mme andikpeme ye ke idak mme akama-ukpọhọde tutu esịm usen emi ete esie ekebemde iso emek enịm.” Okposụkedi utom mme andikara kpukpru inyene ye “mme akama-ukpọhọde” mîkedịghe ukem ye eke mme andikpeme, n̄kpọ kiet ke Paul okosụk etịn̄ aban̄a.

Ke ini ukara Rome, ‘andikara kpukpru inyene’ ekedi owo emi ibet enyịmede ese aban̄a ekpri eyenakpa ye mbubehe esie tutu enye okpon owo. Ntak edi oro Paul ọdọhọde ke okposụkedi eyen oro edide “ọbọn̄” inyene esie, enye ikenyeneke unen ndomokiet ndinam se enye amama ye inyene oro ke adan̄aemi enye osụk edide eyenọwọn̄, ukem nte ofụn mîkenyeneke.

‘Akama-ukpọhọde’ ekesise aban̄a mbubehe. Flavius Josephus, eyen Jew emi edide ewetmbụk eset etịn̄ nte ekpri eyenọwọn̄ oro ekerede Hyrcanus ekeben̄ede ete esie ete ewet leta ọdọhọ akama-ukpọhọde ọnọ imọ okụk idep se ededi oro imade.

Mmọdo, kpa nte ekedide ye eyenọwọn̄ oro okodude ke idak ‘andikpeme,’ eyenọwọn̄ oro okodude ke idak andikara kpukpru inyene esie, m̀mê ke idak ‘akama-ukpọhọde’ ikenyeneke ifụre ndinam se enye amama. Enye okodu ke idak owo en̄wen tutu esịm ini oro ete esie ekebierede enịm.

[Ndise ke page 19]

Ndise andikpeme ye esan̄ esie ke akani otu usịn flawa ke Greece

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto]

National Archaeological Museum, Athens

[Ndise ke page 19]

Ndise ọyọhọ isua ikie ition M.E.N. ke cup, oro owụtde andikpeme (ye esan̄) nte ekpemede eyenọwọn̄ oro ekpepde uto ye ikwọ

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY