Nte Akani Obio Ubọn̄ Lydia Otụkde Nnyịn Mfịn

EKEME ndidi akanam ukopke n̄kpọ uban̄a akani obio ubọn̄ Lydia, ntre ekeme ndikpa fi idem ndifiọk ke se iketịbede do ama okpụhọde usụn̄ oro ererimbot ẹsinamde mbubehe. Ekeme n̄ko ndikpa mbon oro ẹsikotde Bible idem ndifiọk ke se iketịbede ke Lydia anam ẹfiọk ntịn̄nnịm ikọ Bible oro esisọn̄de owo ndifiọk. Nso iketịbe ke Lydia? Mbemiso ibọrọde mbụme emi, ọkpọfọn ifiọk kan̄a ini emi obio ubọn̄ oro owo mîwakke nditi mi okodude ye nte mme owo ẹkesidude uwem do.

 Ifụm ukara ndidem Lydia okodu ke Sardis, kpa ibuot obio Lydia emi okodude ke edem usoputịn obio oro ẹkesikotde Asia Minor, emi ẹkotde Turkey idahaemi. Croesus, emi ekedide akpatre edidem Lydia, ama ọkọ ekese inyene, edi ke n̄kpọ nte isua 546 M.E.N., Akwa Cyrus emi akakarade Persia ama akan obio ubọn̄ Lydia—kpa Cyrus emi akakan Obio Ubọn̄ Babylon ke isua ifan̄ ẹma ẹkebe.

Ẹdọhọ ke nta mme anyamurua Lydia ẹkedi akpa mbon oro ẹkedade ata okụk ẹdep n̄kpọ. Ebịghi ẹketọn̄ọ ẹda gold ye silver ẹdep n̄kpọ, edi sia mme gold ye mme silver emi mîkesidaha ukem ukem, mme owo ẹkesinyene ndidodomo mmọ ini ekededi oro ẹyomde ndidep n̄kpọ m̀mê ẹyomde ndinam mbubehe ekededi. Ke uwụtn̄kpọ, ke Israel, prọfet Jeremiah ama edep isọn̄ onyụn̄ ewet ete: “Nnyụn̄ ndomo silver nnọ enye, kpa shekel silver efụteba.”—Jeremiah 32:9.

Mbon Lydia oro ẹkedude uwem ukem ini ye Jeremiah ẹma ẹtịbi n̄kpọ emi anamde mbubehe emem utom ẹdi—oro edi, ndidom okụk oro ẹdisidade ẹdep n̄kpọ. Ukara ama efịk idiọn̄ọ ke kpukpru okụk emi. Ẹkebuak gold ye silver ẹdom akpa okụk oro ẹkekamade ke Lydia. Ke ini Croesus akakabarede edi edidem, enye ama okpụhọ mme okụk oro onyụn̄ odom orụk okụk iba; kiet ke silver, enye eken ke gold. Ẹma ẹsida okụk gold kiet ẹdep se okụk silver 12 ekesidepde. Edi mfịna ekedi nte ke ẹma ẹsibuak n̄kpọ ke gold ẹdom okụk. Ama oyom mme anyamurua ẹnyene mmemmem usụn̄ ndida mfiọk m̀mê ẹbuak n̄kpọ ke gold oro ẹdade ẹdom okụk.

Mbon Lydia ẹma ẹdifiọk ke obubịt itiat kiet oro ẹkotde itiat Lydia, emi eketiede ndọnọ ndọnọ, onyụn̄ enyenede ekpri n̄kpotụk, ọyọkọk mfịna mmimọ. Ke ini ẹkedade okụk ẹtụk ke itiat emi, okụk oro ama esinịm mbọn ke itiat oro. Ke ini ẹkedade uduot mbọn emi ẹdomo ye uduot mbọn abiabon oro ẹdade gold ẹnam, ẹma ẹsifiọk m̀mê ẹbuak n̄kpọ ke gold oro ẹkedade edom okụk oro. Ẹkesida emi ẹfiọk eti okụk. Didie ke ndifiọk n̄kpọ mban̄a udomon̄kpọ emi ekeme ndin̄wam nnyịn ifiọk Bible?

Ndamban̄a Udomon̄kpọ ke Bible

Sia mme anyamurua ẹkesiwakde ndida itiat Lydia emi ndomo m̀mê ẹda ata eti gold ẹdom okụk, ẹma ẹtọn̄ọ ndida enyịn̄ itiat emi nte ikọ oro adade ọnọ udomon̄kpọ. Ke Usem Greek oro ẹkedade ẹwet ndusụk ikpehe Bible, ẹma ẹsida ikọ emi, udomon̄kpọ, ẹbuan ye ndutụhọ oro ẹkesitụhọrede owo man ẹdomo enye ẹse.

Sia mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ẹkesitụhọrede mbon n̄kpọkọbi, ẹma ẹsinyụn̄ ẹkot mmọ, mme andidomo owo nse. Bible obụk uwụtn̄kpọ oro Jesus ọkọnọde aban̄a nte ẹkeyakde idiọk ofụn ẹsịn ke ubọk “mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi,” m̀mê “mme anditụhọde owo,” nte ndusụk Bible ẹsịnde. (Matthew 18:34; Edisana Ŋwed Abasi Ibom) Kop se The International Standard Bible Encyclopaedia etịn̄de aban̄a ufan̄ikọ emi: “Etie nte n̄kpọkọbi emi ke ẹkeda nte ‘ndutụhọ’ (enye ekedi ndutụhọ), ndien mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ke ẹkekot ‘mme anditụhọde owo.’” Emi esịn un̄wana ke itie N̄wed Abasi oro esisọn̄de owo ndifiọk.

Ẹnam Se Ikayan̄ade Owo Ifiọk An̄wan̄a

Mbon oro ẹsikotde Bible ye eti esịt ẹsikere m̀mê nso iditịbe inọ Satan. Bible ọdọhọ ete:  “Ndien ẹtop Devil . . . ẹsịn ke n̄kpọdiọhọ ikan̄ eke asakde ye sulphur, emi idiọk unam ye prọfet nsu ẹma ẹkedodu; ẹyenyụn̄ ẹtụhọde mmọ uwemeyo ye okoneyo ke nsinsi nsinsi.” (Ediyarade 20:10) Ke akpanikọ, Jehovah ndinam owo odu uwem ke nsinsi man otụhọde enye atuaha ye ima ye edinen ikpe esie. (Jeremiah 7:31) Ke adianade do, Bible ọdọhọ ke nsinsi uwem edi enọ, idịghe ufen idiọkn̄kpọ. (Rome 6:23) Ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke ẹkeda ndamban̄a ikọ ẹwet Ediyarade 20:10. Idiọk unam ye n̄kpọdiọhọ ikan̄ ẹda ẹban̄a n̄kpọ. (Ediyarade 13:2; 20:14) Ndi ndutụhọ emi ada aban̄a n̄kpọ n̄ko? Nso ke enye ada aban̄a?

Nte ima ikokụt, ẹda ikọ Greek oro ẹkabarede “ndutụhọ” ẹto ikọ akani obio ubọn̄ Lydia oro ọwọrọde “udomon̄kpọ,” ndien enye ekeme ndida nnọ ndutụhọ oro owo n̄kpọkọbi okụtde. Ntre, nsinsi ndutụhọ Satan ekeme ndida mban̄a ini emi ẹdikọbide enye ke n̄kpọkọbi oro enye mîdikemeke ndiwọrọ tutu amama—oro edi n̄kpa.

Itiat udomon̄kpọ Lydia anam nnyịn ifiọk n̄kpọ en̄wen iban̄a se nsinsi “ndutụhọ” Satan adade aban̄a, ndien emi ekekem ye ima Abasi. Ke ndusụk usem, ẹsida “udomon̄kpọ” ẹfiọk nte n̄kpọ etiede. Ke uwụtn̄kpọ, Efịk ẹnyene se ẹkotde “udomon̄kpọ” emi mme anyamurua ẹsidade ẹdomo n̄kpọ ẹse m̀mê ekekem ye se ẹkeyomde. Ntre, nsinsi “ndutụhọ” Satan ada aban̄a ubiereikpe esie emi edidide nsinsi udomon̄kpọ oro ẹdidade ẹbiere ikpe ẹnọ owo ekededi oro edisọn̄de ibuot ye Jehovah ke ini iso. Owo idibiatke aba ini iwụt ke owo oro ọsọn̄de ibuot ye Jehovah inenke.

Ndifiọk ntak emi mme anyamurua ke kpukpru ebiet ẹkedade itiat Lydia nte udomon̄kpọ, ye ndamban̄a usụn̄ oro ẹdade enye etịn̄ ikọ anam ifiọk se iditịbede inọ Satan. Se iditịbede inọ Satan editie nte nsinsi udomon̄kpọ oro ẹdidade ẹbiere ikpe ẹnọ owo ekededi oro edisọn̄de ibuot ye Abasi, ntre ufọn ididụhe Abasi nditọn̄ọ ntak nyọ nsọn̄ibuot owo ekededi.—Rome 8:20.

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 23]

Nsinsi “ndutụhọ” Satan ada aban̄a ubiereikpe esie emi edidide nsinsi udomon̄kpọ oro ẹdidade ẹbiere ikpe

[Ndise obio ke page 21]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Obubịt Inyan̄

LYDIA

SARDIS

Inyan̄ Mediterranean

[Ndise ke page 21]

Ndon Sardis eset

[Ndise ke page 22]

Ẹkesida udomon̄kpọ ẹdomo okụk ke eset

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto]

E. Strouhal/Werner Forman/Art Resource, NY

[Ndise ke page 22, 23]

Itiat oro ẹkesidade ẹdomo okụk ke ododu tutu emi

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto]

Coins: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; touchstone: Science Museum/Science & Society Picture Library

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 21]

Electrum coin: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.