Kûyom Ndifiọk Kpukpru Se Idọn̄de Fi

“Idụhe owo emi mîsibụpke mbụme. Nnyịn isitọn̄ọ ndibụp mbụme toto ke ini imanade . . . Tọn̄ọ ẹkebot owo, mme owo ẹmebụp mbụme ẹnyụn̄ ẹnọ ibọrọ.” —Octavio Paz, ewet uto eyen Mexico eketịn̄ ikọ emi.

 NSO isinam etemudia osio obufa usụn̄ utem udia edi? Nso isida anam-ndụn̄ọde ika ebiet oro oyomde usụn̄? Nso isinam eyenọwọn̄ obụp ediwak mbụme? Esiwak ndidi udọn̄ oro owo enyenede ndifiọk n̄kpọ.

Nso kaban̄a fi? Ndi esidọn̄ fi ndikpep mbufa n̄kpọ m̀mê ndifiọk ibọrọ mbụme? Ke uwụtn̄kpọ, Uwem okoto m̀mọ̀n̄ edidu? Ntak emi nnyịn idude mi ke isọn̄? Ndi Abasi odu? Toto ke ini oro ikedide uyen, ediwak nnyịn ima isiyom ndifiọk ibọrọ mbụme emi nnyụn̄ mfiọk se isinamde n̄kpọ ẹtịbe. Ke ini imade n̄kpọ, imesisịn ofụri ukeme man inen̄ede ifiọk n̄kpọ oro. Ke ntre, ndiyom ndifiọk n̄kpọ ekeme ndida nti utịp ndi. Edi, enye ekeme n̄ko ndida afanikọn̄ ndi.

Kpeme!

Efịk ẹdọhọ ke n̄kpọ ama anam ebọk ke nnyụn̄ọ nse. Ke akpanikọ, edieke nnyịn mîkpemeke idem, ndiyom ndifiọk kpukpru n̄kpọ ekeme ndisịn nnyịn ke afanikọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ikan̄ esita eyenọwọn̄ oro oyomde ndifiọk se isịnede ke otụn̄ ikan̄. Edi ndammana udọn̄ oro inyenede ndifiọk n̄kpọ esinam nnyịn isịn idem ikpep n̄kpọ. Ndi okpowụt ifiọk ndiyom ndidiọn̄ọ kpukpru n̄kpọ oro imade ye unana editie n̄kere se iditịbede?

Enyene ndusụk n̄kpọ oro mîfọnke ọfiọk sia mmọ ẹsisan̄a ye afanikọn̄. Ndiyom ndikot m̀mê ndise ndise oro aban̄ade idan̄ m̀mê nte mme owo ẹdade iferi, ndiyom ndifiọk n̄kpọ mban̄a ndedịbe odudu m̀mê ndedịbe n̄ka ye nsunsu ido ukpono ekeme ndisịn nnyịn ke ata akamba mfịna. Ọyọfọn ikpebe andiwet psalm ke afan̄ emi ye ke mme n̄kpọ en̄wen. Enye ekeben̄e Abasi ete: “Kabade mi enyịn fep n̄kûkụt nsunsu n̄kpọ.”—Psalm 119:37.

Odu ndusụk n̄kpọ oro mîdiọkke ndifiọk, edi mmọ inamke ufọn ndomokiet inọ nnyịn. Ke uwụtn̄kpọ, nso ufọn ke idinyene edieke ifiọkde kpukpru n̄kpọ iban̄a nta mbon oro ẹsisiode ke vidio m̀mê mbon oro ẹwọrọde etop, ifiọkde n̄kpọ iban̄a kpukpru mbre mbuba ye mme andibre, mîdịghe ndifiọk mbufa n̄kpọ oro ẹnyamde ke urua m̀mê mbufa ubomisọn̄ oro ẹsion̄ode ẹdi? Ndisịn ibuot nsịn itọn̄ n̄kpep mme n̄kpọ emi idinyeneke ufọn ndomokiet inọ ekese owo.

Eti Uwụtn̄kpọ

Nte ededi, ndiyom ndifiọk n̄kpọ idiọkke. Da Alexander von Humboldt ke uwụtn̄kpọ, kpa eyen Germany emi okodude uwem ke ọyọhọ isua ikie 19. Enye ekedi ataifiọk ye anam-ndụn̄ọde. Ẹkot esụk edem usoputịn South America ẹdian Humboldt.

Humboldt ọkọdọhọ ini kiet ko ete: “Toto ke ini n̄kedide eyenọwọn̄, ama enen̄ede ọdọn̄ mi ndika ata anyan idụt emi mbon Europe mîsiwakke ndika.” Enye ama adian do ete: “Udọn̄ emi ama enen̄ede okpon tutu n̄kemeke aba ndime.” Ke ini enye ekedide isua 29, enye ama aka Ufọt Ufọt ye Edem Usụk America ndikanam ndụn̄ọde  emi ekebịghide isua ition. Enye ama ewet n̄wed 30 aban̄a isan̄ oro enye akakade.

Kpukpru n̄kpọ ẹkeyeye Humboldt—inyan̄ibom, mme iyak ke esịt inyan̄ emi, ọkọrọ ye mme eto oro enye okokụtde. Enye ama ọdọk mme obot, awat ke inyan̄ibom, onyụn̄ odụn̄ọde se idude ke akpa. Ndụn̄ọde oro Humboldt akanamde ke ẹda ẹkpep ediwak ukpepn̄kpọ ntaifiọk idahaemi. Ọkpọsọn̄ udọn̄ edifiọk n̄kpọ akanam enye anam kpukpru emi, ndien okosụk ọdọdọn̄ enye ndifiọk n̄kpọ ke ofụri eyouwem esie. Ralph Waldo Emerson, eyen America emi edide ewet n̄wed ọkọdọhọ ete: ‘Humboldt ekedi kiet ke otu ibat ibat n̄wọrọnda owo ke ekondo oro ẹnamde nnyịn ifiọk ke owo enen̄ede enyene udọn̄ ye ukeme ndifiọk n̄kpọ.’

N̄kpọ Oro Odotde Ẹdụn̄ọde

Edi akpanikọ ke ediwak nnyịn ikemeke ndidi mme anam-ndụn̄ọde m̀mê ndiwet n̄kpọ oro ẹdidade ẹkpep ifiọk ntaifiọk. Nte ededi, enyene n̄kpọ oro nnyịn ikemede ndidụn̄ọde mfiọk, inyụn̄ ibọ akakan edidiọn̄. Jesus Christ ama etịn̄ aban̄a emi ke akam oro enye ọkọbọn̄de ọnọ Ete esie ke heaven ete: “Nsinsi uwem ọwọrọ mmọ ndinyene ifiọk mban̄a fi, ata Abasi kierakiet, ye enye emi afo okosiode ọdọn̄, kpa Jesus Christ.”—John 17:3.

Ifiọk ata Abasi, kpa Jehovah, ye eke Eyen esie, Jesus Christ, ẹkeme ndiyụhọ nnyịn akan ifiọk efen ekededi. Kere ban̄a mme mbụme oro ẹban̄ade uwem emi ẹkebụpde ke ntọn̄ọ ibuotikọ emi. Ndusụk akpan mbụme efen ẹdi: Ntak emi ediwak owo ẹbọde ufen ntem ke ererimbot? Ndi mme owo ẹyebiat isọn̄ emi, idem ẹsobode enye? Ndien nso ke Abasi edinam mbak utọ n̄kpọ emi editịbe? Nte ededi, ndinyene ibọrọ mbụme emi ọyọnọ nnyịn ufọn oro okponde akan ikpîkpu edinyene ifiọk ibuot. Jesus ọkọdọhọ ke emi ‘ediwọrọ nsinsi uwem.’ Ntak idọhọde ntre?

Ẹkeda spirit Abasi ẹwet Bible. Apostle Paul ọkọdọhọ ke “Abasi ọkọnọ odudu ẹda ẹwet ofụri N̄wed Abasi ndien enye ọfọn ndida nnọ ukpep, nsua nnọ owo, nnen̄ede mme n̄kpọ, nnọ ntụnọ ke edinen ido, man owo Abasi etịm odot, eben̄e idem ọyọhọ ọyọhọ ndinam eti utom ekededi.”—2 Timothy 3:16, 17.

Kam kere—apostle oro ọkọdọhọ ke Bible ọdọn̄ọ ifiọk oro ẹkemede ndin̄wam nnyịn inam eti utom ekededi. Ifiọk emi ẹkeme ndin̄wam nnyịn ise n̄kpọ nte Jehovah esede. Nnyịn imonyụn̄ ifiọk n̄ko ke ifiọk ye ọniọn̄ Abasi okon̄ akan eke owo ekededi. Abasi ama ọnọ prọfet Isaiah odudu spirit ndiwet ikọ emi: “Mme ekikere mbufo [idịghe] mme ekikere mi, mme usụn̄ mbufo [inyụn̄] idịghe usụn̄ mi: emi edi uyo Jehovah. Koro kpa nte enyọn̄ okon̄de akan isọn̄, kpa ntre ke mme usụn̄ mi ẹkon̄ ẹkan mme usụn̄ mbufo, mme ekikere mi ẹnyụn̄ ẹkon̄ ẹkan mme ekikere mbufo.”—Isaiah 55:8, 9.

Ndi akpama ndifiọk n̄kokon̄ usụn̄ ye ekikere Abasi? Ndi enen̄ede ọdọn̄ fi ndifiọk se Ikọ Abasi, kpa Bible, etịn̄de aban̄a mme usụn̄ ye mme ekikere Abasi? Ndi enen̄ede ọdọn̄ fi ndifiọk se Abasi edinamde man etre kpukpru ndutụhọ ndinyụn̄ mfiọk nti n̄kpọ oro enye edinamde ọnọ mbon oro ẹkopde item esie? Bible ọdọhọ ete: “O mbufo ẹtabi, ẹnyụn̄ ẹse nte Jehovah ọfọnde: ọfọfọn ọnọ owo eke eberede idem ye enye.”—Psalm 34:8.

Akpanikọ oro esịnede ke Ikọ Abasi ekeme ndikpụhọde uwem owo oro enyenede eti esịt kpa nte un̄wana ekemede ndinyene ufọn nnọ owo emi okụtde n̄kpọ obufa. Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Inyene ye ọniọn̄ ye ifiọk Abasi ẹtụn̄ọ adan̄a didie! Mme ikpe esie ẹkak owo ndidụn̄ọde adan̄a didie onyụn̄ ayan̄a owo ndifiọk mme usụn̄ esie didie ntem!” (Rome 11:33) Se idude edi nte ke tutu amama, nnyịn idinen̄ekede idiọn̄ọ adan̄a nte ifiọk ye ọniọn̄ Abasi ẹtụn̄ọde ẹketre. Nnyịn imenyene idotenyịn nte ke nsinsi  uwem eyenem, idinyụn̄ ifekke nnyịn koro iyenyene mbufa n̄kpọ ndikpep kpukpru ini.

Ka Iso Nyene Udọn̄ Ndikpep N̄kpọ

Edi akpanikọ ke tutu amama ata ediwak nnyịn ididịghe mme ọwọrọetop anam-ndụn̄ọde m̀mê mbon oro ẹtịbide mbufa n̄kpọ ẹdi. Ekeme n̄ko ndidi nnyịn idifiọkke kpukpru n̄kpọ oro ikpamade ndifiọk tutu ikpan̄a. Kpa ye oro, kûyak emi anam etre ndikpep n̄kpọ. Kûyak udọn̄ emi Abasi ekesịnde nnyịn ke idem mi akpa.

Da utịbe utịbe enọ Abasi emi nam n̄kpọ edifọn edifọn nyụn̄ kpep nnennen ifiọk Ikọ Abasi emi odude ke Bible. Edieke anamde emi, uwem fo eyenem onyụn̄ enyene se ọwọrọde ke emi ye ke nsinsi nsinsi! Bible ọdọhọ ete: “[Abasi] ama anam kpukpru n̄kpọ eye ke ini mmọ: ama onyụn̄ esịn mmọ asian [m̀mê ifiọk] ke esịt, koro edieke asian mîdụhe, owo ikemeke ndikụt [m̀mê ndifiọk] n̄kpọ emi Abasi anamde, ọtọn̄ọde ke ibuot tutu esịm utịt.”—Ecclesiastes 3:11.

[Ekebe/Mme ndise ke page 21]

Ndi Ama Ọfiọk ke . . .

• Mbemiso Columbus ye Magellan ẹkedọhọde ke isọn̄ edi ekara, Bible ama etetịn̄ ke ata ediwak isua emi ẹkebede ke isọn̄ nnyịn idịghe mbatmbat, edi ke etie ekara ekara?—Isaiah 40:22.

• Bible ama etetịn̄ anyan ini ko ete ke isọn̄ ada ufụm mbemiso ntaifiọk ẹdifiọk?—Job 26:7.

• Mbemiso William Harvey, kpa eyen England emi ekedide abiausọbọ ekedide edifiọk ke esịt esinam iyịp asan̄a odụk mme ndido eken, Bible ama ọdọdọhọ ke esịt edi uwem owo?—Mme N̄ke 4:23.

• N̄kpọ nte isua 3,000 emi ẹkebede, ke Bible ama etịn̄ ke mmọn̄ edi kiet ke otu n̄kpọ oro anamde uwem odu ke isọn̄?—Ecclesiastes 1:7.

Ndi ikpaha fi idem ndifiọk ke Bible ama ebebem iso etịn̄ aban̄a ifiọk ntaifiọk emi mbemiso mme owo ẹkedinamde ndụn̄ọde ẹfiọk? Ke akpanikọ, ata ọsọn̄urua ifiọk oro ọnọde owo uwem odu ke Bible, ndien akpana odụn̄ọde ọfiọk.

[Ndise ke page 19]

Alexander von Humboldt