Mbon Maya Ẹwọrọ Ufụn

SE MBON Maya ẹkenamde ke eset anam mmọ ẹwọrọ etop. Ata ediwak owo ẹsika Isuo Yucatán ke Mexico kpukpru isua man ẹkese utịbe utịbe ibombom oro nditọ Maya ẹkebotde, utọ nte enye oro odude ke Chichén Itzá ye ke Cobá. Nditọ Maya ẹma ẹnen̄ede ẹnyene ifiọk ubotn̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹwọrọ etop uwetn̄kpọ, ibat, ye ke ukpepn̄kpọ aban̄ade ikpaenyọn̄. Mmọ ẹkesio enyene-ndyọ usụn̄ uwetn̄kpọ oro ẹdade ndise ẹwet n̄kpọ ye nọmba oro ẹdiọn̄ọde nte “0” m̀mê ikpîkpu ẹdi. Mmọ n̄ko ẹkebahade isua ẹdọn̄ ke usen 365.

Nte ededi, mmọ ẹkeda edem ke ido ukpono. Mmọ ẹma ẹsituak ibuot ẹnọ ediwak abasi—abasi utịn, abasi ọfiọn̄, abasi edịm, abasi ibokpot, ye mme abasi eken. Mme oku mmọ ẹkedi nta mme asiak ntantaọfiọn̄. Mmọ ẹma ẹsikama incense ye ndisọi n̄kpọ ẹtuak ibuot ẹnọ mme abasi mmọ, ẹsisịbe idem ẹsion̄o iyịp ẹnyụn̄ ẹwa mme owo, akpan akpan mbon n̄kpọkọbi, ifịn, ye nditọwọn̄.

Mbon Spain Ẹdisịm

Nte n̄kpọ eketiede edi oro ke ini mbon Spain ẹkedide ẹdisịm ke n̄kpọ nte isua 500 oro ẹkebede. Mbon Spain emi ẹkenyene uduak iba: ndida obio oro nnyene nnyụn̄ nnam kpukpru nditọ Maya ẹkabade ẹdi mbon Catholic man ẹtre ibak ibak ukpono ndem mmọ. Ndi mbon Spain ẹma ẹnam mbon Maya ẹwọrọ ke ufụn, ọkọrọ ye ufụn nsunsu ido ukpono?

Mbon Spain, ye mme adaiso Ido Ukpono Catholic ẹma ẹda isọn̄ Maya ẹnyene, isọn̄ oro nditọ Maya ẹkesitemde toto ke eset ẹsịn ikan̄ ẹtọ in̄wan̄. Emi ama anam uwem enen̄ede ọsọn̄ onyụn̄ anam nditọ Maya ẹnen̄ede ẹsua mbon Spain. Mbon Spain ẹma ẹda n̄ko n̄kukụre mmọn̄ oro okodude ke Isuo Yucatán ẹnyene. N̄kpọ ama etetịm ọsọn̄ ke ini ufọkabasi ẹkedọhọde irenowo kiet kiet ẹkpe real * 12 ye ubak ke isua, ke ini iban ẹkpede real 9, ọkọrọ ye ikpọ tax emi ukara akakpakde. Mbon Spain ẹma ẹsọsọp ẹkpe se ufọkabasi ẹkedọhọde ẹnọ nditọ Maya, ẹnyụn̄ ẹnyịk mmọ ẹnam utom ẹnọ mmimọ man ẹsio isọn emi. Emi ama  anam nditọ Maya ẹkabade ẹdụk ufụn ẹnọ nditọ Spain.

Mme oku ufọkabasi ẹma ẹsinyụn̄ ẹbọ okụk ke mme utọ n̄kpọ nte baptism, udianndọ, ye ubụkowo. Ke emi ẹma ẹkebọ nditọ Maya isọn̄ mmọ mi, ọkọrọ ye tax oro ẹkebierede ẹnọ mmọ, owo itịn̄ke-tịn̄ okụk oro ẹkedọhọde mmọ ẹsikpe ke ufọkabasi, ufọkabasi ẹma ẹnen̄ede ẹdia nditọ Maya ẹsobo. Ẹkesida mmọ nte mbon ekịm oro mîfiọkke baba n̄kpọ kiet. Emi akanam mme adaiso ido ukpono ye mbon ukara ẹkere ke imenyene unen ndikara mbon Maya nnyụn̄ nsio mmọ ke ekịm.

Ekọn̄ Asiaha

Mbon Maya ẹma ẹsio mmọ usiene ke nditre ndikpe utomo ufọkabasi, ẹsion̄o nditọ mmọ ke ufọkn̄wed oro ufọkabasi ẹkesiakde, ẹtre ukpepn̄kpọ Katkisịm, ẹnyụn̄ ẹtre ndinam utom ke in̄wan̄ mbon Spain. Edi oro ọkọdọdiọn̄ anam ẹfiomo mmọ. Ke mbon Spain ẹma ẹkekara mmọ ke n̄kpọ nte isua 300, n̄kpọ emi ama akak owo ndien ke 1847. Nditọ Maya ẹma ẹsiak ekọn̄ ye mbon Spain.

Nditọ Maya oro ẹkedade iso ke ekọn̄ emi ẹkekama cross ẹnyụn̄ ẹnam ẹtie nte ke cross oro etịn̄ ikọ ke ini edide owo ekedịbe etịn̄ ikọ esịn ke cross oro onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ nditọ Maya ete ẹn̄wana tutu mmọ ẹkpan̄a. Ekọn̄ oro ama ekpere ndisobo nditọ Maya. Ẹma ẹwot n̄kpọ nte mbahade iba ke otu nditọ Maya ke Yucatán ke ini ukara ẹketrede ekọn̄ oro ke 1853. Kpa ye oro, en̄wan okosụk akaka iso ndusụk ini ke ofụri isua 55. Nte ini akakade, mbon Maya ẹma ẹdiwọrọ ke ufụn mbon Spain ke akpatre, ẹnyụn̄ ẹdeme isọn̄ ẹnọ kpukpru owo nte ọfọnde. Edi ndi mmọ ẹma ẹwọrọ n̄ko ke ufụn nsunsu ido ukpono?

Idịghe Uwọrọufụn Edi Oro

Ndinam mbon Maya ẹtọn̄ọ ndidụk Ido Ukpono Catholic ye ekọn̄ oro mbon Maya ẹkesiakde ikọnọhọ mmọ ata ifụre. Mfịn, mbon Maya ẹmen ukpepn̄kpọ Catholic ẹbuak ye n̄kani ido ukpono mmọ.

N̄wed The Mayas—3000 Years of Civilization etịn̄ nte Maya etiede idahaemi, ete: “Mbon Maya ẹtuak ibuot ẹnọ n̄kani abasi mmọ ye mme ete ete mmọ ke ikọt, ke abaitiat, ye ke ikpọ obot . . . ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ke ufọkabasi ẹnọ ndisana owo oro ẹma ẹkekpan̄a.” Ntak edi oro mmọ ẹdade abasi oro ẹkotde Quetzalcoatl m̀mê Kukulcán nte Jesus, ẹda abasi an̄wan ọfiọn̄ nte Edisana Mary. Ke adianade do, mbon Maya ẹma ẹtọn̄ọ ndikpono cross utu ke edisana eto ceiba oro mmọ ẹkesikponode, edi mmọ ke ẹdọduọk mmọn̄ ke cross emi nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke enye edi odu uwem eto. Mmọ iwetde Jesus ke mme cross mmọ, edi ẹkabade ẹwet nsehe eto ceiba.

Mbon Maya Ẹwọrọ ke Ufụn Ndien!

Itịmke ibịghi tọn̄ọ nte Mme Ntiense Jehovah ke Mexico ẹketọn̄ọ ndinen̄ede n̄kpep nditọ Maya Bible. Mmọ ẹma ẹnọ nditọ Maya mme n̄wed Bible, utọ nte magazine emi, ke usem emana mmọ man mmọ ẹfiọk se Abasi aduakde ọnọ ubonowo. Nso idi utịp? Nte ikosụk iwetde ibuotikọ emi, n̄kpọ nte nditọ Maya 6,600 ẹkedi mme anditan̄a etop Obio Ubọn̄ Abasi, ndien mmọ ẹdu ke esop Mme Ntiense Jehovah 241 ke Maya. Ndi ama emem utom nditọ Maya ndiwọrọ ke ufụn nsunsu ido ukpono mmọ nnyụn̄ nnyịme akpanikọ Bible?

Ikememke utom inọ ediwak nditọ Maya oro ẹkenyenede eti esịt. Marcelino ye Margarita n̄wan esie ẹkedi ata mbon Catholic. Kpukpru isua, mmọ ẹma ẹsikpono cross ke ndimen enye ke ufọkabasi nnyọn̄ ufọk mmọ, ẹkenyụn̄ ẹwa uwa unam ẹnyụn̄ ẹdia udia uwa oro ye iman ye mme ufan. Ekem Mme Ntiense Jehovah  ẹma ẹdi edem mmọ ẹditọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible ye mmọ. Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Nnyịn ima ikụt ke se ikekpepde ekedi akpanikọ, edi ikekere ke edieke ikpọn̄de akani ido ukpono nnyịn, ke mme spirit ẹyen̄wana ye nnyịn.” Kpa ye oro, mmọ ẹma ẹka iso ẹkpep Bible. Marcelino ọdọhọ ete: “Akpanikọ ama ọtọn̄ọ ndidụk nnyịn esịt sụn̄sụn̄. Emi ama ọnọ nnyịn uko ndisian ubon ye mme ufan nnyịn se nnyịn ikpepde ke Bible. Esịt enem nnyịn idahaemi ndiwọrọ ke ufụn nsunsu ekikere. Nnyịn ikam itua n̄kpọfiọk ke emi nnyịn mîkabakke iwọrọ. Nnyịn imebiere ndinam kpukpru se ikemede idahaemi man isian mme owo utịbe utịbe akpanikọ Bible.”

Alfonso emi edide isua 73 okonyụn̄ edi ata owo Catholic. Enye ama esinịm usọrọ ido ukpono ke obio esie, ndien emi ama esibuana edinịm Mass, unek, onyụn̄ ọnọ kpukpru mme andidụk udia ye edin̄wọn̄ n̄kpọ. Ẹma ẹsinyụn̄ ẹn̄wana en̄wan ye nyara enan̄. Alfonso ọdọhọ “ke mme owo ẹma ẹsiwak ndikpa mmịn nnyụn̄ ntọhọ. Okposụkedi usọrọ oro ekesinemde mi, mma n̄kere ke enyene se ikananade ke ido ukpono mi.” Ke ini Mme Ntiense Jehovah ẹkekwọrọde ikọ ẹnọ Alfonso, enye ama enyịme ẹkpep imọ Bible. Enye ama ọtọn̄ọ ndidụk mbono esop Mme Ntiense Jehovah ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ mmọ kpa ye oro idem mîsọn̄ke enye. Idahaemi, enye etre kpukpru edinam akani ido ukpono esie onyụn̄ ada kpukpru ifet oro eberede abuana se enye ekpepde ye mbon oro ẹdide ẹdise enye ke ufọk esie.

Se itịn̄de mi edi ibat ibat uwụtn̄kpọ oro ẹwụtde nte ediwak nditọ Maya oro ẹnyenede eti esịt ẹwọrọde ke ufụn nsunsu ido ukpono. Ih, nditọ nditọ mbon oro ẹkebotde mme enyene-uten̄e ibombom ke Yucatán mmọ ke uwem. Mmọ ke ẹsesem usem oro mmọ ẹkesisemde. Ediwak mmọ ke ẹsụk ẹdodụn̄ ke utọ ufọk oro mme ete ete mmọ ẹkedụn̄ọde, ufọk ntan oro ẹdoride n̄kanya ke enyọn̄. Mmọ ke ẹtetem ikọt ẹsịn ikan̄ ẹtọ ibokpot ye mfriukịm. Edi akpanikọ osio ediwak mbon Maya ke ufụn nsunsu ido ukpono onyụn̄ anam mmọ ẹtre nsunsu ekikere. Esịt ẹnen̄ede enem mmọ ndikụt nte ikọ Jesus emi osude mmọ ke idem: “Mbufo ẹyefiọk akpanikọ, akpanikọ oyonyụn̄ anam mbufo ẹwọrọ ufụn.”—John 8:32.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ndise obio ke page 13]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Ikpehe oro mbon Maya ẹkedụn̄ọde ke eset

Itụn̄ Inyan̄ibom Mexico

MEXICO

Isuo Yucatán

Chichén Itzá

Cobá

BELIZE

GUATEMALA

HONDURAS

EL SALVADOR

[Ndise ke page 13]

Ndon Maya ke Chichén Itzá

[Ndise ke page 15]

Marcelino ye Margarita n̄wan esie ke ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ mme owo ke Yucatán