Obio Corinth “Andikara Esụkmbehe Iba”

EDIEKE afo esede n̄wed ndise obio Greece, afo oyokụt ke akpan ikpehe idụt oro edi n̄kpri isuo ye se ibietde akwa isuo ke edem usụk. Ekpri anyan anyan isọn̄, emi edide n̄kpọ nte kilomita itiokiet ke ebiet emi ekpride akan, eyịri ikpehe mbiba emi ọtọkiet. Ekpri anyan anyan isọn̄ Corinth emi eyịri isuo Peloponnese ke edem usụk ye akpan ikpehe idụt oro ke edem edere.

Ekpri anyan anyan isọn̄ emi enyene ufọn en̄wen n̄ko. Ẹkot enye ebọp inyan̄ sia Itụn̄ Inyan̄ibom Saronic, emi adade ibuot ekeberi ke Inyan̄ Aegean ye edem usiahautịn Mediterranean odu ke edem usiahautịn, ndien Itụn̄ Inyan̄ibom Corinth, emi adade ekesịm Inyan̄ Ionia, Inyan̄ Adriatic, ye edem usoputịn Mediterranean odu ke edem usoputịn. Ke ufọt kpukpru emi ke obio Corinth odu, kpa akpan ebiet emi apostle Paul akawahade ke mme isan̄ isụn̄utom esie, emi ẹkediọn̄ọde ke eset nte obio uforo, ọkpọmiọk uwem, ye oburobụt ido.

Obio Emi Odude ke Akpan Ebiet

Obio Corinth ada ekpere edem usoputịn akpan ekpri anyan anyan isọn̄ emi. Enye enyene esụkmbehe iba, kiet ke n̄kan̄ mfafaha ekpri anyan anyan isọn̄—oro edi, Lechaeum ke edem usoputịn ye Cenchreae ke edem usiahautịn. Emi akanam Strabo, eyen Greece emi edide ekpepn̄kpọ mban̄a  isọn̄ ọdọhọ ke Corinth edi “andikara esụkmbehe iba.” Sia obio Corinth akadade ke eti itie, usụn̄ urua ofụri ererimbot ẹkesop ibuot do, ndien enye akakara usụn̄ urua obot ke edem edere esịm edem usụk ye usụn̄ urua mmọn̄ ke edem usiahautịn esịm edem usoputịn.

Toto ke eset, mme nsụn̄ikan̄ edem usiahautịn (Asia Minor, Syria, Phoenicia, ye Egypt) ye eke edem usoputịn (Italy ye Spain) ẹma ẹsida n̄kpọurua mmọ ẹdi, ẹsion̄o mmọ ke esụk kiet ẹda ẹsan̄a kilomita ifan̄ obot obot ẹkesịm edem ekpri anyan anyan isọn̄ eken. Mmọ ẹyedọn̄ mmọ do ke nsụn̄ikan̄ en̄wen ẹka iso ke isan̄ oro. Ẹma ẹsidụri n̄kpri ubom ẹbe ekpri anyan anyan isọn̄ oro ke ekpri afan̄ emi ẹkotde diolkos.—Se  ekebe ke page 27.

Ntak emi mme awatinyan̄ ẹkemade usụn̄ emi ẹbede ekpri anyan anyan isọn̄ emi? Koro emi ikayakke mmọ ẹsan̄a ke enyene-ndịk akpa emi edide kilomita 320, emi akpa esiwakde ndidaha idiọk idiọk ke edem usụk Peloponnese. Mme awatinyan̄ ẹkesinen̄ede ẹfehe Ibuot Ikọt Malea, emi ẹketịn̄de ẹban̄a ẹte: “Ama asan̄a usụn̄ Ibuot Ikọt Malea, fre enyịn ban̄a ufọk.”

Cenchreae—Esụkmbehe Oro Ẹfiakde Ẹkụt ke Mmọn̄ Ama Okofụk

Esụkmbehe Cenchreae, emi edide n̄kpọ nte kilomita 11 tọn̄ọ ke edem usiahautịn Corinth, ekedi akpatre esụkmbehe ke Inyan̄ Asia. Idahaemi, mbahade iba esụkmbehe oro esịne ke esịtisọn̄ ke ntak ediwak unyekisọn̄ oro ẹketịbede ke n̄kpọ nte isua 1,700 emi ẹkebede. Strabo ọkọdọhọ ke Cenchreae ekedi esụkmbehe emi mme owo ẹwakde onyụn̄ oforode, ndien Lucius Apuleius, owo akwaifiọk Rome, okokot enye “akwa ye ọkpọsọn̄ ebiet ifụre emi nsụn̄ikan̄ ata ediwak idụt ẹsiwakde ndidian.”

Ke eyo ukara Rome, ẹma ẹnam n̄kpọ oro etiede nte ẹbọp iba ke esụk emi man ẹkeme ndisan̄a ndụk nsụn̄ikan̄ nnyụn̄ n̄wọrọ, ndien ufan̄ oro odude ke ufọt ẹbọp iba emi ekedi mita 150 esịm 200. Nsụn̄ikan̄ emi ọniọn̄de mita 40 ama ekeme ndidian do. Ke ini ẹkedọkde isọn̄ usụk n̄kan̄ usoputịn, ẹma ẹkụt mme ikpehe temple oro ẹkerede ke ekedi itieuwa abasi an̄wan Isis. Etie nte okụre ediwak ufọk emi odude ke ubọk n̄kan̄ eken ke esụk oro ekedi itieuwa Aphrodite. Ẹkeda abasi an̄wan mbiba emi nte iboto mme awatinyan̄.

 Ekeme ndidi mbubehe nsụn̄ikan̄ ke esụk oro eketiene anam apostle Paul anam utom unam ufọkọfọn̄ ke Corinth. (Utom 18:1-3) N̄wed oro In the Steps of St. Paul ọdọhọ ete: “Nte ini etuep akasan̄ade ekpere, mme anam ufọkọfọn̄ ke Corinth, emi ẹkesinamde n̄ko afara, ẹma ẹsinyene utom ẹkan se mmọ ẹkemede ndinam. Sia nsụn̄ikan̄ ẹkeyọhọde esụk ke ini etuep ẹnyụn̄ ẹnen̄erede ẹyom ẹdiọn̄ ke adan̄aemi owo mîwọrọke akpa, anaedi mme anyam n̄kpọ udiọn̄ nsụn̄ikan̄ ye mme ọdiọn̄ nsụn̄ikan̄ ke Lechæum ye Cenchreæ ẹma ẹnyene utom ndinọ owo ekededi oro ekekemede ndikịm ebiet ekededi ke afara.”

Ke Paul ama okodu ke Corinth ọfiọn̄ kiet ye ubak, enye ama osio ke Cenchreae aka Ephesus ke n̄kpọ nte isua 52 E.N. (Utom 18:18, 19) Ke n̄kpọ nte isua inan̄ oro ẹketienede, ẹma ẹsiak esop Christian ke Cenchreae. Bible asian nnyịn ke Paul ama ọdọhọ mme Christian ke Rome ete ẹn̄wam Christian an̄wan emi ekekerede Phoebe, emi okotode “esop emi odude ke Cenchreae.”—Rome 16:1, 2.

Mfịn, isenowo emi ẹkade ndise Ibuot Ikọt Cenchreae ẹsiwọk ewọk ke ata edisana mmọn̄ ke ebiet emi akani esụkmbehe emi ama okosop ke idakisọn̄ okodude. Ata ediwak mmọ ifiọkke ke ediwak isua ikie emi ẹkebede, ke mme owo ẹma ẹsiwak etieti ke ebiet emi, ẹnam utom ukwọrọikọ ye mbubehe. Kpasụk ntre ke edi ke esụkmbehe enye eken ke Corinth, esụk Lechaeum, emi odude ke edem usoputịn ekpri anyan anyan isọn̄ oro.

Lechaeum—Usụn̄ Uka Edem Usoputịn

Efak emi ẹkotde Usụn̄ Lechaeum, emi edide kilomita iba ama oto an̄waurua Corinth ekesịm Lechaeum, esụkmbehe edem usoputịn. Mme ọdiọn̄-ndudiọn̄ ẹma ẹdọk mbeninyan̄ oro man ẹbọp esụkmbehe, ẹnyụn̄ ẹkpọri mbio ke esụk oro ẹbok man ẹkpeme mme nsụn̄ikan̄ oro ẹyịride do ẹbiọn̄ọ ọkpọsọn̄ ofụm emi esiwọrọde ke itụn̄ inyan̄ibom. Ama odu ini emi enye ekedide n̄kponn̄kan esụkmbehe ke Inyan̄ Mediterranean. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹbụhọde ikan̄ ndausụn̄, kpa adaha abasi Poseidon emi akamade ikan̄.

Afan̄ mme andisan̄a ke ukot, ufọk ukara, temple, ye etehe ediwak obubọk emi mme ufọkurua ẹdude ẹma ẹdu ke Usụn̄ Lechaeum emi adiana-iba ibibene ẹkedude ke mben. Anaedi Paul ama osobo mbon oro ẹkedide ndidep n̄kpọ, mbon ikpîkpu ndutịn̄, mme anyam ufọkurua, ifịn, mme anam mbubehe, ye mbon eken mi—kpa mbon oro ẹkedotde ndikop ukwọrọikọ esie.

Lechaeum ikedịghe urua esụk kpọt, edi ekedi n̄ko akpan ebiet nsụn̄ikan̄ ekọn̄. Ndusụk owo ẹdọhọ ke Ameinocles, anam nsụn̄ikan̄ eyen Corinth edi akpa owo emi okobotde nsụn̄ikan̄  emi ẹkotde trireme ke esụk nsụn̄ikan̄ Corinth ke isua 700 M.E.N., ndien ke nsụn̄ikan̄ emi ekedi kiet ke otu akakan nsụn̄ikan̄ ekọn̄ eset. Mbon Athens ẹkeda nsụn̄ikan̄ emi ẹkan akpan ekọn̄ oro mmọ ẹkekande mbon Persia ke Salamis ke isua 480 M.E.N.

Ebiet emi ekedide esụkmbehe emi mme owo ẹkesiwakde edidi sụk “ediwak mbubịt n̄kpọdiọhọ mmọn̄ emi mbiet ọyọhọde.” Idụhe n̄kpọ ndomokiet emi owụtde ke ediwak isua ikie emi ẹkebede, ke n̄kponn̄kan esụkmbehe ke Inyan̄ Mediterranean okodu mi.

Afanikọn̄ Emi Mme Christian Ẹkesobode ke Corinth

Ke ẹsiode Corinth ndinyene mme esụk urua ẹfep, mme esụk esie ẹkedi ebiet emi nsio nsio ido emi mme owo ẹkenen̄erede ẹkpebe, ẹketode ẹdụk obio oro. Akpa kan̄a, mme esụk emi ẹma ẹda mbubehe ye inyene ẹdi. Corinth ama ọkọ inyene ke ndibọ ọsọn̄urua utịp esụk ọkọrọ ye utịp edimen n̄kpọurua mbe do. Obio oro ama ọbọ n̄ko mbon oro ẹkesan̄ade obot utomo. Ke n̄kpọ nte isua 2,700 emi ẹkebede, okụk emi ukara ọkọbọde ke utịp urua obio oro ye ke mme esụk esie ama awak tutu owo ibọhọ aba nditọisọn̄ tax!

Corinth ama esibọ mme anyamurua oro ẹkedude do okụk efen efen. Ediwak mmọ ẹkedu ọkpọmiọk uwem ẹnyụn̄ ẹma oburobụt usọrọ. Mme awatinyan̄ ẹma ẹsika n̄ko Corinth ọkwọkudịm ẹnyụn̄ ẹnam enye oforo. Strabo ọdọhọ ke mmọ ẹkesibiat okụk mmọ ifụre ifụre. Mbio obio oro ẹma ẹsinam ekese utom, emi esịnede edidiọn̄ nsụn̄ikan̄.

Ke eyo Paul, ẹdọhọ ke owo 400,000 ẹkedu ke obio oro, ndien ke Rome, Alexandria, ye Antioch eke Syria kpọt ẹkewak owo ẹkan obio oro. Mbon Greece, Rome, Syria, Egypt, ye mme Jew ẹma ẹdụn̄ọ ke Corinth. Mme akaisan̄, isenowo emi ẹkedide mbre mbuba, mme ewet ndise, mbon akwaifiọk, mbon mbubehe, ye mbon eken ẹma ẹsito mme esụkmbehe esie ẹdụk obio emi ke ubọk ke ubọk. Isenowo emi ẹma ẹsinọ enọ ke temple ẹnyụn̄ ẹwa uwa ẹnọ mme abasi. Kpukpru emi ẹkenam Corinth edi akwa obio uforo emi etiede uwem uwem—emi akasan̄a ye afanikọn̄ n̄ko.

N̄wed oro In the Steps of St. Paul ọdọhọ ete: “Corinth, emi okodude ke ufọt esụkmbehe iba, ama akabade ata akwa obio onyụn̄ ekpebe oburobụt ido isenidụt emi nsụn̄ikan̄ mmọ ẹkesidiande ke esụk esie.” Mbon emi ẹtode Edem Usiahautịn ye Edem Usoputịn ẹma ẹsobo ke obio emi ẹnyụn̄ ẹda oburobụt ido mmọ ẹdi. Emi ama anam Corinth akabade oburobụt obio emi amade ọkpọmiọk uwem ebe ubọk—kpa obio emi akabiarade akan ke Greece eset. Ẹkedọhọ ke ndidu uwem nte mbon Corinth ọkọwọrọ ukem n̄kpọ ye ndidu oburobụt uwem.

Sia mme Christian ẹkedude uwem ke ebiet oro uma-inyene ye oburobụt uwem okokponde ntre, emi ama ekeme ndibiat eti itie ebuana mmọ ye Abasi. Ẹkenyene nditeme mme anditiene Jesus ke Corinth ẹte ẹka iso ẹnyene eti idaha ke iso Abasi. Mmọdo, Paul ama enen̄ede akpan idiọkitọn̄, n̄kanubọk, ye oburobụt ido uwem ke leta iba oro enye ekewetde ọnọ mbon Corinth. Ama okot mme leta oro, udutreke ndikụt mme oburobụt n̄kpọ oro mme Christian ẹkenyenede ndin̄wana mbiọn̄ọ.—1 Corinth 5:9, 10; 6:9-11, 18; 2 Corinth 7:1.

Mme owo emi ẹtode nsio nsio idụt ndikodu ke Corinth ama enyene ufọn esiemmọ. Obio oro ama esinyene mbufa ekikere kpukpru ini. Mbio obio oro ẹma ẹnyene in̄wan̄-in̄wan̄ esịt ẹkan mbio obio eken oro Paul akakade. Owo kiet emi esitatde Bible ọdọhọ ete: “Mbon emi ẹtode edem usiahautịn ẹma ẹsobo ye mbon emi ẹtode edem usoputịn ke obio esụkmbehe eset emi, ndien emi ama anam mme andidụn̄ do ẹnyene kpukpru mbufa ekikere, ukpepn̄kpọ akwaifiọk, ye ido ukpono oro ẹdude ke ererimbot.” Mmọdo, ẹma ẹnyịme nsio nsio ido ukpono do, ndien etie nte emi akanam Paul ekeme ndikwọrọ ikọ do.

Esụkmbehe Corinth mbiba—Cenchreae ye Lechaeum—ẹma ẹnam obio oro oforo onyụn̄ ọwọrọ etop. Kpa mme esụkmbehe oro ẹkenam ọsọn̄ mme Christian ndidụn̄ ke Corinth. Ererimbot mfịn etie kpasụk ntre. Utọ ndiọi ido uwem nte uma-inyene ye oburobụt ido ẹkeme ndibiat itie ebuana owo ye Abasi. Mmọdo, ọkpọfọn nnyịn n̄ko inam item eke odudu spirit oro Paul ọkọnọde mme Christian ke Corinth.

[Ekebe/Ndise ke page 27]

 DIOLKOS—NDIWAT NSỤN̄IKAN̄ KE OBOT

Ke n̄kpọ nte isua 2,700 emi ẹkebede, ke ini ndutịm oro ẹkenamde ndisiak afua okokpude, Periander, andikara Corinth ama ada mbufiọk asiak afan̄ man ẹwat nsụn̄ikan̄ ẹbe ke ekpri anyan anyan isọn̄. * Ẹkekot afan̄ oro diolkos, emi ọwọrọde “dụri be,” ndien ẹkeda ikpọ mbatmbat itiat ẹnam enye, onyụn̄ enyene ufan̄ ke ufọt emi ẹdọn̄de ọtọnọ emi ẹyetde aran. Ẹma ẹsision̄o mbiomo ke nsụn̄ikan̄ emi adiande ke esụk kiet ẹdọn̄ ke ukpatn̄kpọ, ifịn ẹnyụn̄ ẹdụri mmọ ke afan̄ oro ẹka esụk eken. Ndusụk ini, ẹma ẹsidụri n̄kpri nsụn̄ikan̄ ye mbiomo ẹsan̄a do.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ndise obio ke page 25]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

GREECE

Itụn̄ Inyan̄ibom Corinth

Esụkmbehe Lechaeum

Corinth eset

Cenchreae

Ekpri Anyan Anyan Isọn̄ Corinth

Itụn̄ Inyan̄ibom Saronic

Peloponnese

INYAN̄ IONIA

Ibuot Ikọt Malea

INYAN̄ AEGEAN

[Ndise ke page 25]

Nsụn̄ikan̄ mbiomo ẹsibe ke Afua Corinth mfịn

[Ndise ke page 26]

Esụkmbehe Lechaeum

[Ndise ke page 26]

Esụkmbehe Cenchreae

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 25]

Todd Bolen/Bible Places.com