“Ke Eyo Herod Edidem”

AKWA HEROD, edidem Judea, ama ọdọn̄ mme isụn̄utom ete ẹkewot kpukpru nditọiren ke Bethlehem ke ntak emi okoyomde ndiwot ekpri Jesus. Mbụk etịn̄ aban̄a mme n̄kpọ oro ẹketịbede “ke eyo Herod edidem,” kpa mme n̄kpọ emi ẹnamde itịm ifiọk uwem ye utom ukwọrọikọ Jesus.—Matthew 2:1-16.

Nso ikanam Herod oyom ndiwot Jesus? Ndien ntak emi mme Jew ẹkenyenede edidem ke ini emi Jesus akamanade, edi ke ini emi enye akpade, Pontius Pilate emi ekedide owo Rome akara mmọ? Man inen̄ede ifiọk itie oro Herod enyenede ke se iketịbede ye ntak emi enye edide akpan owo ọnọ mme andikot Bible, oyom idụn̄ọde mme n̄kpọ emi ẹketịbede ediwak isua ke edem mbemiso Jesus akamanade.

Ndinyan̄a Ubọn̄ ke Judea

Ke n̄kpọ nte isua 2,200 emi ẹkebede, udịm ubọn̄ Seleucus emi ẹketode Syria ẹkekara Judea, kpa kiet ke otu udịm ubọn̄ oro ẹkesiahade ẹwọrọ ke obio ukara Akwa Alexander ama akabaharede. Edi ke ini edidem ubon Seleucus kiet okoyomde ndiyak temple mme Jew ke Jerusalem, emi ẹkesidade ẹtuak ibuot ẹnọ Jehovah, nnọ ẹda ẹtuak ibuot ẹnọ Zeus, ke n̄kpọ nte isua 168 M.E.N., mme andito ubon Maccabee ẹma ẹda mme Jew usụn̄ ẹn̄wana ẹbiọn̄ọ oro. Mme andito ubon Maccabee, m̀mê Hasmon, ẹma ẹkara Judea ọtọn̄ọde ke isua 142-63 M.E.N.

Ke isua 66 M.E.N., ndidem ubon Hasmon iba, Hyrcanus II ye Aristobulus eyeneka esie, ẹma ẹnyan̄a ubọn̄. En̄wan mbio obio ama asiaha, ndien mmọ mbiba ẹma ẹdọhọ Pompey, etubom ekọn̄ Rome emi okodude ke Syria ini oro, ẹte an̄wam mmimọ. Pompey akakam etetie ebet ifet ndisịn idem ke ekọn̄ oro.

Ke nditịm ntịn̄, mbon Rome ke ẹkedomo nditat ukara mmọ nsịm Edem Usiahautịn, ndien mmọ ẹkekara n̄kponn̄kan ikpehe Asia Minor ini oro. Edi ediwak mme andikara ke Syria oro mîkokopke odudu ẹma ẹyak ndutịme odu ke edem oro, ndien emi ama etịmede emem oro mbon Rome ẹkeyomde odu ke Edem Usiahautịn. Ntre Pompey ama adaha odụk man ọbọ Syria akara.

Enye akada ye Hyrcanus ke en̄wan oro, ndien ke isua 63 M.E.N., mbon Rome ẹma ẹda en̄wan ẹdụk Jerusalem  ẹnyụn̄ ẹyari Hyrcanus ntinya. Edi Hyrcanus ikenyeneke ndida ke idem n̄kara. Emi mbon Rome ẹma ẹkenyene ubọk mi ke ukara esie, mmọ ikeben̄eke idem ndision̄o idem mfep. Hyrcanus ama akabade owo emi ukara Rome emekde akara mbahade obio ukara esie, ndien akana enye ebere ye mbon Rome man aka iso akara. Enye ama ekeme ndikara obio esie nte amama, edi ke ọwọrọde ọkpọn̄ obio esie, enye ekenyene nditiene ndutịm ukara Rome.

Ntọn̄ọ Ukara Herod

Hyrcanus ikedịghe andikara emi okopde odudu. Antipater, owo Idumea, emi ekedide ete Akwa Herod, akan̄wam enye. Antipater okomụm ebekpo ubọn̄ esie akama. Enye ikayakke n̄ka ukpọtiọ mme Jew ẹda ukara, ndien ikebịghike enye ke idem esiemmọ akakara Judea. Enye ama an̄wam Julius Caesar an̄wana ye mme asua esie ke Egypt, ndien mbon Rome ẹma ẹnọ enye utịp ke ndimek enye akara mbahade obio ukara oro, emi anamde ibat nnennen nnennen ọnọ ukara Rome. Antipater ama emek Phasael eyen esie akara Jerusalem onyụn̄ emek Herod eyen esie n̄ko akara Galilee.

Antipater ama ekpep nditọ esie ke mmọ ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet ibọhọke mbon Rome ẹnyịme. Herod ikefreke ukpepn̄kpọ oro. Enye akanam se mbon Rome oro ẹkemekde enye ẹkeyomde ye se mme Jew oro enye akakarade ẹkeyomde ke ofụri ini oro enye akakarade. Usọ oro enye ekenyenede nte anam-ndutịm ye etubom ekọn̄ ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wam enye. Ke ini ẹkemekde Herod, emi ekedide owo isua 25 andikara, mme Jew ye mbon Rome ẹma ẹsọsọp ẹma enye ke ntak emi enye ekesịnde ifịk osobo mbon n̄wo oro ẹkedude ke ebiet emi enye akakarade.

Ke mme asua ẹma ẹkesịn ibọk ẹwot Antipater ke isua 43 M.E.N., Herod okokop odudu akan ke Judea. Edi enye ama enyene mme asua. Mbon ufọkubọn̄ ke Jerusalem ẹkeda enye nte owo emi ọbọde ukara ke odudu, ndien ẹma ẹdomo ndikpek mbon Rome ẹbọ enye ukara. Edi mbon Rome ikenyịmeke ndidorode enye. Mbon Rome ikefreke Antipater, ẹma ẹnyụn̄ ẹma ukeme oro eyen esie ekenyenede.

Ẹmek Herod Edidem Judea

Pompey ndikada ye Hyrcanus ke en̄wan unyan̄a ubọn̄ ke isua 63 M.E.N. ama enen̄ede ayat ediwak owo esịt. Mbon oro ẹkedade ye Aristobulus ẹma ẹsidomo ndien ndien ndibọ ukara ke odudu, ndien ke isua 40 M.E.N., mbon Parthia emi ẹkedide asua mbon Rome ẹma ẹn̄wam mmọ ẹbọ ukara. Mmọ ẹma ẹda ifet oro ẹken̄wanade ekọn̄ mbio obio ke Rome ẹda en̄wan ẹdụk Syria, ẹdorode Hyrcanus, ẹnyụn̄ ẹyari owo ubon Hasmon emi mîkamaha mbon Rome ntinya.

Herod ama efehe aka Rome, ndien ẹma ẹnen̄ede ẹdara enye do. Mbon Rome ẹkeyom ndibịn mbon Parthia nsion̄o ke Judea, nnyụn̄ mmek andikara oro mmọ ẹmade. Mmọ ẹkeyom owo oro mmọ ẹkemede ndiberi edem, ndien ẹma ẹkụt ke Herod eyebere ye mmimọ. Akwa Ufọkmbet Rome ẹma ẹyari Herod ntinya nte edidem Judea. Herod ama asan̄a ye mbon Akwa Ufọkmbet Rome aka temple Jupiter akawa uwa ọnọ nsunsu abasi nte idiọn̄ọ ke iyanam se ededi oro ẹdọhọde imọ inam man ika iso ikara.

Udịmekọn̄ Rome ẹma ẹn̄wam Herod akan mme asua esie ke Judea onyụn̄ afiak ada ubọn̄. Usiene oro enye okosiode mbon oro ẹkebiọn̄ọde enye ekedi ata afai afai. Enye ama owot mbon ubon Hasmon ye mbon ufọkubọn̄ mme Jew oro ẹkedade ye mmọ, ọkọrọ ye owo ekededi oro akayatde esịt aban̄a owo emi edide ufan Rome ndikara mmọ.

Herod Ọsọn̄ọ Odudu Ukara Esie

Ke isua 31 M.E.N., ke ini Octavius (emi ẹkedide ẹdikot Caesar Augustus) akakabarede edi andikara Rome ke ama akakan Mark Antony ke Actium, Herod ama ekere ke mbon Rome ẹyenyene eyịghe ẹban̄a imọ sia imọ ye Mark Antony ikedide ufan ke ata anyan ini. Ntre Herod ama ọsọsọp anam n̄kpọ man owụt Octavius ke imọ ida ye enye. Obufa andikara  Rome emi n̄ko ama afiak ayari Herod ntinya nte edidem Judea, onyụn̄ adian mme ikpehe en̄wen ọnọ enye akara.

Ke mme isua oro ẹketienede, Herod ama anam obio ubọn̄ esie ọsọn̄ọ ada onyụn̄ oforo, onyụn̄ anam Jerusalem edi akpan ebiet emi mme owo ẹdude uwem nte mbon Greece. Enye ama ọtọn̄ọ ndibọp ikpọ n̄kpọ—ọbọp mme ufọkubọn̄, obio Caesarea emi enyenede esụkmbehe, ye ikpọ mbufa ufọk ke temple Jerusalem. Edi enye ndikanam ufan ye Rome akanam enye anam ofụri ndutịm ukara esie onyụn̄ enyene odudu.

Ofụri Judea ekesịne Herod ke ubọk; enye ekenyene odudu akan. Herod ekemek owo ekededi oro enye amade edi akwa oku.

Ufụp Anam Enye Owot Owo

Uwem ubon Herod eketie ntịme ntịme. Ediwak ke otu iban esie duop ẹkeyom eyen mmimọ ada itie Herod enye ama akpa. Odu ke ufọkubọn̄ ama anam Herod etie eyịghe eyịghe onyụn̄ abak ibak. Ọkpọsọn̄ ufụp ama anam Herod owot Mariamne n̄wan ima esie, ekem eyịri nditọ esie iba owot ke ntak emi ọkọdọhọde ke mmọ ẹkedụk odu ndiwot imọ. Mbụk Matthew oro aban̄ade nte Herod ọkọdọn̄de ẹkewot nditọiren ke Bethlehem ekem ye se ẹfiọkde ẹban̄a edu esie, ye ubiere esie ndiwot owo ekededi oro ekemede ndidomo idem ye enye.

Ndusụk owo ẹdọhọ ke Herod ama ebiere ndinam ofụri idụt ẹtua n̄kpa imọ, utu ke ndidadara, sia enye ama ọfiọk ke owo ikamaha imọ. Enye ama omụm mme ọwọrọiso owo ke Judea, onyụn̄ owụk ete ẹwot kpukpru mmọ ke ini ẹditọtde n̄kpa imọ, man mme owo ẹkpetuan̄a. Owo ikowotke mmọ.

Se Ẹdade Ẹti Akwa Herod

Ke Herod ama akakpa, mbon Rome ẹma ẹmek Archelaus ada ubọn̄ ke itie ete esie nte andikara Judea, ẹnyụn̄ ẹmek nditọ Herod iba en̄wen ẹkara mme mbahade obio ukara oro ẹdade ke idem—oro edi, Antipas akara Galilee ye Perea, Philip akara Ituraea ye Trachonitis. Mbon Rome ye mme Jew ikamaha Archelaus. Ke enye ama akakara mbe mbe ke isua duop, mbon Rome ẹma ẹdorode enye ẹnyụn̄ ẹmek andikara mmọ, enye emi ekebemde Pontius Pilate iso. Edi Antipas—emi Luke okotde Herod—ye Philip ẹma ẹka iso ẹkara mme mbahade obio ukara mmọ. Nte ukara eketiede edi oro ke ini emi Jesus ọkọtọn̄ọde utom ukwọrọikọ esie.—Luke 3:1.

Akwa Herod ekedi ata ebre mbre ukara ye owotowo oro mînyeneke esịtmbọm, ndien etie nte ndiọkn̄kan ibak esie edi emi enye okodomode ndiwot ekpri Jesus. Ndidụn̄ọde mbụk Herod an̄wam mme andikot Bible—anam mme akpan n̄kpọ emi ẹketịbede ke eyo oro ẹn̄wan̄a, etịn̄ nte mbon Rome ẹkesan̄ade ẹdikara mme Jew, onyụn̄ etịn̄ nte uwem ye utom ukwọrọikọ Jesus ọkọtọn̄ọde.

[N̄wed ndise obio ke page 15]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Nte Palestine ye mbọhọ esie ẹketiede ke eyo Herod

SYRIA

ITUREA

GALILEE

TRACHONITIS

Inyan̄ Galilee

Akpa Jordan

Caesarea

SAMARIA

PEREA

Jerusalem

Bethlehem

JUDEA

Inyan̄ Inụn̄

IDUMEA

[Mme ndise ke page 13]

Herod ekedi kiet kpọt ke otu ediwak ndidem emi ẹkekarade Judea ofụri isua 200 mbemiso Jesus ọkọtọn̄ọde utom ukwọrọikọ esie