Anie Okowụk Ewụhọ Oro Akarade Ekondo?

“NTE afo ọmọfiọk mme ewụhọ ikpa-enyọn̄?” (Job 38:33, Edisana Ŋwed Abasi Ibom) Ke ini Abasi okobụpde Job asan̄autom esie emi okodude ke nnanenyịn mbụme emi, enye okoyom Job okụt ke ifiọk owo edi ata mben̄e ke ẹmende ẹdomo ye eke Imọ, kpa Andibot oro ifiọk mînyeneke adan̄a. Afo ese didie ifiọk owo ye eke Abasi?

Mme owo ẹkpep ata ediwak n̄kpọ ẹban̄a mme ibet oro ẹkarade ekondo, edi ediwak ntaifiọk ẹkeme ndisọsọp nnyịme ke owo itọn̄ọke-tọn̄ọ kan̄a ndifiọk n̄kpọ mban̄a ekondo. Mbufa n̄kpọ emi ẹkụtde ke ekondo ẹsinam ntaifiọk ẹfiak ẹtie ẹkere se mmọ ẹketịn̄de ẹban̄a ekondo. Edi ndi ntaifiọk ẹnen̄ede ẹfiọk n̄kpọ ẹban̄a ekondo idahaemi tutu ekpedi mfịn, Abasi ikpobụpke mbụme emi enye okobụpde Job? Mîdịghe, ndi se mmọ ẹkụtde ikam iwụtke ke isụk idụhe eke ọfiọkde mme ewụhọ ikpaenyọn̄ nte Jehovah emi okowụkde mmọ?

Enyene mme ikọ ke Bible emi ẹkemede ndin̄wam nnyịn ibọrọ mme mbụme emi. Kpa ye emi Bible mîdịghe n̄wed ifiọk ntaifiọk, kpukpru se enye etịn̄de aban̄a ekondo ẹnen, ndien se ntaifiọk ẹkam ẹdiọn̄ọde idahaemi edi se Bible ama eketetịn̄ ke ediwak tọsịn isua emi ẹkebede.

Se Mme Owo ke Eset Ẹketịn̄de Ẹban̄a Ekondo

Iyom ndineme se mme owo emi ẹkedude uwem n̄kpọ nte isua 2,400 emi ẹkebede ẹketịn̄de ẹban̄a ekondo—oro edi, n̄kpọ nte isua 100 ẹma ẹkebe ke ẹma ẹkekụre ndiwet Akani Testament. Aristotle, owo akwaifiọk Greece, ekesikpep ikpọ mme ọfiọkn̄wed ini oro n̄kpọ aban̄a ekondo. Tutu esịm emi, mme owo ẹsụk ẹdada Aristotle nte kiet ke otu mme ọwọrọetop ntaifiọk ke ererimbot. (Se  ekebe oro ke page 25.) Encyclopædia Britannica ọdọhọ ke “Aristotle ekedi ata akpa ataifiọk ke ererimbot. . . . Enye anam kpukpru ntaifiọk ẹfiọk se mmọ ẹfiọkde mfịn.”

Aristotle ama ada ini etie ewet nte ekondo etiede. Enye ọkọdọhọ ke isọn̄ esịne ke ufọt ekondo emi enyenede se ibede nsemnsem ekara 50, ndien ke ekara kiet esịne ke esịt ekara en̄wen, en̄wen onyụn̄ esịne ke esịt esie, ntre ntre tutu esịm akpatre. Ọdọhọ n̄ko ete ke mme ntantaọfiọn̄ ẹyịre ke mme ekara emi ẹdude ke enyọn̄ enyọn̄ ekondo, ke ini mme ekondo eken ẹyịrede ke mme ekara emi ẹkperede isọn̄. Ndien ke mme n̄kpọ eken emi ẹdude ke ẹma ẹbe isọn̄, ẹda ke idemmọ, ke mmọ isikpụhọkede, edi ẹdidu ke nsinsi. Se Aristotle eketịn̄de emi ekeme nditie n̄ke n̄ke mfịn, edi emi edi se ntaifiọk ẹkekpepde ẹnyụn̄ ẹnịmde ke akpanikọ ke ufan̄ isua 2,000.

Ndi ikọ Aristotle emi emen udomo ye se idude ke Bible? Ewe ke nnyịn ikụt ke edi akpanikọ mfịn emi? Iyom ndibọrọ mbụme ita emi ẹban̄ade ewụhọ oro akarade ekondo. Ibọrọ emi ayanam ibuọt idem ye Andinyene Bible, kpa Enye emi okowụkde “mme ewụhọ ikpa-enyọn̄.”—Job 38:33.

 1. Ndi Ekondo Osụk Ada nte Akadade?

Aristotle ọkọdọhọ ke mme ekara emi ẹdude ke ekondo ẹsụk ẹda nte ẹkedade. Ke uwụtn̄kpọ, enye ọkọdọhọ ke mme ekara emi mme ntantaọfiọn̄ ẹyịrede ye mme ekara eken ke ekondo ikponke inyụn̄ ikprike ikan nte mmọ ẹketiede.

Ndi se Bible onyụn̄ etịn̄de n̄ko edi oro? Baba, Bible itịn̄ke utọ ikọ oro. Kop se Bible ọdọhọde mi: “Odu Enye emi odụn̄de ke enyọn̄ ekara isọn̄, emi mme andidụn̄ ẹbietde mme ataktak, kpa Enye emi anyanarede ikpaenyọn̄ ebri nte mfefere ọfọn̄, emi ebride enye nte tent emi ẹdụn̄de.”—Isaiah 40:22. *

Ewe ke mme owo ẹnịm mfịn, ndi se Aristotle eketịn̄de m̀mê se Bible etịn̄de? Nso ke mme ekpepn̄kpọ mban̄a ekondo mfịn ẹtịn̄ ẹban̄a ekondo? Ke n̄kpọ nte isua ikie emi ẹkebede, idem ama enen̄ede akpa mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ndikụt ke ekondo ke okpon akan nte ekedide. Ke nditịm ntịn̄, etie nte mme otu ntantaọfiọn̄ ke ẹnen̄ede ẹsịk ẹkpọn̄ ebiet mmọ ẹkedade, ndiwụt ke ekondo ke atara. Iwakke ntaifiọk, edieke edide ododu, emi akanam ekekerede ke ekondo ekeme nditara ntem. Mme ekpepn̄kpọ mban̄a ekondo idahaemi ẹnịm ke ekondo ọkọtọn̄ọ ekpri ekpri ndien aka iso atara tutu edisịm emi. Se ntaifiọk ẹtịn̄de emi owụt ke se Aristotle eketịn̄de—ke ekondo ikponke inyụn̄ ikprike ikan nte ekedide—inenke.

Nso ke Bible etịn̄? Kere nte owo nte prọfet Isaiah emenerede enyịn ese ikpaenyọn̄ ekem ọdọhọ ke enye ebiet tent emi ẹnyanarede  ẹbri. * Ekeme ndidi enye ama okụt n̄ko nte Ntọn̄ntọn̄ Otu Ntantaọfiọn̄ ebietde “mfefere ọfọn̄.”

Ke adianade do, nte Isaiah etịn̄de ikọ anam owo ọtọn̄ọ ndikere nte ekondo etiede. Imekeme ndikere nte tent eyo Bible eketiede; nte ekpri ndodobi etuek ọfọn̄ emi ẹmụmde ẹtat, ekem ẹnyanarede enye ẹbri ke mme ọtọnọ emi ẹwụkde ke isọn̄ man mme owo ẹdụn̄ọ. Imekeme n̄ko ndikere nte owourua atatde ekpri etuek ọfọn̄ enịm ọnọ mme owo ẹdise. Uwụtn̄kpọ mbiba emi ẹwụt nte ekpri ọfọn̄ ekemede ndikpon ke ini ẹmụmde ẹtat.

Idịghe nte idọhọ ke ẹkewet itie Bible emi ndida n̄wụt ke ekondo ke atara. Edi ndi idem ikpaha fi ndikụt nte Bible etịn̄de se ntaifiọk eyomfịn ẹnyụn̄ ẹtịn̄de ẹban̄a ekondo? Isaiah okodu uwem ke n̄kpọ nte isua ikie ita mbemiso eyo Aristotle, ye ke ata ediwak isua mbemiso ntaifiọk ẹkemede nditịn̄ nnennen nnennen nte ekondo etiede. Edi se prọfet Hebrew emi ekewetde osụk ededi akpanikọ tutu esịm emi. Ikọ esie itiehe nte eke Aristotle.

2. Nso Imụm Mme Ntantaọfiọn̄ ye Mme N̄kpọ Eken ke Ekondo Ikama?

Aristotle ọkọdọhọ ke ekondo ọyọhọ, ke n̄kpọ inan̄ ẹnam isọn̄—oro edi, ntan, mmọn̄, ofụm, ye ikan̄. Ndien ke ẹma ẹbe isọn̄, ke nsemnsem ekara afia ikpaenyọn̄ emi mîkemeke ndibiara ke nsinsi nsinsi ẹyọhọ ekondo. N̄ko, ke mme ntantaọfiọn̄ ye mme n̄kpọ eken ke ekondo ẹyịre ke mme ekara emi enyịn owo mîkemeke ndikụt. Ntaifiọk ẹma ẹnyịme ekikere Aristotle emi ke ata ediwak isua, sia se enye eketịn̄de ama ekem ye se mmọ ẹkesikerede nte ke n̄kpọ ndomokiet ikemeke ndida ke idemesie.

Edi nso ke Bible etịn̄? Job emi ọkọsọn̄ọde ada ye Abasi ọkọdọhọ ke Jehovah “ọkọn̄ isọn̄ ke ikpîkpu.” (Job 26:7) Ekeme ndidi ikọ emi ekpetie Aristotle nte ikọ emi mînyeneke ibuot.

Ke n̄kpọ nte isua 400 emi ẹkebede, oro edi, ke n̄kpọ nte isua 3,000 ẹma ẹkebe tọn̄ọ Job akakpa, ntaifiọk ẹkedọhọ ke idịghe nsemnsem ekara ẹyọhọ ekondo, edi ke n̄kpọ emi etiede mmọn̄ mmọn̄ ọyọhọ. Edi nte ini akade, Ete Isaac Newton, ataifiọk n̄kpọ-obot, ama editịn̄ ata isio isio n̄kpọ. Enye ọkọdọhọ ke odudu oro odụride n̄kpọ ada anam mme ntantaọfiọn̄ ye mme n̄kpọ eken ke ekondo ẹsịk ẹkpere kiet eken. Newton ama ọdọhọ ke isọn̄ ye mme n̄kpọ eken emi ẹdude ke ekondo ẹda ufụm, oro edi, ke ekondo ikọn̄ọke ke n̄kpọ ndomokiet.

Mme owo ẹma ẹnen̄ede ẹfan̄a ikọ Newton emi. Ama ọsọn̄ ediwak ntaifiọk ndinịm nte ke ntantaọfiọn̄ ye mme n̄kpọ eken ke ekondo iyịreke ke n̄kpọ ndomokiet. Utọ akamba isọn̄ nnyịn emi ye akaka ekondo akpasasan̄a didie ọkọn̄ọ ufụm? Ndusụk owo ẹma ẹkere ke n̄kpọ emi idịghe ọtọ ọtọ, ke ukwọ ke esịt. Toto ke eyo Aristotle, ediwak ntaifiọk ẹkekere ke enyene n̄kpọ emi odude ke edem ikpaenyọn̄.

 Imọfiọk ke Job ikọfiọkke n̄kpọ ndomokiet iban̄a n̄kpọ emi enyịn owo mîkwe emi omụmde isọn̄ akama anam enye ekeme ndisan̄a n̄kanade utịn. Edi enye akanam didie ndien ọdiọn̄ọ ọdọhọ ke ‘isọn̄ ọkọn̄ọ ke ikpîkpu’?

Ke adianade do, ndidọhọ ke isọn̄ ada ufụm anam ẹbụp m̀mê nso ndien imụm enye ye mme n̄kpọ eken ke ekondo ikama. Kop ọkpọsọn̄ mbụme kiet emi Abasi okobụpde Job: “Nte afo emekeme nditebe ubọpn̄kpọ otu ntantaọfiọn̄ Kimah ọsọn̄, mîdịghe nte afo emekeme nditat urụk otu ntantaọfiọn̄ Kesil?” (Job 38:31) Job ama esikụt ntantaọfiọn̄ oro kpukpru okoneyo. * Edi nso inam mmọ ẹsụk ẹtie nte mmọ ẹketiede, idem ke ata ediwak isua ẹma ẹkebe? Nso utọ ubọpn̄kpọ ke ẹda ẹtebe mmọ ye mme n̄kpọ eken ke ikpaenyọn̄? Imọfiọk ke nditie n̄kere n̄kpọ emi ama omụm Job uten̄e.

Edieke mme ntantaọfiọn̄ ẹkpeyịrede ke ekara, ufọn utọ ubọpn̄kpọ oro ikpodụhe. Mme tọsịn isua ẹma ẹbe mbemiso ntaifiọk ẹdifiọk n̄kpọ ẹban̄a “ubọpn̄kpọ” ye “urụk” emi enyịn owo mîkwe emi omụmde mme n̄kpọ ke ekondo ẹkama nte mmọ ẹsụk ẹsan̄ade ke ekondo. Nte ini akakade, Isaac Newton ye Albert Einstein ẹma ẹdiwọrọ etop ke mme n̄kpọ oro mmọ ẹkedide ẹdifiọk ẹban̄a ekondo. Imọdiọn̄ọ ke Job ikọdiọn̄ọke n̄kpọ ndomokiet iban̄a odudu emi Abasi adade “ọbọp” m̀mê omụm mme otu ntantaọfiọn̄ akama. Kpa ye oro, ikọ odudu spirit emi ke n̄wed Job osụk ededi akpanikọ tutu esịm mfịn, itiehe nte eke Aristotle. Anie efen ekpenyene orụk ifiọk oro ke mîbọhọke Enye emi okowụkde ewụhọ ikpaenyọn̄?

3. Ndi Odu ke Nsinsi Mîdịghe Ekeme Ndibiara?

Aristotle ekenịm ke isọn̄ enen̄ede okpụhọde ye ikpaenyọn̄. Enye ọkọdọhọ ke isọn̄ ekeme nditaha nnyụn̄ mbiara, edi ke mme n̄kpọ eken ke ikpaenyọn̄—nte mme ntantaọfiọn̄—ikpụhọkede, edi ẹdu ke nsinsi. Enye n̄ko ọkọdọhọ ke mme nsemnsem ekara ye mme ntantaọfiọn̄ emi ẹyịrede ke mme ekara emi ẹsụk ẹtie nte eketiede, ikpụhọkede inyụn̄ ibiarake.

Ndi se Bible ọdọhọde edi emi? Kop se enye ọdọhọde mi: “Anyan ini ko afo ama esịn itiat idakisọn̄ ọnọ isọn̄, mme heaven ẹnyụn̄ ẹdi utom ubọk fo. Mmọ ẹyetak, edi afo oyosụk odu; kpukpru mmọ ẹyenyụn̄ ẹtaha nte ọfọn̄. Afo oyokpụhọ mmọ nte edisịnen̄kpọ, ndien mmọ ẹyesịm utịt mmọ. Edi afo ukpụhọkede, isua fo idinyụn̄ ikụreke.”—Psalm 102:25-27.

Omokụt do ke andiwet psalm emi, emi ekemede ndidi ekewet ikọ esie emi isua ikie iba mbemiso eyo Aristotle, idọhọke ke isọn̄ kpọt editak ke ini ikpaenyọn̄ edidude ke nsinsi. Utu ke oro, enye okowụt ke Abasi itiehe nte mme heaven ye isọn̄ emi enye okobotde. * Psalm emi owụt ke mme ntantaọfiọn̄ ẹkeme nditaha kpa nte n̄kpọ ke isọn̄ onyụn̄ ekemede nditaha. Ndien nso ke ntaifiọk eyomfịn ẹkụt?

Se ntaifiọk ẹkụtde owụt ke se Bible etịn̄de ye se Aristotle eketịn̄de edi akpanikọ—ke isọn̄ emi ekeme nditaha. Nnyịn imọdiọn̄ọ ke mme ikpọ itiat ke isọn̄ nnyịn emi ke ẹtaha.

Nso kaban̄a mme ntantaọfiọn̄? Ndi mmọ ẹsitaha nte Bible owụtde mîdịghe ndi mmọ ẹsidu ke nsinsi nte Aristotle ekekpepde? Mbakara emi ẹkekpepde n̄kpọ ẹban̄a ikpaenyọn̄ ẹma ẹtọn̄ọ ndiyịk ikọ Aristotle—ke mme ntantaọfiọn̄ ẹsidu ke nsinsi—ke n̄kpọ nte isua ikie ition emi ẹkebede ke ini mmọ ẹkekụtde nte ntantaọfiọn̄ kiet otopde asuana. Ntaifiọk ẹkụt ke mme ntantaọfiọn̄ ẹsitop ẹsuana mîdịghe ẹtaha sụn̄sụn̄ ẹma. Ntaifiọk n̄ko ẹkụt nte  ntọn̄enyọn̄ emi n̄kani ntantaọfiọn̄ okotopde asuana odụk amande mbufa ntantaọfiọn̄. Omokụt do ke ama enen̄ede enen andiwet Bible ndidọhọ ke ikpaenyọn̄ onyụn̄ etie nte ọfọn̄ emi edide ama ataha, ẹkpụhọ. * Ndi ikpaha fi idem ndikụt nte psalm emi ẹkewetde ko ke ata eset etịn̄de ikọ emi ekemde ye se ntaifiọk eyomfịn ẹkpepde?

Edi afo omosụk ekeme ndikere m̀mê Bible ekpep nte ke isọn̄ emi m̀mê ikpaenyọn̄ ẹyetaha ẹma usen kiet, tutu edi se ẹyom en̄wen. Baba! Bible ọdọhọ ke mmọ ẹdidu ke nsinsi. (Psalm 104:5; 119:90) Emi iwọrọke ke mme n̄kpọ emi ẹkeme ndidu ke nsinsi ke idemmọ, edi Abasi emi okobotde mmọ ọn̄wọn̄ọ ndinam mmọ ẹdu ke nsinsi. (Psalm 148:4-6) Abasi itịn̄ke nte idisan̄ade inam emi, edi ndi iwụtke ifiọk ndinịm ke Enye emi okobotde akaka ekondo nnyịn enyene odudu ndinam enye odu ke nsinsi? Emi onyụn̄ etie nte se ata-ọbọpufọk esinamde, oro edi, ndikụt ete ke n̄kpọ inamke ufọk imọ man imọ ye ubon imọ ika iso idụn̄.

Anie ke Ẹkpenọ Ubọn̄ ye Ukpono?

Nditie n̄kere ndusụk ewụhọ ikpaenyọn̄ eyenen̄ede anam ifiọk Enye emi ikpọnọde ubọn̄ ye ukpono. Ndi uten̄e isimụmke nnyịn ke ini ikerede iban̄a Enye emi okobotde anana-ibat ntantaọfiọn̄ ikpaenyọn̄, iyakke ndomokiet adian̄ade ediduọ ke isọn̄, edi anam mmọ ẹka iso ẹdu idem ke ini ndusụk ẹtahade?

Etie nte se idude ke Isaiah 40:26 enen̄ede owụt se inamde emi omụm nnyịn uten̄e. Itien̄wed oro ọdọhọ ete: “Ẹmenede enyịn mbufo ke enyọn̄ ẹnyụn̄ ẹse. Anie okobot mme n̄kpọ emi? Edi Enye emi adade udịm mmọ ọwọrọ ke ibat mmọ, emi onyụn̄ okotde kpukpru mmọ ke enyịn̄.” Bible ada mme ntantaọfiọn̄ enyọn̄ odomo ye akwa udịm mbonekọn̄. Udịmekọn̄ oro mînyeneke etubom oro ọnọde ndausụn̄ edidu ke ndutịme. Ke Jehovah mîkpokowụkke ewụhọ ikpaenyọn̄, mme ekondo, mme ntantaọfiọn̄, ye mme otu ntantaọfiọn̄ ikpasan̄ake ke nde ke nde, edi ekpedi enye emi asan̄a ọkọtọ enye oko, oko asan̄a ọkọtọ enye eken. Edi utu ke utọ ndutịme oro, kpukpru mme edibotn̄kpọ emi ẹnyụn̄ ẹtie nte akwa udịmekọn̄ emi enyenede Etubom kiet emi ọnọde mmọ ndausụn̄, ọdiọn̄ọ owo mmọ kiet kiet enyịn̄, ebiet emi mmọ ẹdude, ye nte mmọ ẹsinamde n̄kpọ.

Mme ewụhọ oro ẹkarade ikpaenyọn̄ ẹnam nnyịn ikụt akaka ifiọk Owụk-ewụhọ emi. Anie efen ekeme ndinọ mme edibotn̄kpọ emi ewụhọ nnyụn̄ nnọ mme owo spirit ndiwet ata nnennen nnennen mban̄a mme ewụhọ emi ke ata ediwak isua ko ke eset mbemiso ntaifiọk ẹdide ẹdifiọk mme ewụhọ emi? Ntak edi oro akpanade kpukpru nnyịn inọ Jehovah “ubọn̄ ye ukpono.”—Ediyarade 4:11.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Ekebe/Mme Ndise ke page 25]

 Owo Emi Ekenen̄erede Otụk Mme Owo

N̄wed emi, The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History ọdọhọ ke “Aristotle ekedi akakan owo akwaifiọk ye akakan ataifiọk emi okodude ke eset.” An̄wan̄a nnyịn ntak emi Aristotle (384 esịm 322 M.E.N.) ọkọwọrọde etop ntem. Plato emi ekedide ata ọwọrọetop owo akwaifiọk ekekpep Aristotle n̄wed, ndien ekem enye Aristotle ekpep Akwa Alexander. Ẹdọhọ ke Aristotle ama ewet se iwakde ibe n̄wed 170, ndien 47 ke otu oro ẹsụk ẹdodu. Enye ama ewet n̄kpọ aban̄a ikpaenyọn̄, isọn̄, mme odu-uwem n̄kpọ, mmọn̄ibọk, obot, ye ekikere. Ata ediwak isua ẹma ẹbe mbemiso mme owo ẹdikụt ke se Aristotle ekewetde aban̄a ndusụk mme odu-uwem n̄kpọ ekedi ata akpanikọ. N̄wed oro ikasiakde ke enyọn̄ emi ọdọhọ ke “ukpepn̄kpọ Aristotle enen̄ede otụk nte mbakara ẹkedide ẹdidu uwem.” N̄wed oro adian n̄ko ete: “Mme owo ẹma ẹnen̄ede ẹkpono Aristotle tutu ẹtọn̄ọ ndida enye nte ekpri abasi.”

[Mme ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Royal Astronomical Society/Photo Researchers, Inc.

Ẹda ẹto n̄wed emi, A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Ndise ke page 26, 27]

Odudu oro esidụride n̄kpọ ada omụm mme n̄kpọ ke ikpaenyọn̄ akama

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Ndise ke page 26, 27]

Uyọ ntantaọfiọn̄ oro ẹkotde Pleiades

[Ndise ke page 28]

Ntem ke ndusụk ntantaọfiọn̄ ẹsitop ẹsuana

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

ESA/Hubble

[Ndise ke page 28]

Mi ke mbufa ntantaọfiọn̄ ẹsimana

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy