MBỤK EYOUWEM
Emana Itiaba Edi Emi Ubon Nnyịn Ẹkenam N̄kpọ Abasi
Mme owo ẹdọhọ ke nnen̄ede mbiet ete mi; ke nsisan̄a nte enye nnyụn̄ nnem itie nte enye. Edi enyene ata akpan n̄kpọ en̄wen emi n̄kọbọde nto ete mi, kpa se mme ete ete esie ẹkenyụn̄ ẹkpọn̄de ẹnọ enye. Emana itiaba edi emi tọn̄ọ ubon nnyịn ẹkenam n̄kpọ Abasi. Yak nnam an̄wan̄a.
Ke January 20, 1815, Thomas (1) * Williams ama amana ke Horncastle ke England. Ami ndi ọyọhọ emana itiaba tọn̄ọ enye akamana. Eka esie ama akpa ke isua iba ebede, ntre ete esie John Williams ọkọbọk enye ye nditọeka esie ita ikpọn̄. Ete Thomas okoyom enye edi kapenta, edi Thomas ama enyene n̄kpọ en̄wen emi enye okoyomde ndida uwem esie nnam.
Mme owo ẹma ẹdaha ẹda ke England ẹdọhọ ke ana ẹkpụhọde nte ẹnamde n̄kpọ ke ufọkabasi. Ọkwọrọ ederi emi ekekerede John Wesley ama ọwọrọ ọkpọn̄ Church of England akasiak ufọkabasi emi ẹkotde Society of Methodists. Ufọkabasi Wesley emi ẹkedọhọ ke ana owo kiet kiet esikpep Bible esinyụn̄ asan̄a ọkwọrọ ikọ. Ukpepn̄kpọ Wesley ama asuana ke ofụri England, ndien ubon mme Williams ẹma ẹtọn̄ọ ndika ufọkabasi emi. Thomas ama akabade edi ọkwọrọikọ ke ufọkabasi emi onyụn̄ enyịme ndika South Pacific n̄kọkwọrọ ikọ. Ke July 1840, enye ama asan̄a ye obufa an̄wan esie, Mary, (2) aka Isuo Lakeba * emi odude ke Fiji, ndien ẹma ẹsita owo ke isuo emi.
NDIDỤN̄ KE OTU MBON EMI ẸSITADE OWO
Ke nsonso oro Thomas ye Mary ẹkesịmde Fiji, mmọ ẹma ẹbọ ufen etieti. Ntatenyịn ikesịmke n̄kan̄ oro, ndien eyo ama esifiop etieti. Edi mmọ ẹma ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi kpa ye ofụri se mmọ ẹkesobode, utọ nte en̄wan ekpụk ye ekpụk, ndifian̄ade mme ebeakpa itọn̄ n̄wot, ndiwot nsek nditọ, ye ndita owo. N̄ko, mbon obio oro ikamaha ukwọrọikọ mmọ. Mary ye John akpan esie ẹma ẹdọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkpere ndikpa. Thomas ekewet ke 1843 ete: “Esịt ama etịmede mi. . . . Enyịn ama anan mi.” Edi enye ye Mary an̄wan esie ẹma ẹka iso ẹbuọt idem ye Jehovah Abasi. Emi ama an̄wam mmọ ẹyọ nsio nsio n̄kpọ oro mmọ ẹkesobode do.
Thomas ikefreke utom kapenta esie. Enye ekedi ata akpa owo emi ekemende utọ ufọk emi ẹsibọpde ke Europe edibọp ke Fiji. Ẹma ẹmenede isọn̄ufọk emi ẹkpọn̄ isọn̄ esisịt man ofụm okpoto do odụk ufọk. Nte ẹkebọpde ufọk emi ama eye tutu onyụn̄ akpa mbon Fiji idem. Edi mbemiso enye okụrede ufọk oro, Mary ama aman udọ esie, Thomas Whitton3 Williams, kiet ke otu mme ete ete mi.
Ke 1843, akamba Thomas ama akabade Gospel John esịn ke usem Fijian; ikememke utom, edi enye ama anam. * Enye ama enen̄ede ọdiọn̄ọ nte nsio nsio owo ẹsinamde n̄kpọ. Enye ama ewet se enye okokụtde ke n̄wed esie emi, Fiji and the Fijians (1858), kpa n̄wed emi aban̄ade nte mbon Fiji ini oro ẹkesinamde n̄kpọ.
Utom emi Thomas ọkọbọde ufen anam ofụri isua 13 ke Fiji ama anam enye ọduọ udọn̄ọ. Ntre, enye ye ubon esie ẹma ẹwọrọ ẹka Australia. Ke Thomas ama ekedi ọkwọrọikọ ke ata ediwak isua, enye ama akpa ke Ballarat ke Victoria ke 1891.
N̄KPỌUTO KE EDEM USOPUTỊN
Ke 1883, Thomas Whitton Williams ye Phoebe (4) an̄wan esie ye n̄kpri nditọ mmọ ẹma ẹwọrọ ẹkedụn̄ ke Perth emi odude ke edem usoputịn Australia. Ọyọhọ eyen mmọ iba, Arthur Bakewell (5) Williams, emi okonyụn̄ edide kiet ke otu mme ete ete mi, ekedi isua usụkkiet ini oro.
Ke ini Arthur ekedide isua 22, enye ama aka ndiyom utom ke Kalgoorlie. Kalgoorlie oyom usụn̄ n̄kpọ nte kilomita 600 ọkpọn̄ Perth, ndien ẹkesidọk gold do. Do ke enye okokot mme n̄wed Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible Ofụri Ererimbot (nte ẹkesikotde Mme Ntiense Jehovah edi oro). Enye n̄ko ama esitobo Zion’s Watch Tower. Se Arthur okokotde ama enem enye tutu enye ọtọn̄ọ ndikpep mbon en̄wen onyụn̄ enịm mme mbono esop. Nte Mme Ntiense Jehovah ẹkesan̄ade ẹdidu edi oro ke edem usoputịn Australia mfịn.
Arthur ama anam ubon esie n̄ko ẹfiọk se enye ekekpepde. Ete esie, Thomas Whitton, ama ama nte Arthur ekesisan̄ade ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, edi esisịt ini ke oro ebede, ete esie ama akpa. Eka esie, Phoebe, ye nditọeka esie, Violet ye Mary, ẹma ẹkabade ẹdi Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible n̄ko. Violet ama akabade edi asiakusụn̄ m̀mê ọkwọrọikọ ofụri ini. Arthur ọkọdọhọ ke Violet ekesịn idem onyụn̄ ama utom ukwọrọikọ akan mme ọkwọrọikọ ofụri ini eken ke edem usoputịn Australia. Idịghe nte Violet ọkọfọfọn akan mme asiakusụn̄ eken, edi nte enye ekesịnde idem anam n̄kpọ Abasi ama anam emana oro ẹketienede ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi n̄ko.
Nte ini akakade, Arthur ama ọdọ n̄wan onyụn̄ ọwọrọ okodụn̄ ke Donnybrook, obio kiet ke edem usoputịn Australia emi mfri akawakde etieti. Mbon obio oro ẹkesikot enye “Akani Eren 1914” sia enye ekesidọhọde ke ndusụk prọfesi Bible ẹdisu ke 1914. * Edi inua ama okụbọ mmọ ke ini akpa ekọn̄ ererimbot ọkọtọn̄ọde. Arthur ama esikwọrọ ikọ ọnọ mbon oro ẹkesidide ẹdidep n̄kpọ ke ufọkurua esie. Enye ama esibon mme n̄wed Bible ke window ufọkurua emi. Arthur ikenịmke ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet sia ukpepn̄kpọ emi idụhe ke Bible. Ntre, enye ama ewet ke window ufọkurua esie ke iyọnọ owo ekededi emi edikemede ndida Bible n̄wụt ke Abasi edi Ita-ke-Kiet, pound 100 (n̄kpọ nte ₦25,000 mfịn). Owo ndomokiet ikekemeke.
Ufọk mme Williams ke Donnybrook ke Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹkesida ẹnịm ukpepn̄kpọ Bible ye mme mbono esop. Nte ini akade, Arthur ama ọbọp Ufọkmbono Obio Ubọn̄ emi kpukpru mmọ ẹkesisopde idem ẹkpono Abasi, ndien enye ekedi kiet ke
otu akpa Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke edem usoputịn Australia. Ini oro enye ama ebe isua 70. Ekesidi Arthur ama esịne jaket esie ama, enye ọdọk odoro ke akani enan̄-mbakara esie emi ekekerede Doll, asan̄a ọkwọrọ ikọ ke ofụri Donnybrook.Nditọ Arthur ẹma ẹnen̄ede ẹkpebe ete mmọ sia enye ekedi sụn̄sụn̄ owo, esisịn idem anam n̄kpọ Abasi, mme owo ẹma ẹsinyụn̄ ẹkpono enye. Florence (6) eyen esie ama aka India ọkọkwọrọ ikọ. Ndien nditọiren esie, Arthur Lindsay (7) ye Thomas, ukem nte ete mmọ, ẹkedi mbiowo ke ediwak isua.
ATA EDINEM APPLE
Ediwak owo ẹma ẹdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹma Arthur Lindsay Williams, ete eteete mi, ke ntak edu uwem esie. Enye ama ama mme owo onyụn̄ okpono mmọ. Enye ama enen̄ede ọfiọk ndisikek eto, ama onyụn̄ akan ke mbuba ukek eto utịm ike-18 ke ufan̄ isua 12.
Edi Arthur ikenemke esịt ke ini eyen esie isua iba emi ekerede Ronald (8) (ete ete mi), ekemende ekụri ọtọn̄ọ ndikek ekpri eto apple emi akadade ekpere ufọk mmọ. Eka Ronald ama ada n̄kpọ ọbọp eto oro, ndien nte ini akade, eto oro ama on̄wụm ata edinem apple. Ẹkedikot apple emi ẹdian Mma Williams, ndien enye ke ẹkeda ẹnam apple emi ẹdiọn̄ọde nte Cripps Pink. Iwakke apple emi mme owo ẹmade ntem.
Nte ini akade, ete ete mi, Ronald, ama ọtọn̄ọ ndinam n̄kpọ en̄wen emi ọfọnde akan ukek eto. Enye ye eka eka mi ẹma ẹtiene ẹnam utom ubọpn̄kpọ oro Mme Ntiense Jehovah ẹkenamde ke Australia ye ke Solomon Islands. Okposụkedi emi ete ete mi edide n̄kpọ nte isua 80 idahaemi, enye ke osụk ededi ebiowo, ke onyụn̄ etiene ọbọp onyụn̄ ọdiọn̄ mme Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke edem usoputịn Australia.
NDITIENE MME ETE ETE MI NNAM N̄KPỌ ABASI
Ete ye eka mi, Geoffrey (9) ye Janice (10) Williams, ẹma ẹnam ofụri se mmọ ẹkekeme ndinam ami (12) ye Katharine (11) eyeneka mi ima Jehovah. Ke ini n̄kedide isua 13, mma ntọn̄ọ ndikpere Jehovah. Ke mbono kiet emi ikodụkde, mma n̄kop John E. Barr, emi ekesịnede ke Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah, ọdọhọde n̄kparawa ete: “Ẹkûda ọsọn̄urua ifet emi mbufo ẹnyenede ndifiọk nnyụn̄ mma Jehovah ẹbre mbre.” Okoneyo oro ke n̄kayak idem nnọ Jehovah. Isua iba ke oro ebede, mma n̄kabade ndi ọkwọrọikọ ofụri ini.
Mfịn, ami ye Chloe an̄wan mi idi mme okwọrọikọ ofụri ini ke Tom Price ke edem usoputịn Australia. Edi imesinam ekpri utom man inyene se idiade. Ete ye eka mi ye Katharine eyeneka mi ye ebe esie, Andrew, ẹdi mme ọkwọrọikọ ofụri ini ke Port Hedland, emi odude n̄kpọ nte kilomita 420 ọkpọn̄ edem edere Australia. Ami ye ete mi n̄ko idi mbiowo ke esop.
Emana itiaba edi emi tọn̄ọ kiet ke otu mme ete ete mi Thomas Williams ekebiere ndinam n̄kpọ Jehovah Abasi. Mme emana oro ẹkebemde mi iso ẹma ẹtiene enye ẹnam n̄kpọ Abasi; ami n̄ko ndaha edem. Enem mi tutu ndidu ke ubon emi ẹnamde n̄kpọ Abasi ke ofụri emana itiaba.
^ ikp. eki. 5 Nọmba emi owụt mbon oro ẹdude ke ndise ke page 12 ye 13.
^ ikp. eki. 6 Ẹkesikot isuo emi Isuo Lakemba, ndien enye odu ke Lau Group emi odude ke edem usiahautịn Fiji.
^ ikp. eki. 10 John Hunt emi okonyụn̄ edide ọkwọrọikọ akakabade ata ediwak n̄wed ke Obufa Testament ẹsịn ke usem Fijian, ndien ẹma ẹsio Bible emi ke 1847. Bible emi edi n̄wọrọnda sia enyịn̄ Abasi, “Jiova,” odu ke Mark 12:36, Luke 20:42, ye Utom 2:34.
^ ikp. eki. 16 Kot ibuotikọ emi, “1914—Akpan Isua ke Ntịn̄nnịm Ikọ Bible” ke Se Ẹwetde Ẹdian ke n̄wed Mme Ntiense Jehovah emi Nso ke Bible Enen̄ede Ekpep? N̄wed emi odu n̄ko ke www.pr418.com/efi.