KERE nte Sarah adade ke ufọk mmọ usen kiet ese akanade. Nte enye osụk esede, etie nte enye ọtọn̄ọ ndikere akpan n̄kpọ oro anade enye ye Abraham edima ebe esie ẹnam. Mmọ mbiba ẹdụn̄ ke ufọk emi ẹbịghi. Enye ọdiọn̄ọ kpukpru itụn̄ ye inụk ufọk emi. * Uwem enem mmọ etieti ke ebiet emi mmọ ẹdụn̄de mi.

Mmọ ẹkedụn̄ ke Ur, ndien mme anam utomusọ ye mme anyamurua ẹma ẹwak etieti ke akwa obio oro. Ntre Abraham ye Sarah ẹma ẹnyene ediwak n̄kpọ. Edi idịghe ediwak n̄kpọ emi Sarah ekenyenede ke ufọk mmọ akanam enye enen̄ede ama ufọk emi. Mmọ ẹma ẹdụn̄ do ke ata ediwak isua​—⁠ke ini n̄kpọ ọfọnde ye ke ini n̄kpọ ọdiọkde. Mmọ ẹkesinyụn̄ ẹtie do ẹbọn̄ akam ediwak ini ẹnọ Jehovah Abasi mmọ. Ntak edi oro Sarah ekenen̄erede ama ufọk mmọ.

Edi Sarah ama enyịme ndiwọrọ n̄kpọn̄ obio oro. Okposụkedi emi enye ekedide n̄kpọ nte isua 60, enye ama enyịme ndiwọrọ n̄ka ebiet emi enye mîkọfiọkke, kpa ye oro enye ọkọdiọn̄ọde ke uwem ọyọsọn̄ ye mmimọ, ke n̄kpọ ekeme ndinam mmimọ, ndien ke ekeme ndidi mmimọ idifiakke aba inyọn̄ idi Ur. Nso ikanam enye enyịme ndikpọn̄ Ur? Ndien nso ke ikeme ndikpep nto mbuọtidem esie?

Anaedi Sarah okokpon ke Ur. Mfịn Ur edidi ndon. Edi ke eyo Sarah, enye ekedi ata akwa obio. Ubom ye nsụn̄ikan̄ ẹma ẹsisan̄a ke Akpa Euphrates ẹdibehe do. Mmọ ẹma ẹsida ediwak ọsọn̄urua n̄kpọ ẹto nsio nsio itie ẹdi obio emi. Esụk, efak, ye ikpọ itieurua ẹkeyọyọhọ Ur. Mme owo ẹma ẹwak etieti ke Ur. Kere nte Sarah okponde ke utọ obio emi onyụn̄ ọdiọn̄ọde ediwak owo ke enyịn̄. Mmọ n̄ko ẹma ẹdiọn̄ọ enye sia enye ekedi ata ediye an̄wan. Ubon mmọ ẹkenyụn̄ ẹdụn̄ ke obio oro.

Bible ọdọhọ ke Sarah ama enen̄ede ọbuọt idem ye Abasi, edi enye ikọbuọtke idem ye abasi ọfiọn̄ emi ediwak owo ke Ur ẹkekponode. Ẹma ẹbọp akamba tọwa ke obio oro ẹnọ abasi emi. Edi Sarah okokpono Jehovah ata Abasi. Bible itịn̄ke nte enye akasan̄ade ọdiọn̄ọ Jehovah. Akam enyene ini emi ete esie ekesikponode ndem. Sarah ọkọdọ Abraham emi ọkọsọn̄ọde enye isua duop. * (Genesis 17:17) Nte ini akakade, ẹkediọn̄ọ Abraham nte “ete kpukpru mmọ oro ẹnyenede mbuọtidem.” (Rome 4:11) Ndọ mmọ ama enem tutu. Mmọ ẹma ẹsikpono kiet eken, ẹneme nneme ifụre ifụre, ẹnyụn̄ ẹdiana kiet ẹkọk mfịna ekededi oro mmọ ẹnyenede. Edi se ikanamde ndọ mmọ enen̄ede enem edi ke mmọ ẹma ẹma Abasi.

Sarah ama enen̄ede ama ebe esie, ndien mmọ  ẹkedụn̄ ye iman mmọ ke Ur. Edi ikebịghike mmọ ẹma ẹdikụt ke Sarah edi “ada.” (Genesis 11:30) Ke eyo oro, ekedi ata n̄kpọ esuene ndidi ada. Edi Sarah ama ọsọn̄ọ ada ye Abasi esie onyụn̄ aka iso ama ebe esie. Lot emi ekedide eyen eyenete mmọ ama akabade etie nte eyen mmọ sia ete esie ama akakpa. Mmọ ẹma ẹka iso ẹdụn̄ ntre tutu usen emi kpukpru n̄kpọ okokpụhọrede ke uwem mmọ.

Abraham ama asan̄a ebịne Sarah, inua imam imam. Se iketịbede ama akpa enye idem. Abasi mmọ ama owụt enye idem onyụn̄ eneme nneme ye enye; anaedi Abasi ọkọdọn̄ angel anam emi. Kere nte ọkọdọn̄de Sarah ndikop se iketịbede. Nyụn̄ kere nte enye atatde inua ese ebe esie onyụn̄ obụp enye ete: “Mbọk tịn̄ nọ mi, nso ke enye ọkọdọhọ fi?” Anaedi Abraham ama osụhọde etetie kan̄a ekere nte edibonde ikọ. Ekem enye etịn̄ se Jehovah ọkọdọhọ enye, ete: “Wọrọ kpọn̄ isọn̄ fo ye iman fo nyụn̄ di ke isọn̄ oro ndiwụtde fi.” (Utom 7:​2, 3) Ke mmọ ẹma ẹkekop inemesịt ẹma, mmọ ẹma ẹtie ẹkere se Jehovah ọkọdọhọde mmọ ẹnam. Akana mmọ ẹkpọn̄ ediye ufọk mmọ ye obio mmọ ẹkedụn̄ ke nsio nsio itie emi mmọ mîdiọn̄ọke! Didie ke Sarah akanam n̄kpọ? Anaedi Abraham ama owụk enyịn ese enye man ọfiọk m̀mê enye ayadiana ye imọ anam se Abasi ọdọhọde.

Ekeme ndidi se ikọwọrọde Sarah idin̄wan̄ake nnyịn. Imekeme ndikere ke akanam Abasi idọhọke nnyịn m̀mê ebe nnyịn inam utọ n̄kpọ oro. Edi, enyene se Abasi ọdọhọde nnyịn inam mfịn. Ererimbot uma-inyene emi idude mi oyom nnyịn isịn ibuot isịn itọn̄ iyom inyene, idia uwem, inyụn̄ idu utọ uwem emi imade. Edi Bible ọdọhọ inam n̄kpọ Abasi edi akpa n̄kpọ ke uwem nnyịn. (Matthew 6:33) Nte itiede ikere se Sarah akanamde, ọfọn ibụp idem nnyịn ite: ‘Nso ke ndinam edi akpa n̄kpọ ke uwem mi?’

Nte Sarah okosụk ọdọn̄de ekpat esie, enye ama ekere m̀mê nso ke imọ idimen m̀mê nso ke idinyụn̄ idaha ikpọn̄. Enye ikemeke ndimen n̄kpọ emi enen̄erede okpon sia camel edimen mbiomo mmọ, n̄ko mmọ ididụn̄ke ebiet kiet. Mmọ ẹkenyene ndinyam ata ediwak inyene mmọ mîdịghe ẹnọ mme owo. Mmọ idinyụn̄ inyeneke aba mme n̄kpọ oro mmọ ẹkesinyenede ke Ur, utọ nte urua emi ẹkemede ndidep barley, wheat, unam, mfri, ọfọn̄, ye nsio nsio n̄kpọ eken.

Anaedi Sarah ama ofụhọ ke ini ekerede aban̄a utọ ufọk emi enye ediwọrọde ikpọn̄. Edieke ufọk mmọ eketiede nte ediwak ufọk oro mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde ke Ur, ọwọrọ n̄kpọ akatak Sarah oro. Ndusụk ufọk oro ẹkebọpde ke Ur ẹma ẹnyene ediwak ubet, ẹnyene mmọn̄ esan̄ukwak, ye ebiet emi ata eti mmọn̄ esitopde ọwọrọ. Idem  mbon emi mîkedịghe mme imọ owo ẹma ẹsikọn̄ eti ọkọm ke ufọk mmọ, ẹnyene ibibene emi ọsọn̄de idem, ye usụn̄ emi ẹkemede ndikọbi. Edi tent emi mmọ ẹyomde ndikodụn̄ ikemeke ndinyene utọ n̄kpọ oro, inọ onyụn̄ ekeme ndidụk tent ini ekededi, ndien ekpe ye ndiọi unam eken ẹkeyọyọhọ ebiet emi mmọ ẹkewọrọde ẹka.

Nso kaban̄a ubon mmọ? Mmanie ke Sarah edidaha ikpọn̄? Ekeme ndidi ikememke inọ Sarah ndinam se Abasi ọkọdọhọde mmọ ete, “Wọrọ kpọn̄ obio fo ye iman fo.” Sia enye ekeyede ido etieti, anaedi nditọeka esie, nditọ nditọeka esie, nditọeka ete esie, ye iman esie eken ẹma ẹnen̄ede ẹma enye, ndien ndikpọn̄ Ur ọkọwọrọ ke enye idikwe mmọ aba. Edi Sarah ama eben̄e idem ndiwọrọ n̄kpọn̄ Ur nte Abasi ọkọdọhọde mmọ.

Kpa ye oro mîkememke ye Sarah, enye ama aka iso eben̄e idem onyụn̄ ọwọrọ ọkpọn̄ Ur ke nnennen ini oro akanade mmọ ẹwọrọ. Terah ete mmọ ama etiene mmọ ọwọrọ kpa ye oro enye ekedide n̄kpọ nte isua 200. (Genesis 11:31) Idimemke inọ Sarah ndise mban̄a akanieren ete mmọ emi. Lot n̄ko ama etiene mmọ ‘ọwọrọ ke isọn̄ mbon Chaldea,’ nte Jehovah ọkọdọhọde.​—⁠Utom 7:⁠4.

Mmọ ẹkebem iso ẹka Haran, emi edide n̄kpọ nte itiat 600 edieke ẹsan̄ade ke mben Akpa Euphrates. Mmọ ẹma ẹdụn̄ kan̄a ke Haran. Ekeme ndidi idem ama emem Terah, ndien enye ikemeke aba ndisan̄a. Mmọ ẹma ẹdụn̄ do ke Haran tutu Terah akpa ke ini esịmde isua 205. Mbemiso mmọ ẹfiakde ẹtọn̄ọ isan̄, Jehovah ama afiak etịn̄ ikọ ye Abraham. Enye ama afiak ọdọhọ enye ọkpọn̄ ebiet oro mmọ ẹdụn̄de aka ebiet emi imọ idiwụtde enye. Isan̄ enye emi, Abasi ama etịn̄ se imọ idinamde inọ Abraham, ete: “Nyanam akwa idụt oto fi ọwọrọ.” (Genesis 12:​2-4) Edi Abraham ekedi isua 75, Sarah edi isua 65 ke ini mmọ ẹkekpọn̄de Haran, ndien mmọ ikenyeneke eyen. Ntre, didie ke akwa idụt ẹdito Abraham iwọrọ? Ndi enye ọyọdọ n̄wan en̄wen? Ini oro mme owo ẹma ẹsidọ ediwak iban, ntre anaedi Sarah ama ekere m̀mê Abraham oyoyom n̄wan efen ọdọ.

Edi mmọ ẹma ẹkpọn̄ Haran ẹfiak ẹtọn̄ọ isan̄. Isan̄ enye emi, mbon en̄wen ẹma ẹtiene mmọ. Bible ọdọhọ ke Abraham ama ada ubon esie ye inyene esie “ye mme ukpọn̄ oro mmọ ẹkenyenede ke Haran” ọwọrọ. (Genesis 12:⁠5) Mmanie ikedi “ukpọn̄” oro ẹketienede enye ẹwọrọ? Etie nte mmọ ẹkedi ifịn Abraham. Edi Abraham ye Sarah ẹma ẹkpep mmọ n̄kpọ ẹban̄a Jehovah. Ndusụk n̄wed mme Jew eset ẹdọhọ ke “ukpọn̄” oro ẹtịn̄de ẹban̄a do ẹdi mbon oro ẹketienede Abraham ye Sarah ẹkpono Jehovah. Edieke edide ntre, ọwọrọ Sarah ama enen̄ede ekpep mme owo n̄kpọ aban̄a Jehovah ye se enye ọn̄wọn̄ọde ndinam. Ọfọn ikpebe uwụtn̄kpọ esie, sia ediwak owo mfịn ibuọtke idem ye Abasi inyụn̄ inyeneke idotenyịn. Ke ini ekpepde n̄kpọ ke Bible, ọkpọfọn eneme se ekpepde oro ye mbon en̄wen.

Ke Abraham ye ikọtufọk esie ẹma ẹkebe Akpa Euphrates, mmọ ẹma ẹka isọn̄ emi Jehovah ọkọn̄wọn̄ọde ndinọ mmọ. Etie nte emi ekedi ke Nisan 14, 1943 mbemiso Christ. (Exodus 12:​40, 41) Kere nte Sarah atuakde ada ese akanade onyụn̄ okụt nte isọn̄ oro eyede. Enye ama nte eyo etiede ke idụt oro, ifiopke ikaha inyụn̄ ibịtke ikaha. Jehovah ama afiak etịn̄ ikọ ye Abraham ke ini enye odude ekpere ikpọ eto Moreh emi ekperede Shechem. Jehovah ọkọdọhọ enye ete: “Nyọnọ mfri fo isọn̄ emi.” Anaedi ama enen̄ede enem Abraham ndikop Jehovah etịn̄de aban̄a “mfri.” Ekeme ndidi enye ama ekere aban̄a se iketịbede ke In̄wan̄ Eden, ke ini Jehovah ọkọdọhọde ke mfri n̄wan oyosobo Satan. Jehovah ama ọdọdọhọ Abraham ke idụt emi ẹditode enye iwọrọ ayanam ẹdiọn̄ kpukpru owo ke isọn̄.​—⁠Genesis 3:15; 12:​2, 3, 6, 7.

Kpa ye oro, mfịna emi esisịmde mme owo ke ererimbot emi ama etiene esịm mmọ. Akan̄ ama odu ke Canaan, ndien Abraham ama ada ubon esie ọwọrọ aka Egypt. Edi enye ama ekere ke mfịna ekeme ndidu do. Ntre enye ama ọdọhọ Sarah ete: “Mbọk! mmọfiọk ke afo edi ediye an̄wan. Ntre nditọ Egypt ẹyekụt fi ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte, ‘N̄wan esie edi emi.’ Ndien mmọ ẹyewot mi, edi ẹnịm fi uwem. Mbọk dọhọ ke afo edi eyeneka mi an̄wan, man n̄kpọ ọfọn ye ami ke ntak fo, ndien ukpọn̄ mi oyodu uwem ke ntak fo.” (Genesis 12:​10-13) Ntak emi  Abraham ọkọdọhọde n̄wan esie anam utọ n̄kpọ oro?

Abraham ikosụhu nsu ikonyụn̄ idịghe owo esịt ndịk nte ndusụk owo ẹdọhọde. Sarah ekedi ata eyenete esie. Ndien Abraham akanam nnennen n̄kpọ sia mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke Abasi aduak ndinam Abraham enyene eyen nnyụn̄ nnam akwa idụt ẹto enye ẹwọrọ. Ntre mmọ ikoyomke n̄kpọ anam Abraham man uduak Abasi osu. N̄ko, mme anam-ndụn̄ọde ẹdọhọ ke mbon Egypt ẹma ẹsibọ owo n̄wan ẹnyụn̄ ẹwot ebe esie. Se Abraham akanamde emi okowụt ke enye enyene eti ibuot, Sarah ama onyụn̄ enyịme ndinam se ebe esie ọkọdọhọde.

Ikebịghike, se Abraham ekekerede ama etịbe. Mbọn̄ Pharaoh ẹma ẹkụt ke Sarah enen̄ede eye kpa ye oro enye mîkedịghe aba n̄kaiferi. Ntre mmọ ẹma ẹketịn̄ ẹnọ Pharaoh. Pharaoh ama ọdọhọ ẹda Sarah ẹsọk imọ. Kere nte esịt eketịmerede Abraham ye nte idem ekenyekde Sarah. Edi etie nte ẹkekama Sarah nte nsenunen utu ke ndinam n̄kpọ ye enye nte ofụn. Anaedi Pharaoh ekekere ke edieke Sarah okụtde ediwak inyene imọ, ke oro ayanam enye ama imọ, ndien ekem imọ iyaka ikeneme n̄kpọ ndọ ye Abraham emi enye ekekerede ke edi ata eyeneka Sarah.​—⁠Genesis 12:​14-16.

Kere nte Sarah adade ke window ufọkubọn̄ ese nte Egypt eyede. Ndi ama enem enye ndifiak ndụn̄ ke akamba ufọk nnyụn̄ ndia nti udia? Ndi enye ama ekere ke uwem ke ufọkubọn̄ oro ekeme ndikam nnem imọ n̄kan ini emi ikodụn̄de ke Ur? Kere nte ekpekenemde Satan edieke Sarah ọkpọkọkpọn̄de Abraham ọkọdọ Pharaoh oro! Edi Sarah ikanamke utọ n̄kpọ oro. Enye ikọkpọn̄ke ebe esie inyụn̄ ikpọn̄ke Abasi esie. Ọkpọfọn etieti edieke kpukpru owo emi ẹdọde ndọ ẹkpetiede nte Sarah. Ndi emekeme ndisọn̄ọ nda ye ebe m̀mê n̄wan fo, mbonubon fo, ye mme ufan fo ukem nte Sarah ọkọsọn̄ọde ada ye ebe esie ye Jehovah?

Jehovah ama amia Pharaoh ye mbonufọk esie ata akamba ufen, ikonyụn̄ iyakke enye otụk Sarah. Ke ini Pharaoh ekedide edifiọk ke Sarah edi n̄wan Abraham, enye ama ayak enye ọnyọn̄ ebịne Abraham onyụn̄ ọdọhọ Abraham ye ikọt esie ẹkpọn̄ Egypt. (Genesis 12:​17-20) Esịt ama enen̄ede enem Abraham ke ini edima n̄wan esie ọkọnyọn̄de ebịne enye. N̄kọ emeti ke enye ọkọdọhọ n̄wan esie ete: “Mmọfiọk ke afo edi ediye an̄wan.” Edi enye ama okụt ke idịghe uyai ikpọkidem kpọt ke Sarah enyene, ke enye enyene nti edu n̄ko. Nti edu esinam owo eye ke enyịn Jehovah. (1 Peter 3:​1-5) Utọ uyai enye oro ke kpukpru nnyịn ikpenyene. Edieke imade n̄kpọ Abasi ikan inyene, ikpepde mme owo n̄kpọ iban̄a Abasi, inyụn̄ isọn̄ọde ida inam se inende ke ini ẹdomode nnyịn, ọwọrọ imekpebe mbuọtidem Sarah.