Ndi se mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde ekem ye se Bible etịn̄de? Ke 2014, n̄wed emi ẹkotde Biblical Archaeology Review ọkọdọhọ ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke owo 50 ke nsụhọde n̄kaha ke otu mbon oro ẹsiakde ke N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹma ẹdu. Edi owo emi ẹkotde Tattenai ikesịneke ke otu mbon emi ẹkesiakde ke n̄wed oro. Anie ke enye ekedi? Yak ise ekpri se Bible etịn̄de aban̄a enye.

Enyene ini emi Jerusalem ekesịnede ke otu obio emi mbon Persia ẹkekarade. Jerusalem okodu ke ikpehe emi mbon Persia ẹkekotde Edem Akpa Oko, oro edi, Akpa Euphrates. Ke mbon Persia ẹma ẹkekan Babylon, mmọ ẹma ẹyak mme Jew emi ẹkedide ifịn do ẹnyọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹdọhọ mmọ ẹfiak ẹkebọp temple Jehovah ke Jerusalem. (Ezra 1:​1-4) Edi mbon emi mîkamaha mme Jew ikoyomke mmọ ẹbọp temple oro, ntre mmọ ẹma ẹdọhọ mbon Persia ke mme Jew ẹsọn̄ ibuot ye mmọ. (Ezra 4:​4-16) Ke ini Darius I akakarade (522-486 B.C.E.), akwa owo ukara Persia emi ekekerede Tattenai ama asan̄a ye ikọt esie okobụp se inamde mme Jew ẹfiak ẹbọp temple oro. Bible okot Tattenai “andikara edem Akpa oko.”​—⁠Ezra 5:​3-7.

Nsio nsio itiatn̄wed eset emi ẹwetde enyịn̄ Tattenai ẹsuk ẹdodu tutu emi ke otu n̄kpọeset emi ubon kiet ẹketịmde ẹnịm. Itiatn̄wed kiet emi ẹwetde enyịn̄ Tattenai edi itiatn̄wed oro ẹkewetde enyịn̄ owo kiet ke ubon oro ke ọyọhọ isua 20 emi Darius I akakarade, oro edi, ke isua 502 mbemiso Christ. Ẹkewet un̄wọn̄ọ emi owo ọkọn̄wọn̄ọde ndikpe okụk ke itiatn̄wed oro. Owo emi eketiede ntiense ke mbubehe oro ekedi asan̄autom “Tattannu, andikara Edem Akpa Oko.” Tattannu emi edi Tattenai emi ẹsiakde ke Bible ke n̄wed Ezra.

Nso utọ owo ke Tattenai ekedi? Ke isua 535 mbemiso Christ, Akwa Cyrus ama abahade mme obio emi enye akakarade ọdọn̄ ke nsio nsio ikpehe. Kiet ke otu ikpehe emi ekedi enye emi ẹkotde Babylon ye Edem Akpa Oko. Nte ini akakade, ẹma ẹbahade ikpehe emi ke itie iba, ẹnyụn̄ ẹkot n̄kan̄ kiet Edem Akpa Oko. Coele-Syria, Phoenicia, Samaria, ye Judah ẹkesịne ke ikpehe emi, ndien etie nte ẹketie ke Damascus ẹkara. Tattenai akakara ikpehe emi ọtọn̄ọde ke isua 520 esịm 502 mbemiso Christ.

Ke Tattenai ama akaka Jerusalem ekese m̀mê mme Jew ẹsọn̄ ibuot nte ẹkedọhọde, enye ama ewet ọnọ Darius ete ke mme Jew ẹdọhọ ke Cyrus ọkọdọhọ mmimọ ifiak ibọp temple Jehovah oro. Ẹma ẹtịm ẹdụn̄ọde mme n̄wetnnịm n̄kpọ ke ufọk ubonn̄kpọ edidem ẹnyụn̄ ẹkụt ke edi akpanikọ. (Ezra 5:​6, 7, 11-13; 6:​1-3) Ntre, ẹma ẹdọhọ Tattenai osion̄o idem ọkpọn̄ mme Jew, enye onyụn̄ anam ntre.​—⁠Ezra 6:​6, 7, 13.

“Tattenai andikara edem Akpa oko” ikenen̄ekede iwọrọ etop. Edi se N̄wed Abasi etịn̄de aban̄a enye enen. Bible ọdọhọ ke enye ekedi andikara. Emi edi kiet ke otu ediwak n̄kpọ emi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde emi etienede owụt ke Bible enen.