NDITỌETE Christian nnyịn ẹbiat ekese ini ye ukeme ndidụk mme mbono esop Christian. Edieke anade mmọ ẹbọ ufọn ẹto se ẹtịn̄de, mmọ ẹnyene ndikop se ẹtịn̄de in̄wan̄-in̄wan̄.

Ke eyo Israel eset, ukwak utịn̄ikọ ilektrik oro anamde uyo owo okpon ikodụhe. Ke ini Moses eketịn̄de ikọ ọnọ idụt Israel ke Unaisọn̄ Moab mbemiso mmọ ẹkedụkde Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, didie ke kpukpru owo ke otuowo, oro ekesịmde ediwak miliọn, ẹkekeme ndikop? Eyedi Moses akada usụn̄ edinam oro ẹnamde owo kiet kiet ada ke itie odotde ọbọ se ẹtịn̄de etịn̄ ọnọ mbon efen ke edem eken ke itienna. (Deut. 1:1; 31:1) Esisịt ini ke nditọ Israel ẹma ẹketọn̄ọ ndikan mme idụt ke edem usoputịn Jordan, Joshua ama obok idụt Israel ọtọkiet ke mben Obot Gerizim ye Obot Ebal, iso-ọfọn enịmde mme Levite ke itịghede oro akabaharede mmọ. Do, kpukpru owo ẹma ẹkop ẹnyụn̄ ẹnyịme edidiọn̄ ye isụn̄i Abasi oro ẹkekotde ẹnọ mmọ. (Josh. 8:33-35) Ekeme ndidi ẹkeda usụn̄ editịn̄ ikọ oro owo en̄wen afiakde etịn̄ se ẹtịn̄de ke edinam emi n̄ko, edi eyịghe idụhe nte ke eti n̄kann̄kụk oro anamde ẹtịm ẹkop se ẹtịn̄de ama an̄wam n̄ko.

Ke n̄kpọ nte isua 1,500 ke ukperedem ke ini ‘ata akamba otu owo ẹkebonode’ ke mben Inyan̄ Galilee ndikop ikọ Jesus, enye ama odụk ubom, adian̄ade ọkpọn̄ mbenesụk, onyụn̄ osụhọde etetie nditịn̄ ikọ nnọ otuowo. (Mark 4:1, 2) Ntak emi Jesus eketiede ke ubom etịn̄ ikọ? Etie nte sia uyo owo esitịmde an̄wan̄a ke esịnede ke esịt mmọn̄ oro anade sụn̄ etịn̄ ikọ.

Tutu esịm ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 20, ẹkesiwak ndida uyoikọ ye nte uyo etịn̄ikọ an̄wan̄ade mbiere m̀mê owo ifan̄ ke otuowo ẹdikeme ndikop se ẹtịn̄de. Nte ededi, ọtọn̄ọde ke mme iduọk isua 1920, mme asan̄autom Jehovah ẹma ẹkeme ndikama ukwak ilektrik oro anamde uyo owo okpon ke ikpọ mbono mmọ.

Ukwak Utịn̄ikọ. Utọ ukwak oro ekeme ndinam uyo etịn̄ikọ  enen̄ede okpon, edi anam idaha ye inem uyoikọ esie osụk odu. Iyomke etịn̄ikọ esịn̄ede ọkpọrọ esie akaha. Mme andikpan̄ utọn̄ inyeneke ndin̄wan̄wana mbemiso ẹkopde se ẹtịn̄de. Utu ke oro, mmọ ẹkeme ndiwụk ekikere ke se ẹtịn̄de.

Ẹsịn ekese ukeme ndikụt nte ke ẹnyene nti ukwak utịn̄ikọ ke ikpọ ye n̄kpri mbono Mme Ntiense Jehovah. Adianade do, ẹda ukwak utịn̄ikọ ke ediwak Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ndinam uyo mbon oro ẹnọde utịn̄ikọ, ẹnịmde mme mbono esop, m̀mê ẹkotde n̄wed ke mbot utịn̄ikọ, okpon. Ndien ndusụk esop ẹnyene n̄ko ukwak utịn̄ikọ oro otuowo ẹsikamade ke ini ẹnọde ibọrọ ke mme mbono esop. Edieke esop mbufo enyenede utọ ukwak utịn̄ikọ oro, kpep ndikama enye ọfọn.

Ndusụk Akpan Ndausụn̄. Man akama ukwak utịn̄ikọ nte odotde, nyene mme n̄kpọ ẹtienede mi ke ekikere: (1) Nte ido edide ukwak utịn̄ikọ ekpenyene ndidian̄ade n̄kpọn̄ inua ke n̄kpọ nte centimita 10 esịm 15. Edieke ukwak utịn̄ikọ ekperede inua akaha, ikọ fo idin̄wan̄ake. Edieke enye oyomde usụn̄ akaha, owo idikopke uyo fo ọfọn. (2) Ukwak utịn̄ikọ ekpenyene ndidu ke iso fo, idịghe ndika n̄kan̄ kiet. Edieke afo esịkde ibuot fo aka nnasia m̀mê ufien, tịn̄ ikọ n̄kukụre ke ini iso fo esede ukwak utịn̄ikọ. (3) Menede uyo esisịt kan udomo uyo oro esidade eneme nneme. Edi ufọn idụhe ndifofiori. Ukwak utịn̄ikọ ayanam mbon oro ẹtiede oyom usụn̄ ke otuowo ẹkop uyo fo mmemmem mmemmem. (4) Edieke afo oyomde ndikwana, ndikọn̄ ikọn̄, m̀mê ndisia isia, kụt ete ke ọmọwọn̄ọde ibuot fo ọkpọn̄ ukwak utịn̄ikọ.

Ke Ini Ọnọde Utịn̄ikọ. Ke ini adahade aka itie okpokoro utịn̄ikọ, nte ido edide, eyenete oyodu nditịm ukwak utịn̄ikọ. Da nte esidade, sak iso se otuowo ke adan̄aemi enye etịmde ukwak utịn̄ikọ. Bon mme n̄wed utịn̄ikọ fo ke okpokoro utịn̄ikọ, nyụn̄ kụt ete ke ukwak utịn̄ikọ ibiọn̄ọke fi ndikụt mmọ.

Ke ini afo ọtọn̄ọde nditịn̄ ikọ, kpan̄ utọn̄ kop nte uyo fo etiede ke ini enye ọwọrọde ke ukwak utịn̄ikọ. Ndi uyo okpon akaha, mîdịghe ndi ndusụk ikọ ẹnyene uyo oro atuakde-tuak? Ẹkeme ndiyom afo esịk afiak edem ke n̄kpọ nte centimita 3 m̀mê 5. Ke ini afo otopde enyịn ese mme n̄wed utịn̄ikọ fo, ti ete ke afo ekpenyene nditịn̄ ikọ n̄kukụre ke ini iso fo esede ukwak utịn̄ikọ nnennen m̀mê ọdọkde ata esisịt ọkpọn̄ enye, idịghe ke ini odude ke idak esie.

 Ke Ini Adade ke Mbot Utịn̄ikọ Okot N̄wed. Enen̄ede ọfọn ndikama Bible fo m̀mê n̄wed efen ke ubọk man iso fo ese otuowo. Sia edide ukwak utịn̄ikọ edida nnennen ke iso fo, ekeme ndiyom afo esịk n̄wed oro afo okotde esisịt aka n̄kan̄ kiet. Oro ọwọrọ ete ke ibuot fo ekpenyene ndiwọn̄ọde ata esisịt n̄ka n̄kan̄ oro. Ndien ke ini okotde n̄wed, uyo fo eyebe nnennen odụk ukwak utịn̄ikọ.

Ekese nditọete iren oro ẹsikotde n̄wed ke Ukpepn̄kpọ Enyọn̄-Ukpeme ẹsidada ẹtịn̄ ikọ ẹsịn ke ukwak utịn̄ikọ oro adade-da. Idaha emi esinam mmọ ẹkeme ndikot ibifịk ifụre ifụre ẹnyụn̄ ẹkot n̄wed uyo ọwọrọ mfọn mfọn. Ti ete ke edikot mme ikpehe ekikere edi akpan ubak mbono esop oro. Ufọn oro otuowo ọbọde ọkọn̄ọ akamba akamba ke ndikop se ẹkotde.

Ke Ini Ọnọde Ibọrọ ke Mbono Esop. Edieke esop mbufo esikamade ukwak utịn̄ikọ ke utịn̄ikọ oro esịnede ebuana otuowo, ti ete ke osụk oyoyom afo etịn̄ ikọ in̄wan̄-in̄wan̄ ye uyo oro okponde ekem. Ke ini ọnọde ibọrọ, domo ndikama n̄wed ukpepn̄kpọ fo m̀mê Bible fo ke ubọk. Emi ayanam fi ekeme nditịm n̄kụt se idude ke n̄wed ke adan̄aemi afo etịn̄de ikọ esịn ke ukwak utịn̄ikọ.

Ke ndusụk esop ẹsinọ nditọete iren utom edida ukwak utịn̄ikọ nsọk mbon oro ẹkotde ẹte ẹnọ ibọrọ. Edieke ẹsinamde ntem ke esop mbufo, ke ini ẹkotde fi, sụk menede ubọk fo ke enyọn̄ man eyenete oro esede aban̄a ukwak utịn̄ikọ ekeme ndikụt ebiet emi afo etiede onyụn̄ ọsọsọp edisịm fi. Edieke ukwak utịn̄ikọ oro edide enye oro ẹsikamade-kama ke ubọk, ben̄e idem ndinyan ubọk mbọ enye. Kûtọn̄ọ ndibọrọ mbụme ke mûbọhọ ukwak utịn̄ikọ ukama. Ke ọnọde ibọrọ fo ama, fiak yak ukwak utịn̄ikọ nọ ye unana ubiat ini.

Ke Ini Abuanade ke Nnamn̄wụt. Ndikama ukwak utịn̄ikọ ke ini nnamn̄wụt oyom ata mbemiso ntịmidem. Edieke ukwak utịn̄ikọ adade-da, afo eyenyene ifụre ndida ubọk fo mbiba mmụm Bible ye mme n̄wed utịn̄ikọ fo. Ndikama ukwak utịn̄ikọ ke ubọk ekeme ndinọ akamba ifụre ndiwọn̄ọde idem, edi ekeme ndiyom afo odiomi nsan̄a fo ndimụm enye n̄kama. Ke ntem afo eyekeme ndikama Bible fo. Afo ye enyeneufọk fo ẹkpenyene ndikpep emi man nsan̄a fo ọdiọn̄ọ nte akpakamade enye ọfọn. Ti n̄ko, ete, ke ini odude ke mbot utịn̄ikọ, afo ukpenyeneke ndikpa edem n̄wụt otuowo, akpan akpan ke ini etịn̄de ikọ.

Ke mme nnamn̄wụt ke Esoputom, ediwak owo ẹkeme ndibuana, ndien mmọ ẹkeme ndisan̄a n̄kanade mbot utịn̄ikọ. Ntem, ekeme  ndiyom ẹkama ediwak ukwak utịn̄ikọ. Ẹkpenyene ndibabak mbon mmọ ke itie mmọ mîdịghe ẹnọ mme andibuana ke edinam ke ini mmọ ẹdọkde ẹka mbot utịn̄ikọ. Oyom mbemiso ntịmidem man ẹkụt nte ke mme ukwak utịn̄ikọ ẹdu ke nnennen itie ke eti ini. Ndinam ndomonse ke mme nnamn̄wụt mbemiso ẹnamde mmọ ẹwụt ọnọ ifet ndinọ mme andibuana item ke nte ẹkpekamade ukwak utịn̄ikọ ke eti usụn̄. Ke ini owo mîkemeke ndinam ndomonse ke mbot utịn̄ikọ, ekeme ndiwụt ifiọk mme andibuana ndikama ekpri n̄kpọ oro etiede nte ukwak utịn̄ikọ ke ubọk man ẹkeme ndikpep nte ẹkpekamade ukwak utịn̄ikọ nnennen nnennen. Ke nnamn̄wụt oro okụrede, mme andibuana ẹkpenyene ndinịm ukwak utịn̄ikọ oro ẹkamade ke ubọk sụn̄sụn̄, ẹkpemede mbak idikọmọ ke mme urụk ukwak utịn̄ikọ efen nte mmọ ẹsụhọrede ke mbot utịn̄ikọ.

Nnyịn ndinọ ntịn̄enyịn ke nte ikamade ukwak utịn̄ikọ enyene nnennen ebuana ye kiet ke otu akpan uduak mme mbono esop nnyịn, oro edi, ndinam kiet eken ọbọ ufọn ebe ke nnyịn ndineme Ikọ Abasi. (Heb. 10:24, 25) Ebede ke ndikpep ndikama ukwak utịn̄ikọ nte ọfọnde, nnyịn ke idem nnyịn imekeme nditịp n̄kpọ nsịn ke akpan uduak emi.