IKỌ edi okopodudu n̄kpọ ndida nnyene nneme. Edi man mme ikọ nnyịn ẹyọhọ akpan uduak, oyom nnyịn imek mmọ ye ntịn̄enyịn. Ikọ oro odotde ke idaha kiet ekeme ndinyene idiọk utịp ke idaha efen. Edieke ẹdade ẹnam n̄kpọ ke ukwan̄ usụn̄, inem inem ikọ ekeme ndikabade ndi “uyat ikọ.” Editịn̄ mme utọ ikọ oro ekeme ndiwụt unana edikere mban̄a. Ndusụk ikọ ẹwọrọ n̄kpọ iba, kiet edi idiọk m̀mê se isụhọrede owo itie. (N̄ke 12:18; 15:1) Ke n̄kan̄ eken, “eti ikọ”—ikọ oro ọnọde nsịnudọn̄—anam esịt adat owo emi ẹtịn̄de ikọ oro ẹnọ. (N̄ke 12:25) Idem ye owo oro enyenede ọniọn̄, ndidiọn̄ọ mme ikọ oro ẹnende oyom ukeme. Bible asian nnyịn ete ke Solomon ama ọfiọk ke oyom ẹdụn̄ọde ẹyom “edinem ikọ” ye “ikọ akpanikọ.”—Eccl. 12:10.

Ke ndusụk usem, ẹnyene mme ikọ oro ẹsidade ẹtịn̄ ikọ ye ikpọ owo m̀mê mbon oro ẹkamade akamba itie, ke adan̄aemi ẹdade isio isio ikọ ke ini ẹtịn̄de ikọ ye ubọkn̄ka m̀mê nditọwọn̄. Ẹsida edifụmi utọ nti edu emi nte usọn̄enyịn. Idotke n̄ko owo ndida mme ikọ ukpono oro ido n̄kann̄kụk enịmde ọnọ mbon efen ntịn̄ mban̄a idemesie. Ke ediwụt ukpono, Bible enịm idaha oro okon̄de akan se ibet m̀mê ido n̄kann̄kụk enịmde. Enye eteme Christian ete “ẹkpono kpukpru owo.” (1 Pet. 2:17) Mbon oro ẹnamde emi ẹto esịt ẹsitịn̄ ikọ ye kpukpru owo ke usụn̄ oro owụtde ukpono.

Nte ededi, ediwak mbon oro mîdịghe mme ata Christian ẹsitịn̄ uyat uyat ikọ usọn̄enyịn. Mmọ ẹkeme ndikere ke utọ ikọ oro anam ikọ mmimọ enyene odudu. Mîdịghe mmọ nditịn̄ enye ekeme ndikam n̄wụt ke mmọ ẹnyene ata esisịt ifiọk ẹban̄a usem. Edieke ekesidide edu owo nditịn̄ ikọ ntre mbemiso ekpepde mme usụn̄ Jehovah, ekeme ndidi ọkpọsọn̄ n̄kpọ enye nditre edu emi. Kpa ye oro, ẹkeme nditre enye. Spirit Abasi ekeme ndin̄wam owo okpụhọde edu utịn̄ikọ  esie. Nte ededi, ana owo oro enyịme ndikpep nti ikọ—mme ikọ oro ẹnyenede ufọn, mme ikọ oro ẹbọpde-bọp—ndien ekem etịn̄ mmọ kpukpru ini.—Rome 12:2; Eph. 4:29; Col. 3:8.

Ikọ Oro Ọsọpde An̄wan̄a Owo. Akpan n̄kpọ oro ẹyomde ke eti ikọ edi enye ndisọp n̄n̄wan̄a owo. (1 Cor. 14:9) Edieke mme ikọ oro afo etịn̄de mîsọpke in̄wan̄a otuowo fo, afo editie mmọ nte owo oro esemde esen usem.

Ndusụk ikọ ẹnyene san̄asan̄a n̄kpọ oro ẹwọrọde ẹnọ mme owo oro ẹnyenede akpan ubọkọkọ. Mmọ ẹkeme nditịn̄ mme utọ ikọ oro kpukpru usen. Edi afo ndida mmọ ntịn̄ ikọ ke itie oro mîdotke ekeme ndinam se afo etịn̄de in̄wan̄ake mbon en̄wen. N̄ko-n̄ko, kpa ye oro etịn̄de mme ikọ oro ẹsitịn̄de kpukpru usen, edieke afo etịn̄de ikọ awak akaha, mme andikpan̄ utọn̄ nnọ fi ẹkeme ndiwọn̄ọde ekikere mmọ mbịne mme n̄kpọ efen.

Etịn̄ikọ oro owụtde edikere mban̄a esimek mme ikọ oro ẹdin̄wan̄ade mbon oro ẹkam ẹnyenede esisịt ifiọkn̄wed. Ke ndikpebe Jehovah, enye owụt edikere mban̄a ọnọ mme ‘ubuene.’ (Job 34:19) Edieke enen̄erede oyom etịn̄ikọ ada ikọ oro owo mîmeheke, do enye ekpenyene nditịn̄ enye ke mme mmemmem ikọ oro ẹnamde se enye ọwọrọde an̄wan̄a.

Mmemmem ikọ oro ẹtịmde ẹmek ẹsinen̄ede ẹsio ekikere ẹwụt. Mbio mbio udịmikọ ye mmemmem ubak udịmikọ ẹsisọp ndin̄wan̄a owo. Ẹkeme ndibuak mmọ ye nnyan udịmikọ man utịn̄ikọ okûtie eto eto. Edi ama edi mme ekikere oro afo oyomde otuowo fo ẹnen̄ede ẹti, mek mme ikọ oro ẹmemde ye mme udịmikọ oro ẹdide mbio mbio.

Nnennen ye Nsio Nsio Orụk Ikọ. Nti ikọ inanake. Utu ke nditịn̄ ikọ kiet ke kpukpru idaha, da nsio nsio ikọ. Do, ikọ fo eyenyene inem onyụn̄ enyene se ọwọrọde. Didie ke afo ekeme ndikpep nsio nsio ikọ?

Ke ini okotde n̄wed, sịn idiọn̄ọ ke ikọ ekededi oro mûtịmke ufiọk se ọwọrọde nyụn̄ se se mmọ ẹwọrọde ke n̄wed ukabadeikọ edieke odude ke usem mbufo. Mek ibat ibat ke otu ikọ oro, nyụn̄ nen̄ede sịn ukeme ndida mmọ ntịn̄ ikọ ke ini odotde. Tịm kot mmọ nnennen nnennen nyụn̄ sịn mmọ ke udọn̄ikọ oro mmọ ẹdisọpde in̄wan̄a owo idịghe sụk ndidụri ntịn̄enyịn. Ndikpep nsio nsio ikọ ke usem ayanam ikọ fo  enyene inem. Edi oyom ẹdu ke ukpeme—ke ini owo okotde ikọ ukwan̄ ukwan̄ mîdịghe etịn̄de ikọ nte mîdotke, mbon efen ẹkeme ndikere ke enye inen̄ekede ifiọk se enye etịn̄de.

Uduak nnyịn ndikpep nsio nsio ikọ edi ndinọ ntọt, idịghe ndiwụt mme andikpan̄ utọn̄ nnọ nnyịn se nnyịn idiọn̄ọde. Mme ikọ oro ẹwakde n̄kukọhọ ẹnyụn̄ ẹniọn̄de ẹsiwak ndidụri ntịn̄enyịn nnọ etịn̄ikọ. Udọn̄ nnyịn ekpedi ndibuana ntọt oro enyenede ufọn nnyụn̄ nnam enye enem mbon oro ẹkopde. Ti n̄ke Bible oro: “Edeme enyene-ibuot owo anam ifiọk ọfọn.” (N̄ke 15:2) Editịn̄ nti ikọ, mme ikọ oro ẹdotde ẹnyụn̄ ẹsọpde ẹn̄wan̄a owo, ẹn̄wam ndinam utịn̄ikọ nnyịn enyene inem onyụn̄ edemede udọn̄ utu ke nditie ndebe ndebe nnyụn̄ nnana inem.

Nte afo ekpepde nsio nsio ikọ ke usem, nọ akpan ntịn̄enyịn ke nditịn̄ ikọ oro enende. Ikọ iba ẹkeme ndiwọrọ ukem n̄kpọ, edi ẹnyene esisịt ukpụhọde ke ini ẹdade ẹtịn̄ ikọ ke nsio nsio idaha. Edieke afo ọfiọkde emi, afo eyekeme ndinam n̄kọri ke nditịn̄ ikọ an̄wan̄a onyụn̄ efep ndiyat mme andikpan̄ utọn̄ nnọ fi esịt. Tịm kpan̄ utọn̄ nọ mbon oro ẹfiọkde nditịn̄ ikọ ọfọn. Ndusụk n̄wed ukabadeikọ ẹsiwet mme ikọ oro ẹkade ndiwọrọ ukem n̄kpọ ke idak ikọ kiet kiet (mme mbiet ikọ, okposụkedi mmọ mîwọrọke ata ukem n̄kpọ) ye mme ikọ oro ẹwọrọde ata isio isio n̄kpọ. Ntem, ididịghe sụk nsio nsio ikọ oro ẹnọde ukem ekikere ke afo edikụt edi n̄ko nsio nsio n̄kpọ oro mmọ ẹwọrọde. Emi enen̄ede an̄wam ke ini oyomde nnennen ikọ oro ekpetịn̄de ke akpan idaha. Mbemiso adiande obufa ikọ ke se ama ọkọfọfiọk, kụt ete ke ọmọfiọk se enye ọwọrọde, nte ẹkotde enye, ye ini oro ẹkpetịn̄de enye.

Mme nnennen ikọ ẹsinam n̄kpọ enen̄ede an̄wan̄a akan mme ikọ oro mîdịghe nnennen. Etịn̄ikọ ekeme ndidọhọ: “Ke ini oro, ediwak owo ẹma ẹdọn̄ọ.” Mîdịghe enye ekeme ndidọhọ: “Ke ufan̄ ọfiọn̄ ifan̄ ke Ekọn̄ Ererimbot I ama okokụre, udọn̄ọ efiomnsa ama owot n̄kpọ nte owo 21,000,000.” Tịm fiọk ukpụhọde emi odude ke ini etịn̄ikọ etịn̄de in̄wan̄-in̄wan̄ se mme ikọ esie ẹwọrọde ke ndidọhọ “ke ini oro,” “ediwak owo,” ye “ẹma ẹdọn̄ọ”! Nditịn̄ ikọ ke utọ usụn̄ emi oyom afo ọdiọn̄ọ akpanikọ oro enyenede ebuana ye ibuot nneme fo onyụn̄ etịn̄ enyịn emek mme ikọ oro etịn̄de.

Nditịn̄ nnennen ikọ ekeme n̄ko ndin̄wam fi etịn̄ akpan n̄kpọ ibio ibio. Uwak ikọ isiyakke mme akpan n̄kpọ ẹwọrọ ẹda. Mbio mbio ikọ ẹnam edi mmemmem ọnọ mbon efen ndifiọk nnyụn̄ mmụm mme  akpan n̄kpọ. Enye an̄wam ndinam ẹnyene nnennen ifiọk. Ukpepn̄kpọ Jesus Christ ekedi n̄wọrọnda koro ekedide mmemmem. Kpep n̄kpọ to enye. (Se mme uwụtn̄kpọ ẹdude ke Matthew 5:3-12 ye Mark 10:17-21.) Kpep ndida mbio mbio ikọ oro etịmde emek ntịn̄ ikọ.

Mme Ikọ Oro Ẹwụtde Odudu, Ntụk, Uduot. Nte afo ekpepde nsio nsio ikọ ke usem, kûkere uban̄a mbufa ikọ kpọt edi kere n̄ko ban̄a mme ikọ oro ẹnyenede mme akpan edu. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a mme ikọedinam oro ẹwụtde odudu; mme nsan̄a ikọenyịn̄ oro ẹnamde n̄kpọ an̄wan̄a; ye mme ikọ oro ẹwụtde ufiop, ẹnyenede uyo mfọnido, m̀mê oro ẹwụtde edinam ofụri esịt.

Uwụtn̄kpọ utọ nti ikọ oro ẹyọyọhọ Bible. Ebede ke prọfet Amos, Jehovah ama eteme ete: “Mbufo ẹyom eti n̄kpọ, ẹkûyom idiọk . . . Ẹsua idiọk, ẹnyụn̄ ẹma eti.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; Amos 5:14, 15) Ke etịn̄de ikọ ọnọ Edidem Saul, prọfet Samuel ọkọdọhọ ete: “Jehovah ama awai fi ubọn̄ Israel ke ubọk osio mfịn emi.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; 1 Sam. 15:28) Ke ini eketịn̄de ikọ ye Ezekiel, Jehovah akada ikọ oro owo mîdisọpke ifre, ọdọhọde ete: “Koro ofụri ufọk Israel ẹsọn̄ọde ọkpọ-iso ẹnyụn̄ ẹtụnde esịt.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; Ezek. 3:7) Ke ọsọn̄ọde owụt nte idiọk edinam Israel okponde, Jehovah ama obụp ete: “Nte owo okpotụk Abasi, koro mbufo ẹtụkde mi?” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; Mal. 3:8) Ke etịn̄de aban̄a idomo mbuọtidem ke Babylon, Daniel ama obụk in̄wan̄-in̄wan̄ ete ke “esịt [ama] ofụt Nebuchadnezzar eti-eti” koro Shadrach, Meshach, ye Abednego mîkatuakke ibuot inọ mbiet esie, ntre enye ama ọnọ uyo ete ẹbọp mmọ ẹnyụn̄ ẹmen mmọ ẹduọk ke “akwa ikan̄ oro asakde.” Ke ndin̄wam nnyịn idiọn̄ọ nte ikan̄ oro okofiopde, Daniel obụk ete ke edidem ama ọdọhọ ikọt esie “ẹnam ikan̄ asak ke akwa ikan̄ utịm ikatiaba akan nte ẹkam ẹsikụtde”—enen̄erede ofiop tutu ke ini mmọ ẹkperede akwa ikan̄ oro, ikan̄ oro ama owot ikọt edidem oro. (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; Dan. 3:19-22) Ke etịn̄de ikọ ọnọ mme owo ke Jerusalem usen ifan̄ mbemiso n̄kpa esie, Jesus ọkọdọhọ ye ntotụn̄ọ ntụk ete: “Adan̄a ediwak ini didie ke n̄koyom ndibon nditọ fo ọtọ kiet, kpa nte unen obonde nditọ esie ke idak mba esie, ndien mbufo ikenyịmeke. Sese, ẹyak ufọk mbufo ẹkpọn̄ ẹnọ mbufo nte ndon.”—Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn; Matt. 23:37, 38.

Mme ikọ oro etịmde emek ẹkeme ndinam mme andikpan̄ utọn̄ nnọ fi ẹkụt se etịn̄de in̄wan̄-in̄wan̄ ke enyịn ikike mmọ. Edieke afo etịn̄de ikọ oro otụkde owo ke idem, mme andikpan̄ nnọ fi “ẹyekụt”  ẹnyụn̄ “ẹtụk” mme n̄kpọ oro afo etịn̄de aban̄a, “ẹtabi” ẹnyụn̄ “ẹkop utebe” udia oro afo etịn̄de aban̄a, ẹnyụn̄ “ẹkop” uyom mme owo oro afo etịn̄de aban̄a. Se afo etịn̄de eyenen̄ede otụk otuowo koro afo aman̄wam mmọ ndikụt mme n̄kpọ oro ẹketịbede in̄wan̄-in̄wan̄.

Mme ikọ oro ẹnamde owo okụt n̄kpọ in̄wan̄-in̄wan̄ ẹkeme ndinam mme owo ẹsak m̀mê ẹtuan̄a. Mmọ ẹkeme ndinọ idotenyịn, ẹnamde owo iduọesịt enyene udọn̄ ndidu uwem ẹnyụn̄ ẹdemerede ima ke esịt esie ọnọ Andibot enye. Mme ikọ oro ẹnọde idotenyịn ke mme utọ itie Bible nte Psalm 37:10, 11, 34; John 3:16; ye Ediyarade 21:4, 5 ẹsinen̄ede ẹtụk mme owo ke ofụri ererimbot.

Nte afo okotde Bible ye mme n̄wed “asan̄autom emi anamde akpanikọ, onyụn̄ enyenede ọniọn̄,” afo oyokụt nsio nsio ikọ ye mme ubak udịmikọ. (Matt. 24:45) Kûkokot mmọ ntre ube. Sat mbon oro afo amade, nyụn̄ da mmọ tịn̄ ikọ kpukpru usen.

Ikọ Oro Ekemde ye nte Ẹbonde Ikọ ke Usem. Ndusụk owo ẹfiọk ẹte ke ikọ mmimọ isiwakke ndikem ye nte ẹbonde ikọ ke usem. Edi nso ke mmọ ẹkeme ndinam mban̄a oro?

Edieke edide afo ke aka ufọkn̄wed, da ifet emi kpep nte ẹbonde ikọ ke usem ye nte ẹmekde mme ikọ ye ntịn̄enyịn. Edieke afo mûtịmke ufiọk ntak ẹnọde ndusụk mbet ke nte ẹbonde ikọ ke usem, bụp andikpep fo. Kûkpep n̄kukụre man ebe udomo. Afo emenyene n̄kpọ oro onụkde fi oro nditọ ufọkn̄wed eken mînyeneke. Afo oyom ndidi asan̄autom eti mbụk oro enyenede uforo.

Nso edieke afo edide akwa owo, okonyụn̄ ọkọride ke ebiet oro afo esemde usem emi edide isio ye enye oro afo esemde idahaemi? Ndusụk afo ukunyeneke ifet ndibọ ukpep ke usem emana fo ke ufọkn̄wed. Kûyak oro afịna fi. Utu ke oro, sịn ọkpọsọn̄ ukeme ndinam n̄kọri, ke ntak eti mbụk. Nnyịn ikpep ekese n̄kpọ oro idiọn̄ọde iban̄a nte ẹbonde ikọ ke usem ebe ke ndikpan̄ utọn̄ n̄kop nte mbon en̄wen ẹtịn̄de ikọ. Ke ntre, tịm nọ n̄kpan̄utọn̄ ke ini nti etịn̄ikọ ẹnọde utịn̄ikọ mmọ. Ke ini afo okotde Bible ye mme n̄wed ẹkọn̄ọde ke Bible, nọ ntịn̄enyịn ke nte ẹbonde ikọ, mme ikọ oro ẹsan̄ade ọtọkiet, ye mme udọn̄ikọ oro ẹdade mmọ ẹtịn̄ ikọ. Tiene nti uwụtn̄kpọ emi ke ini etịn̄de ikọ.

Mme ọwọrọetop mbon mbre ye mme akwaikwọ ẹkeme nditịn̄ mme ikọ oro ẹtuahade ye nte ẹbonde ikọ ke usem. Mme owo ẹsiwak ndikpebe mme utọ owo ntre. Mme anyam n̄kpọsọn̄ ibọk ye mbon efen oro ofụri ido uwem mmọ edide ubiatibet m̀mê oburobụt ido uwem  ẹsiwak ndinyene mme usem mmọ, ẹkabarede mme ikọ isio isio ẹkpọn̄ se mmọ ẹwọrọde. Iwụtke eti ibuot mme Christian ndikpebe mme utọ owo emi. Ndinam ntre owụt nte ke nnyịn itiene mbon ererimbot emi ye usụn̄ uwem mmọ.—John 17:16.

Nam edi ido fo ndisem eti usem kpukpru usen. Edieke afo etịn̄de ikọ ntịme ntịme ke nneme ofụri usen fo, kûdori enyịn nditịn̄ ikọ ọfọn ke mme san̄asan̄a idaha. Edi edieke afo etịn̄de nti ikọ ke uwem ofụri usen, enye oyodụk fi inua mmemmem mmemmem ye ke ndammana usụn̄ ke ini afo odude ke mbot utịn̄ikọ m̀mê ke ini ọnọde mbon efen ikọ ntiense aban̄a akpanikọ.