MME uwụtn̄kpọ ẹdi mme okopodudu usụn̄ unọ ukpep. Mmọ ẹsiwak ndidemede nnyụn̄ mmụm ntịn̄enyịn otuowo n̄kama ke n̄wọrọnda usụn̄ oro enyenede uforo. Mmọ ẹdemede ukeme ukere n̄kpọ mme owo. Mmọ ẹdemede mme ntụk ndien ke ntre ẹkeme nditụk ubieresịt ye ekikere. Ndusụk ini ẹkeme ndida mme uwụtn̄kpọ n̄kan asari. Mmọ n̄ko ẹn̄wam owo nditịm nti n̄kpọ. Nte afo emesida mmọ ọnọ ukpep?

Mme ndamban̄a ikọ ẹdi mme uwụtn̄kpọ oro ẹsiyomde mme ikọ ifan̄ kpọt; edi mmọ ẹkeme ndinam ẹnyene se ẹtịn̄de ẹban̄a in̄wan̄-in̄wan̄ ke ekikere. Ke ini ẹtịmde ẹmek mmọ, se mmọ ẹwọrọde ẹsisọsọp ẹn̄wan̄a. Edi andikpep ekeme ndifiak nsọn̄ọ ufọn oro mmọ ẹnyenede ke ndinam an̄wan̄a ibio ibio. Bible ọyọhọ ye mme uwụtn̄kpọ oro afo ekemede ndikpep n̄kpọ nto.

Tọn̄ọ ke Ndida Mme Ikọ Oro Ẹwụtde nte N̄kpọ Kiet Ebietde Efen ye Mme Ikọ Oro Ẹwụtde nte N̄kpọ Kiet Edide Efen. Mme ikọ oro ẹwụtde nte n̄kpọ kiet ebietde efen ẹdi mme ndamban̄a ikọ oro ẹmemde ẹkan. Edieke edide afo ekpekpep ndinọ mme uwụtn̄kpọ, ekeme ndidi mmemmem nnọ fi nditọn̄ọ ye enye emi. Ẹsiwak ndida mme ikọ oro “ebiet” m̀mê “nte” ntọn̄ọ mmọ. Ke adan̄aemi ẹmende n̄kpọ iba oro ẹdide ata nsio nsio ẹdomo, mme ikọ oro ẹwụtde nte n̄kpọ kiet ebietde efen esiwụt n̄kpọ oro edide ukem ke ufọt mmọ mbiba. Mme ndamban̄a ikọ oro ẹban̄ade mme n̄kpọ-obot—mme eto, unam, ye mme ekondo ikpaenyọn̄—ọkọrọ ye ifiọk n̄kpọntịbe owo ẹyọyọhọ ke Bible. Ẹsian nnyịn ke Psalm 1:3 ẹte ke owo oro okotde Ikọ Abasi kpukpru ini “ebiet eto eke ẹtọde ke mben akpa mmọn̄,” eto oro osion̄ode mfri, eke ikọn̄ esie mînyụn̄ iken̄eke. Ẹdọhọ ke idiọkowo etie “nte lion” oro edịbede ebet ndimụm unam nta. (Ps. 10:9) Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Abraham ete ke mfri esie ayawak “nte ntantafiọn̄ ke enyọn̄” ke ibat ye “nte ntan emi odude ke mben inyan̄.” (Gen. 22:17) Jehovah eketịn̄ aban̄a n̄kpet n̄kpet itie ebuana oro Enye ekenyenede ye idụt Israel ete: “Nte ubọp-isịn ọbọbọde owo ke isịn,” ntre ke Enye akanam Israel ye Judah ẹbọbọ ẹdiana Enye.—Jer. 13:11.

Mme ikọ oro ẹwụtde nte n̄kpọ kiet edide efen n̄ko ẹwụt mbiet oro odude ke ufọt ata nsio nsio n̄kpọ iba. Edi, ndimen n̄kpọ kiet nnịm ke itie efen enen̄ede  enyene odudu. Enye etịn̄ ikọ nte n̄kpọ eke kiet edide enye eken, ndien ke ntre enye emen ndusụk edu ke n̄kpọ kiet ọnọ enye eken. Jesus ọkọdọhọ mbet esie ete: “Mbufo ẹdi un̄wana ererimbot.” (Matt. 5:14) Ke etịn̄de aban̄a unan oro ikọ oro ẹtịn̄de ye unana mfara ke idem ekemede ndinọ, mbet oro James ekewet ete: “Edeme edi ikan̄.” (Jas. 3:6) David ọkọkwọ aban̄a Jehovah ete: “Koro afo edide akwa itiat mi ye edikon̄ ufọk mi.” (Ps. 31:3) Ikọ oro owụtde nte n̄kpọ kiet edide efen emi ẹtịmde ẹmek isiwakke ndiyom edinam an̄wan̄a. Odudu oro enye enyenede ọkọn̄ọ ke enye ndidi ibio ibio. Ikọ oro owụtde nte n̄kpọ kiet edide efen ekeme ndin̄wam otuowo fo eti akpan n̄kpọ ke usụn̄ oro in̄wan̄-in̄wan̄ utịn̄ikọ mîkemeke ndinam ẹti.

Ikọ oro anamde n̄kpọ enyene udobi edi ikọ oro anamde n̄kpọ okpon akan nte edide, oro anade ẹda ẹnam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄ man mme owo ẹkûda enye ke usụn̄ efen. Jesus akada ndamban̄a ikọ emi ndinam ẹnyene ekikere oro owo mîdifreke ke ini okobụpde ete: “Nsinam afo esede ekpri mbio eke odude ke enyịn eyen-ete fo, edi mûkereke obukpọk oro odude fi ke enyịn?” (Matt. 7:3) Mbemiso afo odomode ndida mme ndamban̄a ikọ emi m̀mê efen nnam n̄kpọ, kpep ndida ikọ oro owụtde nte n̄kpọ kiet ebietde efen ye ikọ oro owụtde nte n̄kpọ kiet edide efen nnam n̄kpọ uforo uforo.

Da Mme Uwụtn̄kpọ. Utu ke ndida ndamban̄a ikọ nnam n̄kpọ, afo emekeme ndimek ndida mme uwụtn̄kpọ, edide enye oro edide mbụk m̀mê mme ata ifiọk n̄kpọntịbe, nte mme un̄wam unọ ukpep. Etie nte esida emi ẹnam n̄kpọ ẹbe ubọk, ntre oyom mbufiọk. Ekpenyene ndida mme utọ uwụtn̄kpọ oro n̄kukụre ndisọn̄ọ mme akpan n̄kpọ oro ẹnen̄erede ẹnyene ufọn, ndien ekpenyene nditịn̄ mmọ ke usụn̄ oro ẹditide akpan item emi esịnede ke enye, idịghe sụk mbụk oro.

Okposụkedi mîdịghe kpukpru uwụtn̄kpọ ẹnyene ndidi mme n̄kpọ oro ẹkenen̄erede ẹtịbe, mmọ ẹkpenyene ndiwụt mme edu m̀mê mme ata idaha ke uwem. Ntem ke ini ekekpepde nte ẹkpesede mme anamidiọk oro ẹkabarede esịt, Jesus ama anam ukpepn̄kpọ esie an̄wan̄a ke nditịn̄ mban̄a idatesịt owo oro okokụtde erọn̄ esie emi okosopde. (Luke 15:1-7) Ke ọbọrọde owo oro mîkọdiọn̄ọke ọyọhọ ọyọhọ se Ibet ọwọrọde ke ndidọhọ owo ama mbọhọidụn̄ esie, Jesus ama ọnọ mbụk aban̄ade owo Samaria oro akan̄wamde owo oro ẹkenọde unan ke ini oku ye Levite ẹkekpude ndinam ntre. (Luke 10:30-37) Edieke afo ekpepde ndinọ ntịn̄enyịn ke mme edu ye edinam mme owo, afo emekeme ndida usụn̄ unọ ukpep emi nnam n̄kpọ uforo uforo.

 Prọfet Nathan ama etịn̄ idaha oro ẹkerede-kere ke ndinọ Edidem David nsuannọ. Mbụk oro ama enyene ufọn koro enye mîkayakke David okụt idem ke edinen. Mbụk oro akaban̄a owo inyene kiet oro ekenyenede ediwak erọn̄ ye ubuene oro ekenyenede uman erọn̄ kiet kpọt oro enye ekedekde-dek akama. David ke idemesie ama edi ekpemerọn̄, ntre ama an̄wan̄a enye nte eketiede andinyene erọn̄ oro ke idem. David ama owụt edinen iyatesịt aban̄a owo inyene oro akadade n̄kanubọk ọbọ ubuene oro edima erọn̄ esie. Ekem Nathan ama etịn̄ nnennen ọnọ David ete: “Edi afo edi owo oro.” Ẹma ẹsịm esịt David, ndien enye ama atua n̄kpọfiọk ke ofụri esịt. (2 Sam. 12:1-14) Ye ukpep, afo emekeme ndifiọk ndise mban̄a mme n̄kpọ oro ẹbuanade ntụk ke inem inem usụn̄.

Emekeme ndinyene ediwak uwụtn̄kpọ oro ẹnyenede ufọn ndida nnọ ukpep nto mme n̄kpọntịbe oro ẹwetde ke N̄wed Abasi. Jesus ama ada ikọ ifan̄ anam emi ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Mbufo ẹti n̄wan Lot.” (Luke 17:32) Ke ini eketịn̄de aban̄a idiọn̄ọ edidu esie, Jesus ama etịn̄ aban̄a “eyo Noah.” (Matt. 24:37-39) Ke Mme Hebrew ibuot 11, apostle Paul ama asiak enyịn̄ iren ye iban 16 nte mme uwụtn̄kpọ mbuọtidem. Nte afo etịmde emehe ye Bible, afo eyekeme ndida mme okopodudu uwụtn̄kpọ nto se N̄wed Abasi etịn̄de aban̄a mme n̄kpọntịbe ye mme owo oro ẹsiakde enyịn̄.—Rome 15:4; 1 Cor. 10:11.

Ndusụk ini afo emekeme ndikụt ke ọfọn ndida ata ata ifiọk n̄kpọntịbe eke eyomfịn nsọn̄ọ akpan n̄kpọ oro esịnede ke item. Nte ededi, ke ini anamde emi, kpeme ndida sụk mme ifiọk n̄kpọntịbe oro ẹnyenede nsọn̄ọ nyụn̄ fep mbon oro ẹkemede ndinam bụt anam owo ekededi ke otuowo fo nte mîdotke m̀mê oro edidụride ntịn̄enyịn inọ mme n̄kpọ oro ẹdemerede mfan̄a oro mînyeneke ebuana ye ibuot nneme fo. Ti, n̄ko, ete ke ana ifiọkutom oro enyene uduak. Kûnọ ọyọhọ ntọt oro mînyeneke ufọn oro ekemede ndiwọn̄ọde ntịn̄enyịn n̄kpọn̄ uduak utịn̄ikọ fo.

Nte Enye Ayan̄wan̄a Owo? Uwụtn̄kpọ ekededi oro afo adade ekpenyene ndiyọhọ akpan uduak. Nte enye ayanam oro edieke afo mûbuanke enye ye ibuotikọ oro enemede?

Ke ama eketịn̄ aban̄a mbet esie nte “un̄wana ererimbot,” Jesus ama adian ikọ ifan̄ do aban̄a nte ẹdade utuenikan̄ ẹnam n̄kpọ ye mbiomo oro emi odoride mmọ. (Matt. 5:15, 16) Ke okụrede n̄ke esie oro aban̄ade erọn̄ oro okosopde, enye ama etịn̄ aban̄a idara emi odude ke heaven ke ini anamidiọk kiet akabarede esịt. (Luke 15:7) Ndien ke okụrede mbụk esie oro aban̄ade owo Samaria oro ekenyenede edu mbọhọidụn̄, Jesus ama obụp andikpan̄ utọn̄ nnọ enye akpan mbụme kiet onyụn̄ adian nnennen item do. (Luke 10:36, 37) Ke edide isio, Jesus akanam n̄ke esie oro aban̄ade nsio nsio orụk isọn̄ ye enye oro aban̄ade idiọk n̄kpasịp ẹn̄wan̄a sụk mbon oro ẹkesụhọrede  idem ẹnyụn̄ ẹbụpde mbụme, idịghe otuowo. (Matt. 13:1-30, 36-43) Usen ita mbemiso n̄kpa esie, Jesus ama otop n̄ke aban̄ade mme ekpeme-in̄wan̄ oro ẹkedide mme owotowo. Enye iketịn̄ke ebuana oro enye enyenede; ikonyụn̄ iyomke ẹnam ntre. “Ikpọ oku ye mme Pharisee . . . [ẹma] ẹfiọk ẹte Enye etịn̄ aban̄a mme imọ.” (Matt. 21:33-45) Ntre orụk uwụtn̄kpọ oro ọnọde, edu otuowo, ye uduak fo, kpukpru emi ẹdibiere m̀mê oyom etịn̄ ebuana oro enye enyenede m̀mê iyomke, ndien edieke oyomde, adan̄a didie ke ana etịn̄.

Ndifori ukeme edida mme uwụtn̄kpọ nnam n̄kpọ uforo uforo esida ini, edi ukeme oro ẹsịnde odot ye enye. Mme uwụtn̄kpọ oro ẹtịmde ẹda mbufiọk ẹmek ẹsitụk esịt. Utịp edi nte ke etop oro esinyene odudu oro mîsiwakke ndinyene ke ini owo mîsịnke uwụtn̄kpọ.