NTỌN̄ỌIKỌ edi akpan ikpehe ke utịn̄ikọ ekededi. Edieke afo enen̄erede edemede udọn̄ otuowo fo, mmọ ẹyenen̄ede ẹnyene udọn̄ ndikpan̄ utọn̄ nnọ se iditienede. Ke an̄wautom, edieke ntọn̄ọikọ fo mîdemekede udọn̄, ekeme ndidi afo udukemeke ndika iso ke ukwọrọikọ fo. Ke ini afo ọnọde utịn̄ikọ ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄, otuowo idiwọrọke ikpọn̄ fi, edi owo kiet kiet ekeme nditọn̄ọ ndikere n̄kpọ efen edieke afo mûmụmke udọn̄ mmọ.

Ke ini etịmde ntọn̄ọikọ fo, nyene mme uduak ẹtienede mi ke ekikere: (1) ndinyene n̄kpan̄utọn̄ otuowo fo, (2) ndinam ẹdiọn̄ọ ibuot nneme fo in̄wan̄-in̄wan̄, ye (3) ndiwụt ntak emi ibuot nneme oro edide akpan n̄kpọ ọnọ otuowo fo. Ke ndusụk idaha, ẹkeme ndisịm uduak mbita emi ke ukem ini. Nte ededi, ke ndusụk idaha, emekeme ndise mban̄a mmọ nsio nsio, ndien mmọ ẹkeme nditre ndisan̄a ke adiana ke adiana.

Nte Ekemede Ndinyene N̄kpan̄utọn̄ Otuowo Fo. Mme owo ndiboho man ẹkop utịn̄ikọ iwọrọke ite ke mmọ ẹben̄e idem ndinọ ọyọhọ n̄kpan̄utọn̄ ke ibuot nneme oro. Ntak-a? Uwem mmọ ọyọhọ ye ediwak n̄kpọ oro oyomde ntịn̄enyịn mmọ. Mmọ ẹkeme ndikere mban̄a mfịna ufọk m̀mê editịmede esịt efen ke uwem. N̄kpọ-ata oro anade fi ke iso nte etịn̄ikọ edi ndidemede udọn̄ otuowo nnyụn̄ mmụm enye n̄kama. Ediwak usụn̄ ẹdu oro afo ekemede ndinam emi.

Kiet ke otu ata n̄wọrọnda utịn̄ikọ oro akanam ẹnọde ekedi Ukwọrọikọ oro ke Obot. Enye ọkọtọn̄ọ didie? Nte ekemde ye uwetn̄kpọ Luke, Jesus ọkọdọhọ ete: “Ọfọfọn ọnọ mbufo, nditọ ubuene, . . . ọfọfọn ọnọ mbufo emi ẹtiede biọn̄ ke emi, . . . ọfọfọn ọnọ mbufo emi ẹtuade eyet ke emi, . . . ọfọfọn ọnọ mbufo ke ini owo edisuade mbufo.” (Luke 6:20-22) Ntak oro ekedemerede udọn̄? Ke mme ikọ ifan̄, Jesus ama owụt ndusụk akpan mfịna oro mme andikpan̄ utọn̄ nnọ enye ẹkesobode. Ekem, utu ke ndibiat ini nneme mban̄a mme mfịna oro, enye ama  owụt nte ke mme owo oro ẹnyenede mme utọ mfịna oro ẹkeme ndisụk n̄kop inemesịt, ndien enye akanam emi ke usụn̄ oro akanamde mme andikpan̄ utọn̄ nnọ enye ẹyom ndikop n̄kpọ efen efen.

Ẹkeme ndida mme mbụme ndemede udọn̄ uforo uforo, edi mmọ ẹnyene ndidi mbụme oro ẹdotde. Edieke mme mbụme fo ẹwụtde ke afo n̄kukụre oyom nditịn̄ mme n̄kpọ oro otuowo fo ama okokokop, udọn̄ ekeme ndisọsọp nsụhọde. Kûbụp mme mbụme oro anamde otuowo fo ẹkop bụt m̀mê oro mîditịn̄ke eti n̄kpọ iban̄a mmọ. Utu ke oro, domo ndisịn mme mbụme fo ke usụn̄ oro edinamde ẹkere n̄kpọ. Tuak da esisịt ke ama okobụp mbụme kiet kiet ama, man otuowo ekeme ndinyene ini ndikere mban̄a ibọrọ. Ke ini etiede nte ke mmọ ẹbuana ye afo ke nneme oro, afo emenyene n̄kpan̄utọn̄ mmọ.

Ndibụk ata ifiọk n̄kpọntịbe edi eti usụn̄ efen ndida mmụm n̄kpan̄utọn̄. Edi edinọ mbụk kpọt ekeme ndibiat uduak fo edieke mbụk oro anamde owo ke otuowo okop bụt. Edieke ẹtide mbụk oro afo ọkọnọde edi owo mîtịghi item oro akasan̄ade ye enye, afo uyọhọke uduak fo. Ke ini obụkde ifiọk n̄kpọntịbe ke ntọn̄ọikọ, enye ekpenyene ndisịn itiat idakisọn̄ nnọ akpan ikpehe ke ufọt utịn̄ikọ fo. Ke adan̄aemi ẹkemede ndiyom ndusụk ọyọhọ ntọt man anam mbụk enyene uwem, kpeme mbak udunam mme mbụk ẹniọn̄ ẹkaha.

Ndusụk mme etịn̄ikọ ẹsitọn̄ọ ye mbụk n̄kpọntịbe eke ndondo emi, ikọ ẹkotde ẹto n̄wedmbụk n̄kpọntịbe n̄kann̄kụk m̀mê ikọ oro owo emi ẹdiọn̄ọde eketịn̄de. Emi n̄ko ẹkeme ndinyene uforo edieke mmọ ẹnen̄erede ẹdot ye ibuot nneme oro ẹnyụn̄ ẹdotde ye otuowo fo.

Edieke utịn̄ikọ fo edide ubak nneme m̀mê ikpehe ke Esoputom, do nte ido edide enen̄ede ọfọn ndinam ntọn̄ọikọ fo edi ibio ibio onyụn̄ osio akpan n̄kpọ owụt. Edieke afo ọnọde utịn̄ikọ an̄wa, sọn̄ọ yịre ketket ke ini oro ẹnọde ikpehe ntọn̄ọikọ. Ntọt oro enen̄erede enyene ufọn ọnọ otuowo fo esịne ke ufọt utịn̄ikọ oro.

Ke ndusụk idaha afo emekeme ndikụt nte ke otuowo oro afo etịn̄de ikọ ọnọ ẹtie eyịghe eyịghe m̀mê idem nsọn̄ido nsọn̄ido. Didie ke afo ekeme ndinam mmọ ẹkpan̄ utọn̄? Ẹma ẹda Stephen, kpa Christian eset oro ẹtịn̄de ẹban̄a nte “[ọyọhọde] ye Edisana Spirit ye ifiọk,” ke odudu ẹka iso Sanhedrin mme Jew. Do enye ama ọnọ okop-odudu  udọn udọn utịn̄ikọ aban̄a Ido Ukpono Christ. Didie ke enye ọkọtọn̄ọ? Ke edu ukpono ye editịn̄ mban̄a n̄kpọ oro edem mbiba ẹkenyịmede. “Nditọ-ete ye mme ete, ẹkpan̄ utọn̄. Abasi emi enyenede ubọn̄ owụt ete nnyịn Abraham idem Esie.” (Utom 6:3; 7:2) Ke Areopagus ke Athens, apostle Paul ama okpụhọde ntọn̄ọikọ esie ekekem ye ata isio isio otuowo, ọdọhọde ete: “Mbufo mbio Athens, mmokụt nte ke kpukpru usụn̄ mbufo ẹdi mme andibak mme abasi eti-eti.” (Utom 17:22) Nte utịp ntọn̄ọikọ oro enyenede uforo, otuowo mbiba emi ẹma ẹnyịme ndikop n̄kpọ efen efen.

Ke ini afo odude ke an̄wautom, afo n̄ko omoyom mme owo ẹkpan̄ utọn̄. Edieke ediwaha fo edide enye oro owo mîkodiomike, enyeneufọk ekeme ndinam mme n̄kpọ efen. Ke ndusụk ikpehe ererimbot, ẹdori enyịn isenowo oro owo mîkọnọhọ ikot ndisọsọp ntịn̄ akpan n̄kpọ. Ke itie en̄wen, ido obio oyom ete ẹtiene ndusụk ido mbemiso afo etịn̄de ntak emi afo awahade.—Luke 10:5.

Ke idaha ekededi, ata ufan ufan edu ekeme ndin̄wam ndinam idaha oro odotde ndinyene nneme odu. Ẹsifọn ẹtọn̄ọ nneme ye n̄kpọ oro enyenede nnennen ebuana ye se idude ke ekikere owo oro. Didie ke afo ekeme ndibiere se ekpetịn̄de? Ọfọn, ke ini okosobode owo, nte enye akanam n̄kpọ ke ubọk? Eyedi enye ọtọ in̄wan̄, ese aban̄a n̄kann̄kụk ufọk esie, ọdiọn̄ ubomisọn̄, etem udia, eyet ọfọn̄, m̀mê ese aban̄a nditọwọn̄. Nte enye ekese n̄kpọ—n̄wedmbụk n̄kpọntịbe m̀mê se ikade iso ke efak? Nte n̄kann̄kụk esie owụt nte ke enye enyene akpan udọn̄ ke ukọiyak, mbre mbuba, ikwọ, ukaisan̄, kọmputa, m̀mê ke n̄kpọ efen? Mme owo ẹsiwak ndinyene udọn̄ ke se mmọ ẹkopde ndondo emi ke ekebe ukopikọ m̀mê se mmọ ẹkụtde ke ekebe ndise. Mbụme m̀mê ibio ibio ikọ aban̄ade mme utọ n̄kpọ ntre ekeme ndida n̄kesịm inem inem nneme.

N̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ke nte ẹkpetọn̄ọde nneme ye ekikere edinọ ikọ ntiense edi idaha oro Jesus eketịn̄de ikọ ye n̄wan Samaria ke obube mmọn̄ ekperede Sychar.—John 4:5-26.

Oyom afo etịm ntọn̄ọikọ fo ye ntịn̄enyịn, akpan akpan edieke ẹsinamde utom ndien ndien ke efakutom esop mbufo. Mîdịghe ntre, ekeme ndidi afo udukemeke ndinọ ikọ ntiense.

Wụt Ibuot Nneme Fo. Ke esop Christian, etieibuot okpokoro m̀mê andibem fi iso ọyọtọt ibuotikọ utịn̄ikọ fo onyụn̄ okot fi. Nte ededi, ọyọfọn afo eti otuowo ibuot nneme fo ke ini etịn̄de mme ntọn̄ọikọ. Emi ekeme ndidi editịn̄ ibuotikọ nnennen nnennen nte ẹwetde, edi  inyeneke ndidi ntre. Ke idaha ekededi, ibuot nneme oro ekpenyene ndiwụt idem sụn̄sụn̄ nte utịn̄ikọ oro akade iso. Afo ekpenyene ndiwụk ntịn̄enyịn ke ibuot nneme fo ke ndusụk usụn̄ ke ntọn̄ọikọ.

Ke ini okosiode mme mbet esie ọdọn̄ ete ẹkekwọrọ ikọ, Jesus ama owụt etop oro mmọ ẹkenyenede ndikwọrọ in̄wan̄-in̄wan̄. “Nte mbufo ẹkade, ẹkwọrọ ẹte, Ubọn̄ Heaven ke ekpere.” (Matt. 10:7) Kaban̄a eyo nnyịn, Jesus ọkọdọhọ ete: “Ẹyenyụn̄ ẹkwọrọ gospel Ubọn̄ Abasi emi.” (Matt. 24:14) Ẹsịn udọn̄ ẹnọ nnyịn ẹte ‘ikwọrọ ikọ Abasi,’ oro edi, isọn̄ọ iyịre ke Bible ke ini inọde ikọ ntiense. (2 Tim. 4:1) Nte ededi, mbemiso ikụbọrede Bible m̀mê idụride owo ntịn̄enyịn inọ Obio Ubọn̄, esiyom ẹtịn̄ ndusụk n̄kpọ oro ẹbehede mme owo idahaemi. Afo emekeme nditịn̄ n̄kpọ mban̄a ubiatibet, unana utom, ukwan̄ikpe, ekọn̄, nte ẹkpen̄wamde n̄kparawa owo, udọn̄ọ, m̀mê n̄kpa. Edi kûbiat ini ukaha ke ndibụk ndiọi mbụk; etop fo edi se ibọpde-bọp. Domo ndidụri nneme oro mbịne Ikọ Abasi ye idotenyịn Obio Ubọn̄.

Wụt Ntak Emi Ibuot Nneme Oro Edide Akpan N̄kpọ ọnọ Otuowo Fo. Edieke afo editịn̄de ikọ ọnọ esop, afo emekeme nditịm nnịm ke akpanikọ nte ke mbon oro ẹdude ke otuowo ke ofụri ofụri ẹyenyene udọn̄ ke se afo enemede. Edi nte mmọ ẹyekpan̄ utọn̄ nte oro owo akpakpan̄de ke ini enye ekpepde n̄kpọ oro enen̄erede ebehe enye? Nte mmọ ẹyekpan̄ utọn̄ sia mmọ ẹdiọn̄ọde ẹte ke se mmimọ ikopde ekem ye idaha mmimọ ke uwem, koro afo onyụn̄ edemerede mmọ udọn̄ ndinam n̄kpọ mban̄a oro? Oro editịbe n̄kukụre edieke afo ekerede aban̄a otuowo fo ye ntịn̄enyịn—mme idaha mmọ, se ibehede mmọ, mme edu mmọ—ke ini etịmde utịn̄ikọ fo. Edieke edide ntre, do sịn n̄kpọ oro owụtde oro ke ntọn̄ọikọ fo.

Edide afo etịn̄ ikọ ke mbot utịn̄ikọ m̀mê ọnọ owo kiet ikọ ntiense, mfọnn̄kan usụn̄ ndinam mme owo ẹnyene udọn̄ ke ibuot nneme edi ndinam otuowo fo etiene abuana. Wụt nte mme mfịna mmọ, se mmọ ẹyomde, m̀mê mme mbụme oro ẹdude mmọ ke ekikere ẹnyenede ebuana ye ibuot nneme oro afo enemede. Edieke afo owụtde in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke adianade ye mme idaha ẹdude, ke afo eyetịn̄ aban̄a mme ata akpan ikpehe, mmọ ẹyekam ẹnọ n̄kpan̄utọn̄ ẹkan. Man anam oro, ana afo enen̄ede etịm idem.

Usụn̄ nte Afo Etịn̄de Ikọ. Se afo etịn̄de ke ntọn̄ọikọ enen̄ede edi akpan n̄kpọ, edi nte afo etịn̄de enye ekeme ndidemede udọn̄ n̄ko. Ke ntak emi, afo ukpenyeneke nditịm sụk se afo editịn̄de, edi n̄ko nte afo editịn̄de.

 Ndimek mme ikọ oro ẹdotde edi akpan n̄kpọ ke ndisịm uduak fo, ntre ọyọfọn nditịm akpa udịmikọ iba m̀mê ita ye ọyọhọ ntịn̄enyịn. Mbio mbio udịmikọ oro ẹmemde ẹsifọn ẹkan. Kaban̄a utịn̄ikọ oro edinọde ke esop, afo emekeme ndiwewet mmọ ke n̄wed fo, mîdịghe afo emekeme ndimek ndimụm mmọ ndọn̄ ke ibuot man mme ntọn̄ọikọ fo ẹkpenyene odudu oro odotde. Nditịn̄ ntọn̄ọikọ uforo uforo ke usụn̄ oro mîtiehe itọk itọk ekeme ndin̄wam fi okot idem ọdọn̄ ọnọ utịn̄ikọ oro ama.

Ini Oro Ekpetịmde. Ẹnọ nsio nsio ekikere ẹban̄a emi. Ndusụk mme etịn̄ikọ oro ẹnyenede mbufiọk ẹnịm ẹte ke nditịm utịn̄ikọ ekpenyene nditọn̄ọ ye ntọn̄ọikọ. Mbon efen oro ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a an̄wan̄wa utịn̄ikọ ẹdọhọ ẹte ke ẹkpenyene nditịm ntọn̄ọikọ ke ẹma ẹketịm utịn̄ikọ ẹma.

Afo enyene nditịm ndiọn̄ọ se idide ibuot nneme fo ye mme akpan n̄kpọ oro afo odiomide nditat mbemiso afo ekemede nditịm ọyọhọ ntọt oro odotde ye ntọn̄ọikọ. Edi nso edieke afo etịmde utịn̄ikọ fo oto n̄wed utịn̄ikọ? Ke ama okokot n̄wed utịn̄ikọ oro ama, edieke afo enyenede ekikere aban̄a se ntọn̄ọikọ ekpedide, idiọk ndomokiet idụhe ndiwet enye nnịm. Ti n̄ko ete ke mbemiso ntọn̄ọikọ fo enyenede uforo, ana afo ekere aban̄a otuowo fo ọkọrọ ye se isịnede ke n̄wed utịn̄ikọ.