1, 2. Nso ke Jesus anam ye mme apostle esie ke akpatre okoneyo oro enye odude ye mmọ, ndien nso inam enye ada akpatre ini emi ke akpan n̄kpọ ntre?

 KE INI Jesus osopde idem ye mme apostle esie ke ubet enyọn̄ ke Jerusalem, enye ọfiọk ke akpatre okoneyo oro imọ ididude ye mmọ edi oro. Ini ekem enye ndinyọn̄ mbịne Ete esie. Ibịghike ẹmọn̄ ẹmụm enye, ẹyenyụn̄ ẹnen̄ede ẹdomo mbuọtidem esie. Edi, n̄kpa oro enye edikpade ikpanke enye ndikere mban̄a se mme apostle esie ẹyomde.

² Jesus etịm mme apostle idem eben̄e unyọn̄ esie, edi enye osụk enyenyene ediwak n̄kpọ nditịn̄ oro ẹdin̄wamde mmọ ẹyọ se iditịbede ke ini iso. Ntem enye ada ekpri ini oro osụhọde ekpep mmọ mme akpan n̄kpọ oro ẹdin̄wamde mmọ ẹka iso ẹnam akpanikọ. Se enye enemede ye mmọ edi kiet ke otu inem inem ye ntotụn̄ọ nneme oro akanam enye enemede ye mmọ. Edi, ntak emi Jesus enen̄erede ekere aban̄a mme apostle esie akan idem esie? Nso inam enye ada akpatre ini oro enye odude mi ye mmọ ke akpan n̄kpọ ntre? Ima anam; enye ama mmọ etieti.

3. Isan̄a didie ifiọk ke Jesus ikebetke tutu esịm akpatre okoneyo oro mbemiso enye owụtde ke imama mme anditiene imọ?

³ Ke ediwak isua ẹma ẹkebe, ẹma ẹnọ apostle John odudu spirit ndiwet se iketịbede okoneyo oro. Enye ọkọtọn̄ọ mbụk esie ntem: “Sia enye ọfiọkde mbemiso usọrọ passover ete ini imọ ekem imọ ndikpọn̄ ererimbot emi mbịne Ete, Jesus ama ikọt esie emi ẹdude ke ererimbot, onyụn̄ ama mmọ tutu esịm utịt.” (John 13:1) Jesus ikebetke tutu esịm okoneyo oro mbemiso owụtde ke imọ imama ‘ikọt imọ.’ Ke ofụri ini oro enye ọkọkwọrọde ikọ, enye ama esiwụt ke nsio nsio usụn̄ ke imọ imama mme mbet imọ. Ọfọn idụn̄ọde ndusụk  usụn̄ oro enye akanamde emi, koro edieke ikpebede enye ke afan̄ emi, nnyịn iyowụt ke idi ata mme mbet esie.

4, 5. (a) Ntak emi okoyomde Jesus eme ime ye mme mbet esie? (b) Didie ke Jesus akanam n̄kpọ ke ini apostle esie ita ẹkedede idap ke In̄wan̄ Gethsemane?

⁴ Ima ye ime ẹdi itai ye aban̄. Akpa Corinth 13:4 ọdọhọ ke “ima enyenyene anyanime,” ndien owo emi enyenede anyanime esiyọ mbon en̄wen. Ndi ama oyom Jesus eme ime ye mme mbet esie? Ih, ama oyom! Nte ikokụtde ke Ibuot 3, ama ada ini mbemiso mme apostle ẹkekpepde ndisụhọde idem. Mmọ ẹma ẹsineni ediwak ini m̀mê anie edi andikpon n̄kan ke otu mmimọ. Jesus akanam n̄kpọ didie? Ndi enye ama ayat esịt onyụn̄ ọtọhọ ye mmọ? Baba, enye ama ada ime ọkọk ibuot ye mmọ, idem ke ini mmọ ẹkenenide “ọkpọsọn̄ eneni” ke akpatre okoneyo oro enye okodude ye mmọ ẹban̄a m̀mê anie edi andikpon n̄kan ke otu mmimọ!—Luke 22:24-30; Matthew 20:20-28; Mark 9:33-37.

⁵ Ke okoneyo oro, ama oyom Jesus afiak enyene ime ye mme anam-akpanikọ apostle esie 11 ke ini enye akasan̄ade ye mmọ aka In̄wan̄ Gethsemane. Jesus ama ada Peter, James, ye John adaha ọkpọn̄ apostle itiaita eken odụk esịt esịt in̄wan̄ oro. Jesus ama ọdọhọ mmọ ete: “Ukpọn̄ mi ofụhọ etieti, ekpere ndikpa. Ẹtie mi . . . ẹkpeme.” Enye ama asan̄a esisịt aka iso onyụn̄ ọtọn̄ọ ndibọn̄ akam ifịk ifịk. Ke ama ọkọbọn̄ akam ke anyan ini, enye ama afiak edi ebịne apostle ita oro. Nso ke mmọ ẹkenam? Mmọ ke ẹkede idap ke hour emi enye okosobode n̄kponn̄kan idomo mi! Ndi enye ama ọtọk mmọ ke ntak emi mmọ ẹkedede idap? Baba, enye ama ada ime esịn udọn̄ ọnọ mmọ. Nte enye eketịn̄de ikọ ye mmọ ama owụt ke enye ama ọfiọk ke mmọ ẹkpa mba ẹnyụn̄ ẹkop mmemidem. a Enye ọkọdọhọ ete: “Ke akpanikọ, spirit enyịme,  edi obụkidem ememem.” Jesus ama aka iso enyene ime okoneyo oro, idem ke ini enye akafiakde edi edikụt mmọ ẹdede idap utịm ikaba efen!—Matthew 26:36-46.

6. Didie ke ikpekpebe Jesus ke ini inamde n̄kpọ ye mbon en̄wen?

⁶ Edi n̄kpọ nsịnudọn̄ ndifiọk ke Jesus ikọduọkke idotenyịn ke idem mme apostle esie. Nte ini akakade, ime esie ama ada nti utịp edi, koro mme anam-akpanikọ irenowo emi ẹma ẹdifiọk ufọn edisụhọde idem ye edidu ke ukpeme. (1 Peter 3:8; 4:7) Didie ke ikpekpebe Jesus ke ini inamde n̄kpọ ye mbon en̄wen? Oyom mbiowo akpan akpan ẹnyene ime. Nditọete ẹkeme ndimen mfịna mmọ mbịne ebiowo ke ini idem ememde enye m̀mê ke ini enye osụk ekerede aban̄a mfịna idemesie. Ke ndusụk idaha, mbon oro ẹyomde un̄wam isisọpke inam item oro ẹnọde mmọ. Kpa ye oro, mbiowo oro ẹnyenede ime ẹyeda “ifụre ifụre ido” ẹteme otuerọn̄ ẹnyụn̄ ‘ẹnam n̄kpọ ke mbọm ye mmọ.’ (2 Timothy 2:24, 25; Utom 20:28, 29) Ọfọn mme ete ye eka n̄ko ẹkpebe Jesus ke ndinyene ime, koro ke ndusụk idaha, nditọwọn̄ isisọpke inam n̄kpọ iban̄a item m̀mê edinen̄ede oro ẹnọde mmọ. Ima ye ime idiyakke mme ete ye eka ẹkpa mba ke ndinọ nditọ mmọ ukpep. Ndinyene ime nte Jesus ekeme ndida akwa utịp ndi.—Psalm 127:3.

7. Didie ke Jesus ekese aban̄a se mme mbet esie ẹyomde?

⁷ Nti n̄kpọ oro owo anamde ke ufọn mbon en̄wen ẹsiwụt ke enye enyene ima. (1 John 3:17, 18) Ima “iyomke ufọn idemesie.” (1 Corinth 13:5) Ima akanam Jesus ese aban̄a se mme mbet esie ẹyomde. Enye ama esinam n̄kpọ ke ufọn mmọ idem mbemiso mmọ ẹkam ẹtetịn̄ se ẹyomde. Ke ini enye okokụtde ke mmọ ẹkpa mba, enye ama ọdọhọ mmọ ẹtiene imọ ‘ẹka ndobo ndobo ebiet ẹkeduọk odudu esisịt.’ (Mark 6:31) Ke ini enye ọkọfiọkde ke biọn̄ ọdọn̄ mmọ, enye ama ọnọ mmọ udia onyụn̄ ọnọ ediwak tọsịn mbon eken oro ẹkedide ndikop ukpepn̄kpọ esie.—Matthew 14:19, 20; 15:35-37.

8, 9. (a) Nso iwụt ke Jesus ama ọfiọk se mme mbet esie ẹyomde ke n̄kan̄ eke spirit onyụn̄ ọnọ mmọ? (b) Ke ini Jesus ọkọkọn̄ọde ke eto, didie ke enye okowụt ke imọ imenen̄ede ikere iban̄a eka imọ?

 ⁸ Jesus ama ọfiọk se mme mbet esie ẹkeyomde ke n̄kan̄ eke spirit, ama onyụn̄ ọnọ mmọ. (Matthew 4:4; 5:3) Enye ama esinọ mmọ san̄asan̄a ntịn̄enyịn ke ini enye ekpepde n̄kpọ. Ukwọrọikọ oro enye ọkọkwọrọde ke obot ekenen̄ede edi ke ufọn mme mbet esie. (Matthew 5:1, 2, 13-16) Ke ini enye akadade uwụtn̄kpọ ekpep n̄kpọ, “enye [ama anam] kpukpru n̄kpọ ẹn̄wan̄a mme mbet esie ke ini mmọ ẹdude ikpọn̄.” (Mark 4:34) Jesus ama emek “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” man okụt ete ke ẹnọ mme anditiene imọ udia eke spirit ẹyụhọ ke imọ ima ifiak inyọn̄ heaven. Nditọete Jesus emi ẹyetde aran ke spirit, oro ẹdude ke isọn̄, ẹnam otu ofụn emi, ndien mmọ ikpụhu ndinọ ‘udia eke spirit ke nnennen ini’ toto ke eyo mme apostle.—Matthew 24:45.

⁹ Ke usen n̄kpa Jesus, enye ama owụt ke usụn̄ oro otụkde  owo ke idem ke imọ imekere iban̄a mfọnọn̄kpọ eke spirit mbon oro imọ imade. Kere ban̄a emi: Jesus ke ọkọn̄ọ ke eto, enye okop ọkpọsọn̄ ubiak. Ana enye ada ukot onụk idemesie ọdọk man enye ekeme ndikot ibifịk. Ke akpanikọ, emi enen̄ede abiak enye koro udobi idem esie anam okpukwak oro ẹkọn̄de ke ukot esie asiak enye idem, enye okop ubiak n̄ko nte edem esie oro unan ọyọhọde ọkwọhọrede ke eto oro ẹkọn̄de enye. Sia anade owo okot ibifịk mbemiso etịn̄de ikọ, anaedi enye okop ubiak onyụn̄ ọsọn̄ enye nditịn̄ ikọ. Edi, esisịt ini mbemiso Jesus akpade, enye etịn̄ ikọ emi owụtde ke enye enen̄ede ama Mary eka esie. Ke ini Jesus okụtde Mary ye apostle John nte ẹdade ẹkpere, enye ọdọhọ eka esie ke ọkpọsọn̄ uyo emi mbon oro ẹdade do ẹkemede ndikop, ete: “N̄wan owo, sese! Eyen fo do!” Ekem enye ọdọhọ John ete: “Sese! Eka fo [do]!” (John 19:26, 27) Jesus ama ọfiọk ke anam-akpanikọ apostle emi eyese aban̄a Mary ke n̄kan̄ eke obụk ye eke spirit. b

10. Didie ke mme ete ye eka ẹkpekpebe Jesus ke nte mmọ ẹsede ẹban̄a nditọ mmọ?

 ¹⁰ Mme ete ye eka oro ẹmade nditọ mmọ ẹkụt ke ọfọn itie ikere uwụtn̄kpọ Jesus. Ete emi enen̄erede ama ubon esie eyese aban̄a mmọ ke n̄kan̄ eke obụk. (1 Timothy 5:8) Mme ibuot ufọk oro ẹmade ubon mmọ ẹsisio ini ẹnịm ẹnọ nduọkodudu ye mme edinam ini nduọkodudu. Se mme ete ye eka emi ẹdide Christian ẹdade ke akpan n̄kpọ ẹkan edi ndinọ nditọ mmọ se mmọ ẹyomde ke n̄kan̄ eke spirit. Didie? Utọ mme ete ye eka oro ẹsinịm utuakibuot ubon kpukpru ini, ẹsinyụn̄ ẹdomo ndinam nditọ mmọ ẹkop inemesịt ẹnyụn̄ ẹbọ nsịnudọn̄ ke mme ini ukpepn̄kpọ emi. (Deuteronomy 6:6, 7) Mme ete ye eka ẹsikpep nditọ mmọ ke ikọ ye ke edinam nte ke utom ukwọrọikọ edi ata akpan utom, ye nte ke nditịm idem nnọ nnyụn̄ ndụk mme mbono esop Christian ẹdi akpan n̄kpọ ke utuakibuot mmọ.—Mme Hebrew 10:24, 25.

11. Nso ke Jesus ekekpep mme anditiene enye aban̄a edifen nnọ?

¹¹ Ima abuana edifen nnọ. (Colossae 3:13, 14) Akpa Corinth 13:5 ọdọhọ ke ima “ibatke idiọk ibon.” Ke ediwak idaha, Jesus ama esikpep mme anditiene enye ufọn edifen nnọ. Enye ikọdọhọke mmọ ẹfen mbon en̄wen “Tutu esịm utịm ikatiaba, edi, Tutu esịm utịm ike-ata ye efịteba”—oro edi, kpukpru ini. (Matthew 18:21, 22) Enye ekekpep mmọ ete ke mmọ ẹkpenyene ndifen nnọ anamidiọk edieke enye atuade n̄kpọfiọk ke ẹma ẹkesua ẹnọ enye. (Luke 17:3, 4) Nte ededi, Jesus iketiehe nte mme Pharisee mbon mbubịk emi mîkesinamke se mmọ ẹkpepde mme owo, edi Jesus ama esinam se enye ekpepde mme owo. (Matthew 23:2-4) Ẹyak ise nte Jesus okowụtde ke imọ imama ndifen nnọ owo idem ke ini ata ufan esie okokpude enye.

12, 13. (a) Didie ke Peter okokpu Jesus ke okoneyo oro ẹkemụmde Enye? (b) Didie ke se Jesus akanamde ke enye ama ekeset owụt ke enye ama esima ndifen nnọ owo?

¹² Jesus ama enen̄ede ekpere apostle Peter, eren emi  ekenyenede esịtmbọm edi emi ekesinamde n̄kpọ ibụmede ibụmede ndusụk ini. Jesus ama okụt nti edu Peter onyụn̄ ọnọ enye san̄asan̄a ifetutom. Peter, James, ye John ẹma ẹkụt ndusụk utịben̄kpọ Jesus oro apostle usụkkiet eken mîkekwe. (Matthew 17:1, 2; Luke 8:49-55) Nte ima ikokokụt, Peter ekedi kiet ke otu mme apostle oro ẹketienede Jesus ẹdụk ẹka esịt esịt In̄wan̄ Gethsemane ke okoneyo oro ẹkemụmde Enye. Edi kpa okoneyo oro, ke ini ẹkedade Jesus ẹnọ ẹnyụn̄ ẹmụmde enye, Peter ye mme apostle eken ẹma ẹkpọn̄ Jesus ẹfen̄e. Nte ini akakade, Peter ama enen̄ede enyene uko ndida ke an̄wa ke adan̄aemi ẹkekpede ukwan̄ ikpe ẹnọ Jesus. Kpa ye oro, ndịk ama anam Peter anam akwa ndudue—enye ama akan̄ Jesus utịm ikata! (Matthew 26:69-75) Didie ke Jesus akanam n̄kpọ? Afo akpanam n̄kpọ didie edieke ata ufan fo okpokpude fi ntre?

¹³ Jesus ama eben̄e idem ndifen nnọ Peter. Enye ama ọfiọk ke esịt ama enen̄ede obiom Peter ke idiọkn̄kpọ esie. Apostle oro akakabarede esịt mi ama akam “ofụhọ onyụn̄ atua eyet.” (Mark 14:72) Ke usen oro ẹkenamde Jesus eset, enye ama owụt Peter idem, eyedi man ọdọn̄ apostle emi esịt onyụn̄ ọsọn̄ọ enye idem. (Luke 24:34; 1 Corinth 15:5) Ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet ye ubak ẹma ẹkebe, Jesus ama ọnọ Peter ukpono ke ndiyak enye ada usụn̄ ke ndinọ otuowo ke Jerusalem ikọ ntiense ke usen Pentecost. (Utom 2:14-40) Ẹyak iti n̄ko ke Jesus ikesịnke mme apostle ke esịt ke ntak emi mmọ ẹkekpọn̄de enye ẹfen̄e. Utu ke oro, ke enye ama ekeset, enye okosụk okokot mmọ “nditọete mi.” (Matthew 28:10) Ndi emi iwụtke ke Jesus ama esima ndifen nnọ owo?

14. Ntak emi oyomde ikpep ndifen nnọ mbon en̄wen, ndien didie ke ikeme ndiwụt ke imeben̄e idem ndifen nnọ?

¹⁴ Oyom nnyịn emi idide mme mbet Christ ikpep ndifen nnọ mbon en̄wen. Ntak-a? Nnyịn itiehe nte Jesus, idi mme anana-mfọnmma owo, mbon oro ẹnamde nnyịn idiọk ẹnyụn̄ ẹdi mme anana-mfọnmma owo. Kpukpru  nnyịn imesidue ke ikọ ye ke edinam ke ini ke ini. (Rome 3:23; James 3:2) Edieke ifende inọ mbon en̄wen ke ini odotde ndinam ntre, emi ayanam Abasi efen mme idiọkn̄kpọ nnyịn n̄ko. (Mark 11:25) Didie ndien ke ikpowụt ke imeben̄e idem ndifen nnọ mbon oro ẹnamde nnyịn idiọk? Ediwak ini, ima esinam nnyịn ifre enyịn iban̄a n̄kpri idiọkn̄kpọ ye mme ndudue mbon en̄wen. (1 Peter 4:8) Ke ini mbon oro ẹduede nnyịn ẹnen̄erede ẹkabade esịt, kpa nte Peter akanamde, oyom inen̄ede ikpebe Jesus ke ndima ndifen nnọ mmọ. Utu ke ndisịn owo ke esịt, ọfọn ibiere nditre ndiyat esịt. (Ephesus 4:32) Ke ini inamde ntre, emem oyodu ke esop, esịt ye ekikere nnyịn ẹyena sụn̄.—1 Peter 3:11.

15. Ntak emi Jesus ọkọbuọtde idem ye mme mbet esie kpa ye mme ndudue mmọ?

¹⁵ Ima ye mbuọtidem ẹdi itai ye aban̄ n̄ko. Ima “enenịm kpukpru n̄kpọ ke akpanikọ.” c (1 Corinth 13:7) Ima akanam Jesus ọbuọt idem ye mme mbet esie kpa ye oro mmọ ẹkedide mme anana-mfọnmma owo. Enye ama enyene mbuọtidem ke idem mmọ onyụn̄ enịm ke mmọ ẹnen̄ede ẹma Jehovah ke ofụri esịt ẹnyụn̄ ẹyom ndinam uduak Esie. Idem ke ini mmọ ẹkenamde ndudue, Jesus ikenyeneke eyịghe iban̄a mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini apostle James ye John ẹkenamde eka mmọ ekeben̄e Jesus ete ayak mmimọ itie ke ubọk nnasia ye ufien esie ke Obio Ubọn̄ esie, Jesus ikekereke ke mmọ inamke akpanikọ aba m̀mê ndidọhọ mmọ ẹkûdi mme apostle imọ aba.—Matthew 20:20-28.

16, 17. Nso utom ke Jesus akayak ọnọ mme mbet esie ẹnam?

¹⁶ Jesus ama ayak nsio nsio utom ọnọ mme mbet esie  ẹnam man owụt ke imenyene mbuọtidem ke idemmọ. Ikaba oro Jesus akanamde udia awak ke utịbe utịbe usụn̄ man ọnọ otuowo ẹdia, enye akayak utom edideme udia oro ọnọ mme mbet esie. (Matthew 14:19; 15:36) Enye ama ọdọhọ Peter ye John ẹka Jerusalem ẹketịm n̄kpọ ẹben̄e akpatre Passover esie. Utom mmọ ekedi ndikụt nte ke ẹnyene eyenerọn̄, wine, uyo eke leaven mîdụhe, ndotndot ikọn̄, ye mme n̄kpọ eken oro ẹkeyomde ke usọrọ oro. Utom emi ekedi akpan utom koro akana ẹnịm Passover ke nnennen usụn̄ oro Ibet Moses eketemede, Jesus okonyụn̄ enyene ndinam nte Ibet eketemede. Ke akande oro, kpa okoneyo oro, Jesus ama ada wine oro ye uyo eke leaven mîdụhe nte mme akpan n̄kpọ idiọn̄ọ ke ini enye ọkọtọn̄ọde Editi n̄kpa esie.—Matthew 26:17-19; Luke 22:8, 13.

¹⁷ Jesus ama okụt ke mme mbet imọ ẹdot se inọde ikpọ utom efen. Nte ima ikokokụt, enye ama ayak akpan utom edideme udia eke spirit ọnọ mme anditiene enye oro ẹyetde aran, emi ẹdude ke isọn̄. (Luke 12:42-44) Ti n̄ko ete ke enye ama ayak akwa utom edikwọrọ ikọ nnyụn̄ nnam mme mbet esịn mme mbet esie ke ubọk. (Matthew 28:18-20) Idem idahaemi, okposụkedi emi Jesus akarade ke heaven, nnyịn mînyụn̄ ikemeke ndikụt enye, enye ayak esop esie esịn ke ubọk ‘irenowo emi enye ọnọde nte enọ’ emi ẹdotde ke n̄kan̄ eke spirit.—Ephesus 4:8, 11, 12.

18-20. (a) Didie ke ikeme ndiwụt ke imenyene mbuọtidem ke idem nditọete nnyịn? (b) Didie ke ikpekpebe Jesus ke ndisima ndiyak utom nnọ mbon en̄wen ẹnam? (c) Nso ke idineme ke ibuot oro etienede?

¹⁸ Didie ke ikeme nditiene uwụtn̄kpọ Jesus ke ini inamde n̄kpọ ye mme owo? Nnyịn ndiwụt ke imenyene mbuọtidem ke idem nditọete nnyịn edi usụn̄ kiet ndiwụt ke imama mmọ. Ẹyak iti ke ima esiyom nti n̄kpọ ke idem mbon en̄wen, idịghe idiọk. Ke ini mbon en̄wen ẹkpude nnyịn—emi ekemede nditịbe ke ini ke ini—ima idiyakke isọsọp ibiere ke mmọ ẹnyene idiọk uduak. (Matthew  7:1, 2) Edieke ikade iso ndiyom eti n̄kpọ ke idem nditọete nnyịn, nnyịn iyanam n̄kpọ ye mmọ ke usụn̄ oro ọbọpde-bọp utu ke ndinam idem emem mmọ.—1 Thessalonica 5:11.

¹⁹ Ndi imekeme ndikpebe Jesus ke ndisima ndiyak utom nnọ mbon en̄wen? Ọfọn mbon oro ẹkamade ifetutom ke esop ẹsiyak ndusụk utom oro ẹdotde ẹnọ mbon en̄wen, ẹnyụn̄ ẹnyene mbuọtidem nte ke mmọ ẹyenam utom emi ọfọn. Ntem ke mbiowo emi ẹnyenede mbufiọk ẹdikeme ndinọ n̄kparawa oro ẹdotde, emi ẹnyụn̄ ‘ẹnyanarede ẹbịne ifetutom,’ ukpep oro odotde man mmọ ẹn̄wam ke esop. (1 Timothy 3:1; 2 Timothy 2:2) Ukpep emi edi akpan n̄kpọ. Nte Jehovah akade iso ndinam n̄kọri utom Obio Ubọn̄ awara, oyoyom ẹnọ iren oro ẹdotde ukpep man mmọ ẹkpese ẹban̄a n̄kọri emi.—Isaiah 60:22.

²⁰ Jesus ama enịm ata n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn ke nte ikpowụtde ke imama mbon en̄wen. Ndikpebe uwụtn̄kpọ ima esie edi akakan usụn̄ oro ikemede nditiene enye. Ke ibuot oro etienede, iyeneme iban̄a akakan usụn̄ oro enye okowụtde ke imama nnyịn, oro edi, ndinyịme ndikpa nnọ nnyịn.