Ibuot Iba

Daniel—N̄wed Odude ke Ikpe

1, 2. Ke ewe usụn̄ifiọk ke ẹdori n̄wed Daniel ikọ, ndien ntak emi afo ekerede ke edi akpan n̄kpọ ndikere mban̄a uyarade n̄kan̄idem esie?

 KERE nte afo odude ke esopikpe, akade akpan ikpe. Ẹkot eren kiet ikpe udia n̄wo. Ekpeibet emi adade ọnọ okot-ikpe ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke eren oro edue. Edi, ẹdiọn̄ọ owo oro ẹdoride ikọ mi nte owo oro anamde akpanikọ ke anyan ini. Nte afo ukpenyeneke udọn̄ ndikop se akan̄ idem enyenede nditịn̄?

² Afo odu ke ukem idaha oro ke edide edisịm n̄wed Daniel eke Bible. Andiwet ekedi eren oro ẹkediọn̄ọde kaban̄a edinam akpanikọ. Ẹwụt ukpono ẹnọ n̄wed oro ekerede enyịn̄ esie ke ediwak tọsịn isua. Enye owụt idemesie nte idide mbụk akpanikọ, emi Daniel, prọfet Hebrew emi okodude uwem ke ọyọhọ isua ikie itiaba ye ikie itiokiet M.E.N., ekewetde. Nnennen ubatini Bible owụt ete ke n̄wed esie eneme n̄kpọ aban̄a ikpehe ini emi ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte 618 esịm 536 M.E.N. ẹkenyụn̄ ẹkụre enye ke usenọfiọn̄ eke ukperedem emi. Edi ẹdori n̄wed emi ikọ. Ndusụk n̄wed ofụri orụk ifiọk ye mme n̄wed ndụn̄ọde eken ẹwụt m̀mê ẹsọn̄ọ nnennen nte ke enye edi nsu.

3. Nso ke The New Encyclopædia Britannica etịn̄ aban̄a nte n̄wed Daniel edide akpanikọ?

³ Ke uwụtn̄kpọ, The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete ke ini kiet ko “ẹkeda [n̄wed Daniel] ke ofụri ofụri nte mbụk akpanikọ, emi ọdọn̄ọde prọfesi akpanikọ.” Britannica oro ọdọhọ ete ke ata idem n̄kpọ, nte ededi, “ẹkewet [Daniel] ke utịt utịt ini mfịna idụt oro—ke ini mme Jew ẹkedude ke ọkpọsọn̄ ukọbọ ke idak [Edidem Syria] Antiochus IV Epiphanes.” N̄wed ofụri orụk ifiọk oro ọnọ usenọfiọn̄ n̄wed oro nte ọtọn̄ọde ke 167 esịm 164 M.E.N. Kpasụk n̄wed emi ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke andiwet n̄wed Daniel itịn̄ke prọfesi iban̄a ini iso edi ke akam etịn̄ “mme n̄kpọntịbe ẹmi ẹdide mbụk eset ọnọ enye nte mme prọfesi n̄kpọntịbe ini iso.”

4. Ini ewe ke edikụt ndudue nnọ n̄wed Daniel ọkọtọn̄ọ, ndien nso ikedemede ukem edikụt ndudue nnọ oro ke mme isua ikie eke ndondo emi?

 ⁴ Utọ ekikere oro ẹketọn̄ọ ẹto m̀mọ̀n̄? Edikụt ndudue nnọ n̄wed Daniel idịghe obufa n̄kpọ. Owo akwaifiọk emi ekekerede Porphyry ọkọtọn̄ọ emi ko ke ọyọhọ isua ikie ita E.N. Ukem nte ediwak owo ke Obio Ukara Rome, enye ama okop ndịk aban̄a odudu oro Ido Ukpono Christ ekenyenede. Enye ama ewet n̄wed 15 ndisụhọde “obufa” ido ukpono emi itie. Ẹkewet ọyọhọ 12 ndida mbiat n̄wed Daniel. Porphyry ama ọdọhọ ke n̄wed oro edi abian̄a, emi owo Jew eke ọyọhọ isua ikie iba M.E.N. ekewetde. Ẹma ẹtịn̄ ukem ikọ ebiari oro ke ọyọhọ isua ikie 18 ye ikie 19. Ke ekikere ikpọ mme okụt ndudue ye mme ekere n̄kpọ owo, prọfesi—kpa edibem iso ntịn̄ mme n̄kpọntịbe ini iso—ikemeke nditịbe. Daniel ama akabade edi akpan iso en̄wan. Ke nditịm ntịn̄, ẹma ẹkot enye ye n̄wed esie ikpe ke esopikpe. Mme okụt ndudue ẹdọhọ ke imenyene ekese uyarade ndiwụt nte ke idịghe Daniel ekewet n̄wed oro ke ini mme Jew ẹkedude ke ntan̄mfep ke Babylon, edi ke owo efen ekewet ke ediwak isua ikie ke ukperedem. * Mme utọ en̄wan oro ẹma ẹsọn̄ odudu tutu ewetn̄wed kiet ekewet ikọ unyan̄a idem emi ẹkekotde Daniel in the Critics’ Den.

5. Ntak emi mbụme aban̄ade nte Daniel edide akpanikọ edide akpan n̄kpọ?

⁵ Ndi uyarade odu ndisọn̄ọ uko uko utịn̄ikọ mme okụt ndudue? Mîdịghe ndi uyarade ọsọn̄ọ ikọ mme akan̄ idem? Ekese n̄kpọ ẹbuana mi. Idịghe sụk eti etop n̄wed eset emi edi n̄ko ini iso nnyịn abuana. Edieke n̄wed Daniel edide nsu, mme un̄wọn̄ọ esie kaban̄a ini iso ubonowo ẹdi sụk ikpîkpu ikọ. Edi edieke enye  esịnede mme prọfesi akpanikọ, nte eyịghe mîdụhe afo eyenyene udọn̄ ndikpep se mmọ ẹwọrọde ẹnọ nnyịn mfịn. Ye oro ke ekikere, ẹyak nnyịn idụn̄ọde ndusụk edori ikọ oro ẹdoride Daniel.

6. Nso edori ikọ ke ẹsinam ndusụk ini ẹban̄a mbụkeset ke Daniel?

⁶ Da edori ikọ oro ẹnamde ke The Encyclopedia Americana ke uwụtn̄kpọ: “Ẹmeyụrọde ediwak mbụkeset [utọ nte eke ntan̄mfep Babylon] idiọk idiọk” ke Daniel. Nte emi enen̄ede edi ntre? Ẹyak nnyịn ikere iban̄a n̄kpọ ita ẹmi ẹdọhọde nte ẹdide ndudue, kiet kiet.

SE IBAN̄ADE EDIDEM ORO OWO MÎKEKWE

7. (a) Ntak emi se Daniel eketịn̄de aban̄a Belshazzar ekenemde mme okụt ndudue nnọ Bible? (b) Nso iketịbe inọ ekikere oro nte ke Belshazzar ekedi sụk owo n̄ke?

⁷ Daniel ekewet ete ke Belshazzar, “eyen” Nebuchadnezzar, akakara nte edidem ke Babylon ke ini ẹkekande obio oro. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Mme okụt ndudue ke anyan ini ẹma ẹn̄wana ye ikọ emi, koro owo ikekwe enyịn̄ Belshazzar ke ebiet en̄wen ekededi ke osiode Bible efep. Utu ke oro, mme ewetmbụk eset ẹkewụt Nabonidus, andikada itie Nebuchadnezzar, nte akpatre ke otu ndidem Babylon. Ntem, ke 1850, Ferdinand Hitzig ama ọdọhọ ete ke Belshazzar nte an̄wan̄ade ekedi se andiwet ekekerede-kere. Edi nte afo ukereke ke ekikere Hitzig oro etie ibụmede ibụmede akaha? Kamse, nte editre ndisiak edidem emi—akpan akpan ke ini emi ẹdiọn̄ọde nte ke mme n̄wetnnịm n̄kpọ ikawakke—enen̄ede ọsọn̄ọ ke enye akananam idụhe? Ke usụn̄ ekededi, ke 1854 ẹma ẹbụhọde n̄kpri nnyan itiatn̄wed ke mme n̄wụre obio Ur eke Babylon eset ke ebiet emi edide usụk usụk Iraq idahaemi. Mme uwetn̄kpọ cuneiform eset ẹtode Edidem Nabonidus mi ẹma ẹsịne akam ọkọbọn̄de ọnọ “Bel-sar-ussur, akpan mi.” Idem mme okụt ndudue ẹkenyene ndinyịme ẹte: Emi ekedi Belshazzar eke n̄wed Daniel.

8. Didie ke ẹwụt ke Daniel enen nditịn̄ mban̄a Belshazzar nte edidem oro akarade?

⁸ Edi, mme okụt ndudue ikoyụhọke ye oro. Owo kiet emi  ekerede H. F. Talbot ama ewet ete: “Emi isọn̄ọke n̄kpọ ndomokiet.” Enye ama etịn̄ ete ke ekeme ndidi eyeneren oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke uwetn̄kpọ oro ekedi ata eyenọwọn̄, edi Daniel owụt enye nte edidem oro akarade. Isua kiet kpọt ke ẹma ẹkemịn̄ se Talbot eketịn̄de, nte ededi, ẹma ẹbụhọde mme itiatn̄wed cuneiform efen efen ẹmi ẹketịn̄de ẹban̄a Belshazzar nte enyenede mme ewetn̄wed ye ikọt ufọk. Enye ikedịghe eyenọwọn̄! Ke akpatre, mme itiatn̄wed efen ẹma ẹsọn̄ọ n̄kpọ emi, ẹdọhọde ke ama enyene ini emi Nabonidus mîkodụhe ke Babylon ke ediwak isua. Mme itiatn̄wed ẹmi ẹwụt n̄ko nte ke ufan̄ ini emi, enye “akayak itie ukara” Babylon esịn ke ubọk akpan esie (Belshazzar). Ke mme utọ ini oro, Belshazzar, ke nditịm ntịn̄, ekedi edidem—nsan̄a andikara ye ete esie. *

9. (a) Ke nso usụn̄ifiọk ke ekeme ndidi Daniel eketịn̄ aban̄a Belshazzar nte eyen Nebuchadnezzar? (b) Ntak emi mme okụt ndudue mînenke nditịn̄ nte ke Daniel ikam itịn̄ke-tịn̄ iban̄a Nabonidus ndidu?

⁹ Ke mîsụk ikopke uyụhọ, ndusụk mme okụt ndudue ẹfan̄a nte ke Bible ikotke Belshazzar eyen Nabonidus, edi okot eyen Nebuchadnezzar. Ndusụk owo ẹyịre ẹte ke Daniel ikam itịn̄ke-tịn̄ n̄kpọ ndiwụt ke Nabonidus ama odu. Nte ededi, mfan̄a mbiba ẹmi inyeneke isọn̄ ke ẹma ẹkedụn̄ọde. Etie nte Nabonidus ọkọdọ eyen Nebuchadnezzar. Oro akpanam Belshazzar edi eyeyen Nebuchadnezzar. Usem Hebrew m̀mê Aramaic inyeneke ikọ inọ “ete ete m̀mê ete eka” m̀mê “eyeyen”; “eyen” ekeme ndiwọrọ “eyeyen” m̀mê idem “andito ubon.” (Men Matthew 1:1 domo.) Ke adianade do, mbụk Bible anam ẹkeme ndidiọn̄ọ Belshazzar nte eyen Nabonidus. Ke okopde ndịk aban̄a enyene-ndịk ubọkn̄wed ke ibibene, Belshazzar oro okodude ke nnanenyịn ama ọn̄wọn̄ọ ndinọ owo ekededi oro edisiakde mme ikọ oro ọyọhọ itie ubọn̄ ita ke obio. (Daniel 5:7) Ntak edide ọyọhọ ita ndien mîdịghe ọyọhọ iba? Enọ emi  owụt nte ke akpa ye ọyọhọ itie iba ẹma ẹnyenyene mme owo. Ke akpanikọ, Nabonidus ye eyen esie, Belshazzar ẹma ẹnyenyene mmọ.

10. Ntak emi mbụk Daniel aban̄ade ukara obio Babylon ọdọn̄ọde n̄kpọ akan eke ewetmbụk eset efen ekededi?

¹⁰ Ntre Daniel ndikasiak Belshazzar idịghe uyarade “idiọk ediyụrọde” mbụk. Ke edide isio, Daniel—okposụkedi mîkewetke mbụk Babylon—ọnọ nnyịn ọyọhọ mbụk aban̄a ukara Babylon akan nte mme ewetmbụk eset ekededi utọ nte Herodotus, Xenophon, ye Berossus, ẹnọde. Ntak emi Daniel ekekemede ndiwet mme akpan n̄kpọ oro mmọ mîkewetke? Koro enye okodu do ke Babylon. N̄wed esie edi utom andikokụt ke enyịn, idịghe eke owo abian̄a oro ẹwetde ke ediwak isua ikie ke ukperedem.

ANIE EKEDI DARIUS EKE MEDIA?

11. Nte Daniel ọdọhọde, anie ekedi Darius eke Media, edi nso ke ẹketịn̄ ẹban̄a enye?

¹¹ Daniel ọtọt ete ke ini ẹkekande Babylon, edidem ẹkekotde “Darius eyen Media” ama ọtọn̄ọ ndikara. (Daniel 5:31) Owo ikwe kan̄a enyịn̄ Darius eke Media ke n̄wed ererimbot m̀mê mme n̄kpọ oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄. Ntem, The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete ke Darius emi edi “owo n̄ke.”

12. (a) Ntak emi mme okụt ndudue nnọ Bible mîkpenyeneke ifiọk oro ọfọnde akan emi akpanamde mmọ ẹkûtịn̄ nnennen nte ke Darius eke Media akanam idụhe? (b) Nso idi usụn̄ kiet ndida ndiọn̄ọ Darius eke Media, ndien nso uyarade iwụt emi?

¹² Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹtetịm ẹwụt ukpeme. Kamse, mme okụt ndudue ini kiet ko ẹma ẹdọhọ ke Belshazzar ekedi “owo n̄ke” n̄ko. Nte eyịghe mîdụhe, se iban̄ade Darius editie kpa ntre. Kan̄a ke emi, mme itiatn̄wed cuneiform ẹyarade nte ke Cyrus eke Persia ikọbọhọ udorienyịn̄ oro “Edidem Babylon” ndondo oro ama akakan. Anam-ndụn̄ọde kiet ọnọ ekikere ete: “Owo ekededi oro ekenyenede udorienyịn̄ oro ‘Edidem Babylon’ ekedi edidem okodude ke idak Cyrus, idịghe Cyrus ke idemesie.” Nte Darius ekpedi enyịn̄, m̀mê udorienyịn̄, oro ẹnọde okopodudu owo ukara Media oro  ẹkedọhọde ese aban̄a Babylon? Ndusụk owo ẹnọ ekikere nte ke ekeme ndidi Darius ekedi owo oro ẹkekotde Gubaru. Cyrus okodori Gubaru nte andikara mbahade ikpehe ke Babylon, ndien n̄wetnnịm n̄kpọ ererimbot ọsọn̄ọ nte ke enye akakara ye ekese odudu. Itiatn̄wed cuneiform kiet ọdọhọ ete ke enye ama emek mme udiana andikara ke ofụri Babylon. Nte enemde, Daniel etịn̄ ete ke Darius ama akam emek mbọn̄ 120 ndikara obio ubọn̄ Babylon.—Daniel 6:1.

13. Nso ntak oro owụtde ifiọk anam ẹsiak Darius eke Media ke n̄wed Daniel edi mîsiakke ke mme n̄wetnnịm n̄kpọ ererimbot?

¹³ Nte ini akade, ẹkeme ndikụt uyarade oro etịmde an̄wan̄a kaban̄a ata owo emi edidem emi ekedide. Ke usụn̄ ekededi, se itiede nte ke ukpepn̄kpọ oro aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset isioroke uyo ke afan̄ emi idịghe isọn̄ ndomokiet ndinam Darius edi “owo n̄ke,” anamde ẹkeme ndisọp nda ofụri n̄wed Daniel nte edide nsu. Enen̄ede owụt eti ibuot ndida mbụk Daniel nte ikọ ntiense owo oro okokụtde ke enyịn emi esịnede ọyọhọ ntọt akan mme n̄wetnnịm n̄kpọ ererimbot ekededi oro ẹdude.

UKARA JEHOIAKIM

14. Ntak emi ntuaha mîdụhe ke ufọt Daniel ye Jeremiah kaban̄a isua ubọn̄ Edidem Jehoiakim?

¹⁴ Daniel 1:1 okot ete: “Ke ọyọhọ isua ita nte Jehoiakim edidem Judah akada ubọn̄, Nebuchadnezzar edidem Babylon edi ke Jerusalem edikan enye okụk.” Mme okụt ndudue ẹkụt ndudue ẹnọ itien̄wed Abasi emi koro etie nte enye ikemke ye Jeremiah, emi ọdọhọde ete ke ọyọhọ isua Jehoiakim inan̄ ekedi akpa isua Nebuchadnezzar. (Jeremiah 25:1; 46:2) Ndi Daniel atuaha ye Jeremiah? Ye mme ntọt efen efen, ẹtịm ẹnam n̄kpọ emi an̄wan̄a. Ke ini Pharaoh Necho ekebemde iso anam enye edidem ke 628 M.E.N., Jehoiakim ekedi sụk ekpri ofụn ke idak andikara Egypt oro. Emi ekedi n̄kpọ nte isua ita mbemiso Nebuchadnezzar akadade ebekpo ete esie ke Babylon, ke 624 M.E.N. Ikebịghike ke oro ebede (ke 620 M.E.N.), Nebuchadnezzar ama ada ekọn̄ odụk Judah onyụn̄ anam Jehoiakim  edi edidem ke idak Babylon. (2 Ndidem 23:34; 24:1) Ye Jew oro okodụn̄de ke Babylon, “ọyọhọ isua ita” Jehoiakim ekpedi ọyọhọ isua ita emi edidem oro anamde utom ọnọ Babylon. Daniel ekewet ye ekikere enye oro. Nte ededi, Jeremiah ekewet ye ekikere eke mme Jew ẹmi ẹkedude ke Jerusalem. Ntre enye eketịn̄ aban̄a itie edidem Jehoiakim nte ọtọn̄ọde ke ini Pharaoh Necho akanamde enye edi edidem.

15. Ntak mîdotke ndineni mban̄a usenọfiọn̄ oro odude ke Daniel 1:1?

¹⁵ Ke akpanikọ, ndien, se ẹdọhọde nte edide ntuaha mi n̄kukụre ọsọsọn̄ọ uyarade oro nte ke Daniel ekewet n̄wed esie ke Babylon ke adan̄aemi okodude ke otu mme Jew mbon ntan̄mfep. Edi eneni aban̄ade n̄wed Daniel enyene akwa ndudue efen. Ti ete ke andiwet Daniel nte an̄wan̄ade ama enyene n̄wed Jeremiah idem akam esitịn̄ otụk enye. (Daniel 9:2) Edieke andiwet Daniel ekedide owo emi etịmde ọfiọk abian̄a, nte mme okụt ndudue ẹdọhọde, ndi enye ekpekesịn idem ke itiendịk ndiwet n̄kpọ oro atuahade ye n̄wed oro ẹtịmde ẹwụt ukpono ẹnọ nte Jeremiah—n̄ko ke ata akpa ufan̄ikọ ke n̄wed esie? Ke akpanikọ ikpanamke!

MME ỌYỌHỌ NTỌT ORO ẸNYENEDE NSỌN̄Ọ

16, 17. Didie ke uyarade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ọsọn̄ọ mbụk Daniel aban̄ade (a) Nebuchadnezzar ndikowụk mbiet ido ukpono nnọ kpukpru ikọt esie ndituak ibuot nnọ? (b) Nebuchadnezzar ndibụre mbụre mban̄a utom ubọpn̄kpọ esie ke Babylon?

¹⁶ Ẹyak nnyịn idahaemi iwọn̄ọde ntịn̄enyịn nnyịn ikpọn̄ mme mfan̄a ika mme n̄kpọ oro ẹnọde nsọn̄ọ. Kere ban̄a ndusụk ntọt efen ke n̄wed Daniel ẹmi ẹwụtde ke andiwet ama enyene nnennen ifiọk aban̄a ini oro enye ekewetde n̄kpọ aban̄a.

¹⁷ Daniel ndimehe ye ndedịbe ntọt ẹban̄ade Babylon eset edi okopodudu uyarade ndiwụt ke mbụk esie edi akpanikọ. Ke uwụtn̄kpọ, Daniel 3:1-6 ọtọt ete ke Nebuchadnezzar ama owụk akamba mbiet ọnọ kpukpru owo ndituak ibuot nnọ. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt uyarade efen nte ke edidem emi okoyom ndinam ikọt esie ẹnen̄ede ẹsịn idem ke  mme edinam ufreidụt ye eke ido ukpono. Ukem ntre, Daniel ewet nte Nebuchadnezzar okobụrede mbụre aban̄a ediwak utom ubọpn̄kpọ esie. (Daniel 4:30) Edi n̄kukụre ke eyomfịn ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹsọn̄ọ nte ke edi Nebuchadnezzar ọkọnọ un̄wam ke akwa ubọpn̄kpọ oro ẹkenamde ke Babylon. Amaedi mbụre—kamse, enye ama anam ẹkap enyịn̄ esie ke mme kọrikọri! Mme okụt ndudue nnọ Daniel ikemeke ndinam an̄wan̄a nte owo eke ini mme Maccabee (167-63 M.E.N.) emi mmọ ẹdọhọde nte owo oro ọfiọkde abian̄a ekpekekemede ndifiọk utọ utom ubọpn̄kpọ oro—n̄kpọ nte isua ikie inan̄ ke ẹma ẹkekụre utom oro ye ata anyan ini mbemiso mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụtde mmọ.

18. Didie ke mbụk Daniel aban̄ade nsio nsio orụk ufen ke idak ukara Babylon ye Persia owụt nte mbụk oro enende?

¹⁸ N̄wed Daniel n̄ko ayarade ndusụk akpan ukpụhọde oro ẹdude ke ibet Babylon ye eke Media ye Persia. Ke uwụtn̄kpọ,  ke idak ibet mbon Babylon ẹma ẹtop nsan̄a Daniel ita ẹdọn̄ ke akwa ikan̄ eke asakde ke ndikesịn ndinam ewụhọ edidem. Ediwak isua ke ukperedem, ẹma ẹtop Daniel ẹsịn ke obube lion ke ndikesịn ndinam ibet Persia oro akatuahade ye ubieresịt esie. (Daniel 3:6; 6:7-9) Ndusụk owo ẹdomo ndifụmi mbụk akwa ikan̄ eke asakde nte n̄ke nsu, edi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹkụt ata ata uwetn̄kpọ emi otode Babylon eset emi asiakde orụk ufen emi nnennen nnennen. Nte ededi, ye mbon Media ye Persia, ikan̄ ekedi edisana n̄kpọ. Ntre mmọ ẹkekabade ẹda ibak ibak orụk ufen efen. Ntem, obube mme lion idịghe n̄kpọ n̄kpaidem.

19. Nso ukpụhọde emi odude ke ndutịm ibet Babylon ye eke Media ye Persia ke n̄wed Daniel anam an̄wan̄a?

¹⁹ Ukpụhọde efen odu. Daniel owụt nte Nebuchadnezzar ekemede ndinịm nnyụn̄ n̄kpụhọ ibet nte amama. Darius ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet ndikpụhọ ‘ibet mbon Media  ye Persia’—idem mmọ oro enye ke idemesie ekenịmde! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Ewetmbụk eset oro John C. Whitcomb ewet ete: “Mbụk eset ọsọn̄ọ ukpụhọde emi ke ufọt Babylon, emi ibet okodude ke ubọk edidem, ye Media ye Persia, emi edidem okodude ke idak ibet.”

20. Nso ọyọhọ ntọt aban̄ade usọrọ oro Belshazzar ekenịmde owụt ke Daniel ke idemesie ama enyene ifiọk aban̄a mme ido edinam Babylon?

²⁰ Aduai-owo-idem mbụk usọrọ Belshazzar, emi ẹwetde ke Daniel ibuot 5, ọyọhọ ye ntọt. Nte an̄wan̄ade, emi ọkọtọn̄ọ ye inem inem edidia udia ye akpakịp edin̄wọn̄ n̄kpọ, koro ekese itie ẹdu ẹmi ẹtịn̄de ẹban̄a wine. (Daniel 5:1, 2, 4) Ke akpanikọ, mme n̄kpọ oro ẹkapde ẹmi ẹban̄ade ukem usọrọ oro ẹwụt nte ẹn̄wọn̄de wine kpọt. Nte an̄wan̄ade, ndien, wine ekedi ata akpan n̄kpọ ke mme utọ usọrọ oro. Daniel etịn̄ n̄ko ete ke iban ẹma ẹdu ke akwa usọrọ oro—iban ye ibanesa edidem. (Daniel 5:3, 23) Ukpepn̄kpọ aban̄ade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ọsọn̄ọ ntọt emi aban̄ade ido edinam mbon Babylon mi. Ekikere aban̄ade  iban nditiene irenowo ndu ke usọrọ ekedi n̄kpọ oro mme Jew ye mme Greek mîkamaha ke eyo mme Maccabee. Eyedi oro edi ntak emi mme edikabade Daniel eke Septuagint usem Greek mîsiakke iban ẹmi isịn. * Edi, eyedi owo emi ẹdọhọde nte etịbide nsu Daniel okodu uwem ke ini ntatenyịn mbon Greek oro, ndien ekeme ndikam ndi ke ukem ikpehe ini, oro ẹkesiode Septuagint!

21. Nso edinam an̄wan̄a oro etịmde owụt ifiọk akan ke ẹnọ ẹban̄a Daniel ndinyene ntotụn̄ọ ifiọk mban̄a mme ini ye mme ido edinam ke ini ntan̄mfep Babylon?

²¹ Ke ikerede iban̄a mme utọ ọyọhọ ntọt oro, etie nte ekpere ndidi se owo mîkemeke ndinịm ke akpanikọ nte ke Britannica ekeme nditịn̄ mban̄a andiwet n̄wed Daniel nte owo emi enyenede “mbubek [ifiọk] oro mînenke” aban̄a ini ntan̄mfep. Didie ke owo ekededi emi ọfiọkde abian̄a ke mme ukperedem isua ikie ekpeketịm emehe ye mme ido edinam mbon Babylon ye Persia eset? N̄ko, ti ete ke obio ukara mbiba ẹmi ẹma ẹduọ anyan ini mbemiso ọyọhọ isua ikie iba M.E.N. Nte an̄wan̄ade mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ikodụhe ini oro; mme Jew ini oro ikonyụn̄ isịnke idem ndikpep mme ido edinam ye mbụk esenidụt. Sụk prọfet Daniel, emi okodude ini oro onyụn̄ okụtde mme n̄kpọntịbe oro enye okobụkde, ekpekeme ndiwet n̄wed Bible emi ekerede enyịn̄ esie.

NDI N̄KPỌ ẸTODE EBIET EFEN ẸWỤT DANIEL NTE OWO ABIAN̄A?

22. Nso ke mme okụt ndudue ẹtịn̄ ẹban̄a itie emi Daniel odude ke uwetn̄kpọ N̄wed Abasi Usem Hebrew?

²² Kiet ke otu ọsọ eneni oro ẹnenide ẹban̄a n̄wed Daniel aban̄a itie oro ẹsịnde enye ke uwetn̄kpọ N̄wed Abasi Usem Hebrew. Mme rabbi eset ẹketịm mme n̄wed eke N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹdọn̄ ke ikpehe ita: Ibet, mme Prọfet, ye mme Uwetn̄kpọ. Mmọ ẹkesịn Daniel ke otu mme Uwetn̄kpọ, idịghe  mme Prọfet. Emi, nte mme okụt ndudue ẹnenide, ọwọrọ nte ke anaedi owo ikọdiọn̄ọke n̄wed emi adan̄aoro ke ini emi ẹketan̄de n̄wed mme prọfet eken. Ẹsịn enye ke otu mme Uwetn̄kpọ ke ntak ẹdọhọde ke ẹketan̄ enye ke ukperedem.

23. Didie ke mme Jew eset ẹkeda n̄wed Daniel, ndien nnyịn isan̄a didie idiọn̄ọ emi?

²³ Nte ededi, idịghe kpukpru mme anam ndụn̄ọde mban̄a Bible ẹnyịme nte ke mme rabbi ẹma ẹbahade uwetn̄kpọ ntre m̀mê nte ke mmọ ẹma ẹsio Daniel ẹfep ke mme Prọfet. Edi idem ọkpọkọm mme rabbi ẹkewet Daniel ẹsịn ke otu mme Uwetn̄kpọ, ndi emi owụt ke ẹkewet enye ke ukperedem usenọfiọn̄? Baba. Mme ọwọrọetop nditọ ukpepn̄kpọ ẹnọ ediwak ntak ekemede ndidi akanam mme rabbi ẹsio Daniel ẹfep ke mme Prọfet. Ke uwụtn̄kpọ, ekeme ndidi mmọ ẹkenam ntre ke ntak mmọ ẹkeyatde esịt ẹban̄a n̄wed oro mîdịghe mmọ ẹkeda Daniel ke idemesie nte okpụhọrede ye mme prọfet eken ke ntak emi enye akanamde utom ukara ke esenidụt. Ke usụn̄ ekededi, se itịmde idi akpan n̄kpọ edi emi: Mme Jew eset ẹma ẹnyene ntotụn̄ọ ukpono ẹnọ n̄wed Daniel ẹnyụn̄ ẹnịm ẹte enye edi edisana uwetn̄kpọ. Akan oro, uyarade ọnọ ekikere nte ke ẹma ẹkụre uwetn̄kpọ N̄wed Abasi Usem Hebrew anyan ini mbemiso ọyọhọ isua ikie iba M.E.N. Owo ikakam inyịmeke ẹdian mme n̄kpọ ke ukperedem, esịnede ndusụk n̄wed ẹkewetde ke ọyọhọ isua ikie iba M.E.N.

24. Didie ke ẹda n̄wed Ecclesiasticus oro mîdịghe ubak edisana uwetn̄kpọ ndin̄wana ye Daniel, ndien nso iwụt ke ekikere emi akwan̄a?

²⁴ Ke edide isio, ẹma ẹda kiet ke otu n̄wed emi ẹkesịnde oro ẹkewetde ke ukperedem nte n̄kpọ ndida mfan̄a n̄wed Daniel. Nte an̄wan̄ade, ẹketịm n̄wed Ecclesiasticus oro mîdịghe ubak edisana uwetn̄kpọ, emi Jesus Ben Sirach ekewetde, ke n̄kpọ nte 180 M.E.N. Mme okụt ndudue ẹma ndiwụt nte ke owo isịnke Daniel ke anyan udịm enyịn̄ ndinen owo oro ẹdude ke n̄wed emi. Mmọ ẹnọ ekikere nte ke anaedi owo ikọdiọn̄ọke Daniel ini oro. Nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyịme eneni emi ntatara ntatara. Edi kere ban̄a emi ise: N̄wed emi isịnke Ezra ye Mordecai (mbiba ẹkedi n̄kpọsọn̄ mbon uko ke enyịn mme Jew ẹmi  ẹkedude ke ntan̄mfep ama ekebe), eti Edidem Jehoshaphat, ye edinen owo oro Job; ke otu kpukpru mme ebiereikpe, enye asiak Samuel kpọt. * Ndi sia n̄wed emi mîsịnke mme utọ irenowo oro ke udịm enyịn̄ emi mîdọhọke ke kpukpru edi oro, emi odude ke n̄wed oro mîdịghe edisana uwetn̄kpọ, nnyịn inyene ndida nte ke mmọ idịghe akpanikọ? Utọ ekikere oro iwụtke eti ibuot.

IKỌ NTIENSE OTODE AN̄WA ORO ỌSỌN̄ỌDE DANIEL

25. (a) Didie ke Josephus ọkọsọn̄ọ nte mbụk Daniel edide akpanikọ? (b) Ke ewe usụn̄ ke mbụk Josephus aban̄ade Akwa Alexander ye n̄wed Daniel asan̄a ekekem ye mbụk oro ẹdiọn̄ọde? (Se udiana ikọ idakisọn̄.) (c) Didie ke uyarade aban̄ade usem ọsọn̄ọ n̄wed Daniel? (Se page 26.)

²⁵ Ẹyak nnyịn ifiak iwọn̄ọde ibịne mme n̄kpọ oro ẹnọde nsọn̄ọ. Ẹnọ ekikere nte ke idụhe n̄wed efen ke N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹtịmde ẹsọn̄ọ nte Daniel. Ke ndinam an̄wan̄a: Ọwọrọetop ewetmbụk owo Jew oro Josephus ọsọn̄ọ nte enye edide akpanikọ. Enye ọdọhọ ete ke Akwa Alexander, ke ini ekọn̄ esie ye mbon Persia ke ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N., ama edi Jerusalem, ke ebiet emi mme oku ẹkewụtde enye n̄wed Daniel. Alexander ke idemesie ama ebiere ete ke mme ikọ prọfesi Daniel oro ẹkewụtde enye ẹketịn̄ ẹban̄a ubịnikọt ekọn̄ esie emi akabuanade Persia. * Ekeme ndidi emi ekedi isua ikie ye ubak mbemiso “abian̄a” oro nte mme okụt ndudue ẹdọhọde. Nte ededi, mme okụt ndudue ẹneni ye Josephus ẹban̄a ufan̄ikọ emi. Mmọ n̄ko ẹneni koro enye ọdọhọde ke  ndusụk prọfesi ke n̄wed Daniel ẹma ẹsu. Edi, nte ewetmbụk oro Joseph D. Wilson ọdọhọde, “eyedi [Josephus] ama ọdiọn̄ọ ekese aban̄a n̄kpọ oro akan kpukpru mme okụt ndudue ke ererimbot.”

26. Didie ke mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ẹsọn̄ọ nte n̄wed Daniel edide akpanikọ?

²⁶ Ẹma ẹfiak ẹsọn̄ọ nte n̄wed Daniel edide akpanikọ ke ini ẹkekụtde Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ke abaitiat ke Qumran, Israel. Ke n̄kpaidem, ediwak ke otu n̄kpọ oro ẹkekụtde ke 1952 ẹkedi mme ikpan̄wed ye mme mbai n̄wed Daniel. Usenọfiọn̄ mbịghi n̄kan ekedi utịt utịt ọyọhọ isua ikie iba M.E.N. Ke ntre, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ usenọfiọn̄ oro ẹma ẹdọdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹwụt ukpono ntatara ntatara ẹnọ n̄wed Daniel. The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible ọdọhọ ete: “Idahaemi ẹnyene ndikpọn̄ usenọfiọn̄ oro mme Maccabee ẹnọde Daniel, n̄kukụre edieke ufan̄ oro ekemde mîdụhe ọtọn̄ọde ke ini oro ẹketịmde Daniel sịm ini oro enye odude ke eboho ke itie ubon n̄wed n̄ka ido ukpono mme Maccabee.”

27. Nso idi mbịghi-n̄kan uyarade nte ke Daniel ekedi ata owo emi ẹketịmde ẹdiọn̄ọ ke ini ntan̄mfep Babylon?

²⁷ Nte ededi, nsọn̄ọ oro ebịghide akan onyụn̄ edide se ẹkemede ndiberi edem odu aban̄a n̄wed Daniel. Kiet ke otu mbon eyo Daniel ekedi prọfet Ezekiel. Enye n̄ko akanam utom nte prọfet ke ini ntan̄mfep mbon Babylon. Ediwak ini, n̄wed Ezekiel asiak enyịn̄ Daniel. (Ezekiel 14:14, 20; 28:3) Mme n̄wed ndụn̄ọde ẹmi ẹwụt nte idem ke eyo uwem esie, ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., ẹma ẹtetịm ẹdiọn̄ọ Daniel nte owo oro enende onyụn̄ enyenede ọniọn̄, emi odotde ndidi se ẹsiakde ẹdian Noah ye Job ẹmi ẹdide mme abak Abasi.

N̄KPONN̄KAN IKỌ NTIENSE

28, 29. (a) Nso idi akakan uyarade nte ke n̄wed Daniel edi akpanikọ? (b) Ntak emi nnyịn ikpenyịmede ikọ ntiense Jesus?

²⁸ Ke akpatre, ẹyak nnyịn ikere iban̄a n̄kponn̄kan ke otu kpukpru ikọ ntiense oro ẹwụtde ke Daniel edi akpanikọ—idịghe efen ikan Jesus Christ. Ke nneme esie kaban̄a ukperedem  ini, Jesus etịn̄ aban̄a “prọfet Daniel” ye kiet ke otu prọfesi Daniel.—Matthew 24:15; Daniel 11:31; 12:11.

²⁹ Idahaemi edieke ekikere mme Maccabee emi mme okụt ndudue ẹdade ẹkpedide akpanikọ, kiet ke otu n̄kpọ iba enyene ndidi akpanikọ. Eyedi Jesus ama enịm abian̄a emi ke akpanikọ mîdịghe enye akananam idọhọke se Matthew ọdọhọde nte ikotde ito enye. Idụhe ekededi emi enende. Edieke nnyịn mîkemeke ndiberi edem ke mbụk Gospel Matthew, didie ke nnyịn ikeme ndiberi edem ke mme ikpehe eken ke Bible? Edieke nnyịn ision̄ode mme udịmikọ oro ifep, mme ikọ ewe ke nnyịn idifiak ision̄o ifep ke Edisana N̄wed Abasi? Apostle Paul ekewet ete: ‘Kpukpru n̄wed, eke ẹdade odudu Spirit Abasi ewet, ẹnyụn̄ ẹdi se ifọnde ndida n̄kpep owo n̄kpọ, . . . nnyụn̄ nnam owo asan̄a nte enende.’ (2 Timothy 3:16) Ntre edieke Daniel ekedide owo abian̄a, do Paul ekedi owo abian̄a n̄ko! Nte ekeme ndidi ẹkebabian̄a Jesus? Ọsọsọn̄. Enye ama odu uwem ke heaven ke ini ẹkewetde n̄wed Daniel. Jesus ama akam ọdọhọ ete: “Ami ndudu ndien Abraham edimana.” (John 8:58) Ke otu kpukpru owo oro akanam ẹdude uwem, Jesus ekpedi mfọnn̄kan owo oro nnyịn ikpobụpde iban̄a nte Daniel edide akpanikọ. Edi iyomke nnyịn ibụp. Nte nnyịn ima ikokụt, ikọ ntiense esie ana ata in̄wan̄în̄wan̄.

30. Didie ke Jesus akaka iso owụt ke n̄wed Daniel edi akpanikọ?

³⁰ Jesus ama aka iso owụt nte ke n̄wed Daniel edi akpanikọ ke ini baptism esie. Ekem enye akabade edi Messiah, osude prọfesi kiet ke Daniel emi aban̄ade urua 69 eke isua. (Daniel 9:25, 26; se Ibuot 11 ke n̄wed emi.) Idem ọkpọkọm edidọhọ oro ẹdọhọde ke ẹkewet enye ke ukperedem usenọfiọn̄ edi akpanikọ, andiwet Daniel ama osụk ọdiọn̄ọ ini iso ke n̄kpọ nte isua 200 mbemiso. Edi akpanikọ, Abasi ikpọnọhọ owo abian̄a odudu ndida nsunsu enyịn̄ ntịn̄ mme prọfesi akpanikọ. Baba, mme owo oro ẹnamde akpanikọ ẹnọ Abasi ẹnyịme ikọ ntiense Jesus ke ofụri esịt. Edieke kpukpru ntaifiọk, kpukpru mme okụt ndudue ke ererimbot, ẹkpewọrọde ẹdi nte owo kiet ndikụt ndudue nnọ Daniel,  ikọ ntiense Jesus okpowụt ke mmọ inenke, koro enye edi “ata ntiense akpanikọ.”—Ediyarade 3:14.

31. Ntak emi ediwak mme okụt ndudue nnọ Bible mîsụk inịmke ite ke Daniel edi akpanikọ?

³¹ Ye ediwak mme okụt ndudue nnọ Bible, ikọ ntiense emi ikam iwakke ikem. Ke ama okodụn̄ọde ibuot nneme emi ọyọhọ ọyọhọ, owo ekeme ndiyịk m̀mê odu udomo uyarade ekededi oro ekemede ndinam mmọ ẹnịm ke akpanikọ. Prọfesọ kiet ke Oxford University ekewet ete: “Ikpîkpu edibọrọ mme mfan̄a inyeneke ufọn ndomokiet, adan̄a nte akpa usua oro, ‘idụhe prọfesi oro akande ukeme owo,’ osụk odude.” Ntre edi usua mmọ ekịm mmọ enyịn. Edi ubiere mmọ edi oro—ye ntakurua mmọ.

32. Nso ke nnyịn idikụt ke ndikpep Daniel?

³² Nso kaban̄a fi? Edieke afo ekemede ndikụt nte ke ata ntak ndomokiet idụhe ndiyịk nte n̄wed Daniel edide akpanikọ, do afo emeben̄e idem ọnọ adua-owo-idem isan̄ ndụn̄ọde. Afo oyokụt nte mme mbụk ke Daniel ẹduaide owo idem, mme prọfesi ẹnyụn̄ ẹnyenede ndyọ. Ke edide akpan n̄kpọ akan, afo oyokụt mbuọtidem fo ọkọride ọsọn̄ ke ibuot kiet kiet. Tutu amama afo udutuaha n̄kpọfiọk ke ndinọ ntịn̄enyịn ke prọfesi Daniel!

[Mme Ikọ idakisọn̄]

NSO KE AFO OKOKỤT?

• Ẹdori n̄wed Daniel ikọ ẹban̄a nso?

• Ntak emi en̄wan eke mme okụt ndudue nnọ n̄wed Daniel mînyeneke nsọn̄ọ?

• Nso uyarade isọn̄ọ nte mbụk Daniel edide akpanikọ?

• Nso idi akakan uyarade nte ke n̄wed Daniel edi akpanikọ?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

 [Ekebe ke page 26, 27]

N̄kpọ Aban̄ade Usem

ẸKEKỤRE ndiwet n̄wed Daniel ke n̄kpọ nte 536 M.E.N. Ẹkewet enye ke usem Hebrew ye Aramaic, esịnede mme ikọ ifan̄ ke mme usem Greek ye Persia. Utọ mbuaha usem ntre iwakke nditịbe edi idịghe esen n̄kpọ ke N̄wed Abasi. Ẹkewet n̄wed Ezra eke Bible n̄ko ke usem Hebrew ye Aramaic. Edi, ndusụk mme okụt ndudue ẹsọn̄ọ ẹyịre nte ke andiwet Daniel akada mme usem ẹmi ndiwụt ke imọ ikewet n̄wed emi ke usenọfiọn̄ edide ke ukperedem akan 536 M.E.N. Ẹkot ẹto okụt ndudue kiet ntatara ntatara nte ọdọhọde ete ke edida mme ikọ Greek ke Daniel owụt ke ẹketịm enye ke ukperedem usenọfiọn̄. Enye ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke usem Hebrew ọsọn̄ọ ndien usem Aramaic ke nsụhọde n̄kaha enyịme ye utọ ukperedem usenọfiọn̄ oro—idem enye oro edide eke ata ukperedem nte ọyọhọ isua ikie iba M.E.N.

Nte ededi, idịghe kpukpru nditọ ukpepn̄kpọ usem ẹnyịme. Ndusụk owo ẹdọhọ ẹte ke usem Hebrew eke Daniel edi ukem ye eke Ezekiel ye Ezra inyụn̄ ibietke enye oro ẹkụtde ke mme utọ n̄wed oro mîdịghe ubak edisana uwetn̄kpọ nte Ecclesiasticus. Amaedi Daniel ndida usem Aramaic, kere ban̄a uwetn̄kpọ iba oro ẹkekụtde ke otu Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄. Mmọ n̄ko ẹdu ke usem Aramaic emi usenọfiọn̄ ọtọn̄ọde ke akpa ye ọyọhọ isua ikie iba M.E.N.—ibịghike ke ẹma ẹkewet Daniel oro ẹdọhọde ke edi abian̄a. Edi nditọ ukpepn̄kpọ ẹkụt akwa ukpụhọde ke ufọt Aramaic eke mme uwetn̄kpọ ẹmi ye enye oro ẹkụtde ke Daniel. Ntem, ndusụk owo ẹnọ ekikere nte ke ana edi n̄wed Daniel ebịghi ke ediwak isua ikie akan nte mme okụt ndudue nnọ enye ẹdọhọde.

Nso kaban̄a “n̄kpọsọn̄” ikọ Greek ke Daniel? Ẹkụt ndusụk mmọ nte ẹdide ikọ Persia, idịghe eke Greek ndomokiet! N̄kukụre ikọ oro ẹsụk ẹkerede ke edi ikọ Greek ẹdi enyịn̄ ndido ikwọ ita. Nte ikọ ita ẹmi ndidu enen̄ede owụt nte ke ẹkpenọ Daniel ukperedem usenọfiọn̄? Baba. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụt ẹte ke ido edinam Greek ama enyene odudu ke ediwak isua ikie mbemiso Greece akakabarede edi ukara ererimbot. N̄ko-n̄ko, edieke ẹketịmde n̄wed Daniel ke ọyọhọ isua ikie iba M.E.N., ke ini emi ido edinam Greek ẹketarade ẹsuana ke kpukpru ebiet, nte enye ekpesịne ikọ Greek ita kpọt? Ọsọsọn̄. Eyedi enye ekpetịm awak akan oro. Ntre uyarade eke usem enen̄ede ọsọn̄ọ nte Daniel edide akpanikọ.

 [Ndise ke page 12]

[Ndise ke page 20]

(Enyọn̄ enyọn̄) Uwetn̄kpọ emi esịne mme mbụre Nebuchadnezzar kaban̄a mme utom ubọpn̄kpọ esie

(Isọn̄ isọn̄) Uwetn̄kpọ ke temple Babylon asiak enyịn̄ Edidem Nabonidus ye eyen esie Belshazzar

[Ndise ke page 21]

Nte ekemde ye Nabonidus Chronicle, udịmekọn̄ Cyrus ama odụk Babylon ye unana edin̄wana ekọn̄

[Ndise ke page 22]

(Nnasia) “Mbụk Uto Nabonidus” ọtọt nte ke Nabonidus akayak itie ukara ọnọ akpan esie

(Ufien) Mbụk Babylon aban̄ade en̄wan oro Nebuchadnezzar akadade odụk Judah