Ndidem Ẹmi Ẹdomode Idem Ẹbe Ẹdụk Ọyọhọ Isua Ikie 20
Ibuot Efịt
Ndidem Ẹmi Ẹdomode Idem Ẹbe Ẹdụk Ọyọhọ Isua Ikie 20
1. Mmanie ke ewetmbụk kiet ọdọhọ nte ẹkedide mme adaiso ke Europe ke ọyọhọ isua ikie 19?
“ODU okopodudu n̄kpọntịbe emi aban̄ade Europe eke ọyọhọ isua ikie efụtenan̄ emi okponde akan n̄kpọ ekededi oro akanam ẹbemde iso ẹfiọk,” ntre ke ewetmbụk oro Norman Davies ewet. Enye adian ete: “Europe ama oyomo uyom ye odudu oro akananam mîyomoke: ye odudu ubot n̄kpọ, odudu ndutịm uforo, odudu ido edinam, odudu ke akamba ubak isọn̄ kiet esịm eken.” Mme adaiso ke “‘odudu’ edikan eke Europe,” nte Davies ọdọhọde, “ẹkebem iso ẹdi Great Britain . . . ndien ekem Germany.”
“ẸYEYOM NDINAM IDIỌK”
2. Nte ọyọhọ isua ikie 19 ekesịmde utịt, mme ukara ewe ẹkeda itie “edidem edem edere” ye “edidem edem usụk”?
2 Nte ọyọhọ isua ikie 19 akasan̄ade ekpere utịt esie, Obio Ukara Germany ekedi “edidem edem edere” ndien Britain akada ke idaha “edidem edem usụk.” (Daniel 11:14, 15) Angel Jehovah ama ọdọhọ ete: “Ndien esịt edidem mbiba ẹmi ẹyeyom ndinam idiọk; ndien mmọ ẹtịn̄ ikọ nsu ke okpokoro kiet.” Enye ama aka iso ete: “Edi idikwe unen: koro utịt oyosụk odu ke ini emi ẹkedoride.”—Daniel 11:27.
3, 4. (a) Anie akakabade edi akpa akwa edidem ke Obio Ukara Germany, ndien ewe n̄ka ke enye ọkọtọn̄ọ? (b) Nso usụn̄ edinam ke Kaiser Wilhelm eketiene?
3 Ke January 18, 1871, Wilhelm I ama akabade edi akpa akwa edidem ke Ukara m̀mê Obio Ukara Germany. Enye ama emek Otto von Bismarck nte akwa etubom. Ke owụkde ntịn̄enyịn ke ndinam obufa obio ukara oro enyene uforo, Bismarck ama efep ndin̄wana en̄wan ye mme idụt eken onyụn̄ anam ediomi ye Austria, Hungary, ye Italy, emi ẹkediọn̄ọde nte N̄ka Ita. Edi ikebịghike mme udọn̄ obufa edidem edem edere emi ẹma ẹtuaha ye eke edidem edem usụk.
4 Ke Wilhelm I ye andida itie esie, Frederick III, ẹma ẹkekpa ke 1888, Wilhelm II emi ekedide isua 29 ama ada ubọn̄. Wilhelm II, m̀mê Kaiser Wilhelm, ama enyịk Bismarck ndikpọn̄ ukara nnyụn̄ ntiene ndutịm editat ukara Germany ke ofụri ererimbot. Ewetmbụk kiet ọdọhọ ete: “Ke idak Wilhelm II, [Germany] ama atan̄ idem onyụn̄ ọsọn̄ ido.”
5. Didie ke ndidem iba ẹmi ẹketie ke “okpokoro kiet,” ndien nso ke mmọ ẹketịn̄?
5 Ke ini Czar Nicholas II eke Russia okokotde mbono emem ke The Hague, Netherlands, ke August 24, 1898, nsịn̄ede ama odu ke ofụri ererimbot. Mbono emi ye enye oro eketienede ke 1907 ẹma ẹtọn̄ọ Esop Ukpe Emem ke The Hague. Ke ndikabade ndi mme andibuana ke esop emi, Ukara Germany ye Great Britain ẹma ẹwụt ke mmimọ iyom emem. Mmọ ẹma ẹtie “ke okpokoro kiet,” ẹnamde nte idi ufan, edi ‘esịt mmọ okoyom ndinam idiọk.’ Usọ usọ usụn̄ ‘editịn̄ ikọ nsu ke okpokoro kiet’ ikekemeke ndida ata emem ndi. Amaedi udọn̄ mmọ ke ukaraidem, unyamurua, ye ekọn̄, ‘n̄kpọ ndomokiet ikekwe unen’ koro Jehovah Abasi ‘ama odori ini’ ọnọ ndidem iba ẹmi.
“ASUA EDISANA EDIOMI”
6, 7. (a) Ke nso usụn̄ ke edidem edem edere ‘akafiak ke isọn̄ esie’? (b) Didie ke edidem edem usụk akanam n̄kpọ aban̄a odudu edidem edem edere oro akakade iso nditara?
6 Ke akade iso, angel Abasi ama ọdọhọ ete: “Ndien enye [edidem edem edere] ayada ediwak inyene afiak ke isọn̄ esie; esịt esie oyonyụn̄ asua edisana ediomi: ndien enye ayanam (nte aduakde); oyonyụn̄ afiak ke isọn̄ esiemmọ.”—Daniel 11:28.
7 Kaiser Wilhelm ama afiak ọnyọn̄ ke “isọn̄,” m̀mê idaha eke isọn̄, eke edidem edem edere eset. Didie? Ebe ke nditọn̄ọ ukara emi uduak ekedide ndinam Ukara Germany ye odudu esie atara. Wilhelm II ama oyom ndinyene mme obio ukara ke Africa ye mme ebiet efen. Ke oyomde ndimia ata ye odudu Britain ke inyan̄, enye ama ọtọn̄ọ nditịm mme okopodudu an̄wanaekọn̄ mmọn̄. “Ke ufọt ini emi awakde esisịt akan isua duop odudu mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ Germany emi owo mîkọdiọn̄ọke-diọn̄ọ ama akabade edi udiana Britain,” ntem ke The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ. Man aka iso omụm akwa odudu esie akama, Britain ekenyene nditat ndutịm ekọn̄ mmọn̄ esie. Britain n̄ko ama odiomi ufan ufan itie ebuana ye France onyụn̄ anam ukem ndutịm oro ye Russia, ọtọn̄ọde Ufan Ita. Ẹma ẹbahade Europe ke emi ẹsịn ke nnaekọn̄ iba—N̄ka Ita ke n̄kan̄ kiet ye Ufan Ita ke n̄kan̄ eken.
8. Didie ke Obio Ukara Germany akasan̄a edinyene “ediwak inyene”?
8 Obio Ukara Germany ama etiene ibak ibak edinam oro, osụn̄ọde ke Germany ndinyene “ediwak inyene” koro enye ekedi akpan ubak ke N̄ka Ita oro. Austria, Hungary, ye Italy ẹkedi mbon Roman Catholic. Ntre, N̄ka Ita oro ama enyene n̄ko uma oto pope, ke adan̄aemi edidem edem usụk, ye akamba ikpehe Ufan Ita esie ẹmi mîkedịghe mbon Catholic, mîkenyeneke.
9. Didie ke edidem edem edere ‘akasua edisana ediomi’?
9 Nso kaban̄a ikọt Jehovah? Mmọ ke anyan ini ẹma ẹtan̄a nte ke “ini mme Gentile” ọyọyọhọ ke 1914. * (Luke 21:24) Ke isua oro, ẹma ẹwụk Obio Ubọn̄ Abasi ke ubọk Adiakpa Edidem David, Jesus Christ, ke heaven. (2 Samuel 7:12-16; Luke 22:28, 29) Ko ke edem ke March 1880, magazine Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) ekeyịri ukara Obio Ubọn̄ Abasi ye “utịt ini mme Gentile,” m̀mê “edimek ini mme idụt,” (New World Translation) ndiyọhọ. Edi esịt edidem edem edere eke Germany okodu ke ‘ndisua edisana ediomi Obio Ubọn̄’ oro. Utu ke ndinyịme ukara Obio Ubọn̄, Kaiser Wilhelm ‘ama anam nte enye akaduakde’ ebe ke ndika iso ke uduak esie kaban̄a ukara ererimbot. Ke ndinam ntre, nte ededi, enye ama asuan mme n̄kpasịp Ekọn̄ Ererimbot I.
‘ESỊT ỌDUỌ’ EDIDEM KE EKỌN̄
10, 11. Didie ke Ekọn̄ Ererimbot I ọkọtọn̄ọ, ndien didie ke emi ekedi “ke ini emi ẹkedoride”?
10 Angel ama ebem iso etịn̄ ete: “Ke ini emi ẹkedoride enye [edidem edem edere] ayafiak aka edem usụk: edi ukperedem idibietke mbemiso.” (Daniel 11:29) ‘Ini emi Abasi okodoride’ ndida utịt nsọk ukara Gentile ke isọn̄ ama edi ke 1914 ke ini enye okowụkde Obio Ubọn̄ eke heaven. Ke June 28 isua oro, owo edinam oyomonsia otode Serbia ama owot Ọbọn̄ Francis Ferdinand eke Austria ye n̄wan esie ke Sarajevo, Bosnia. Oro ekedi ntọn̄ọ Ekọn̄ Ererimbot I.
11 Kaiser Wilhelm ama akpak Austria ye Hungary ndisio Serbia usiene. Ke ẹnịmde ẹte Germany ọyọnọ ibetedem, Austria ye Hungary ẹma ẹtọn̄ọ ekọn̄ ye Serbia ke July 28, 1914. Edi Russia ama edinọ Serbia un̄wam. Ke ini Germany ọkọtọn̄ọde ekọn̄ ye Russia, France (kiet ke otu Ufan Ita oro) ama ọnọ Russia ibetedem. Ekem Germany ama ọtọn̄ọ ekọn̄ ye France. Man ẹkeme ndisọp nsịm Paris, Germany ama ada ekọn̄ odụk Belgium, emi Britain ọkọn̄wọn̄ọde ke edida san̄asan̄a. Ntre Britain ama ọtọn̄ọ ekọn̄ ye Germany. Idụt efen ẹma ẹtiene ẹbuana, ndien Italy akada ke edem mbiba. Ke ini ekọn̄ oro, Britain ama anam Egypt edi obio ukara esie man akpan edidem edem edere ndisịbe usụn̄ Suez Canal nnyụn̄ nda ekọn̄ ndụk Egypt, akani isọn̄ edidem edem usụk.
12. Ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, didie ke mme n̄kpọ ‘mîkebietke mbemiso’?
12 “Kpa ye idaha ye ukeme N̄ka oro,” nte The World Book Encyclopedia ọdọhọde, “eketie nte Germany ama ekpere ndikan ke ekọn̄ oro.” Ke mme en̄wan oro ẹkebemde iso ke ufọt ndidem iba ẹmi, Obio Ukara Rome, nte edidem edem edere, ama esinyene edikan kpukpru ini. Edi isan̄ enye emi, ‘ukperedem ikebietke mbemiso.’ Ẹma ẹkan edidem edem edere ke ekọn̄ oro. Ke ọnọde ntak kaban̄a emi, angel ama ọdọhọ ete: “Ndien mme ubom mbakara Kittim ẹyedi ekọn̄ ye enye: ndien esịt ọyọduọ enye.” (Daniel 11:30a) Nso ikedi “mme ubom mbakara Kittim?”
13, 14. (a) Nso akpan akpan ikedi “mme ubom mbakara Kittim” oro ẹkedide ekọn̄ ye edidem edem edere? (b) Didie ke mme ubom mbakara Kittim efen efen ẹkedi nte akpa ekọn̄ ererimbot akakade iso?
13 Ke eyo Daniel Kittim ekedi Cyprus. Ntọn̄ọ ntọn̄ọ ke akpa ekọn̄ ererimbot, Cyprus akadiana ye Britain. Akan oro, nte ekemde ye The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, enyịn̄ oro, Kittim “atara man esịne E[dem] U[soputịn] ke ofụri ofụri, edi [akpan] akpan nsụn̄ikan̄ E[dem] U[soputịn].” New International Version akabade ikọ oro, “mme ubom mbakara Kittim” nte “mme nsụn̄ikan̄ esụk edem usoputịn.” Ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, nsụn̄ikan̄ Kittim ẹkedi nsụn̄ikan̄ Britain kpọt, ẹmi ẹkebonode ke mbenesụk n̄kan̄ edem usoputịn Europe.
14 Nte ekọn̄ oro akakade iso sụn̄sụn̄, mme nsụn̄ikan̄ Kittim efen efen ẹma ẹdisọn̄ọ mme An̄wanaekọn̄ Mmọn̄ Britain idem. Ke May 7, 1915, nsụn̄ikan̄ Germany ẹkekotde U-20 ama anam nsụn̄ikan̄ mbio obio oro ẹkekotde Lusitania esịp ke esụk usụk usụk Ireland. Ke otu mbon oro ẹkekpan̄ade ẹkedi mbon America 128. Ekem, Germany ama emen ekọn̄ mmọn̄ esie ebe odụk Atlantic. Nte ini akakade, ke April 6, 1917, adaibuot ukara United States, Woodrow Wilson, ama ọtọn̄ọ ekọn̄ ye Germany. Ke edide se nsụn̄ikan̄ ekọn̄ ye udịmekọn̄ United States ẹnọde un̄wam, edidem edem usụk—idahaemi edide Ukara Ererimbot eke Britain ye America—ama an̄wana ekọn̄ ọyọhọ ọyọhọ ye edidem oro okodomode idem ye enye.
15. Ini ewe ke ‘esịt ọkọduọ’ edidem edem edere?
15 Ke idak en̄wan oro Ukara Ererimbot eke Britain ye America akan̄wanade, ‘esịt ama ọduọ’ edidem edem edere ndien ẹma ẹkan enye ke November 1918. Wilhelm II ama efehe okodụn̄ ke Netherlands, ndien Germany ama akabade edi idụt oro ukara esịnede ke ubọk mbon oro ẹmekde-mek. Edi edidem edem edere okosụk ododu.
EDIDEM ANAM N̄KPỌ “UFORO UFORO”
16. Nte ekemde ye prọfesi, didie ke edidem edem edere edinam n̄kpọ aban̄a edikan oro ẹkekande enye?
16 “Enye [edidem edem edere] oyonyụn̄ afiak onyụn̄ akpaha esịt aban̄a edisana ediomi: [onyụn̄ anam n̄kpọ uforo uforo, NW]: enye ayafiak onyụn̄ enịm ibuot esie aban̄a mmọ ẹmi ẹkpọn̄de edisana ediomi.” (Daniel 11:30b) Ntem ke angel eketịn̄ prọfesi aban̄a, ntre ke okonyụn̄ edi.
17. Nso ikada ikesịm Adolf Hitler ndidaha nda?
17 Ke ekọn̄ oro ama eketre, ke 1918, N̄ka oro ẹkenyenede edikan do ẹma ẹnyịk Germany ẹsịn ke ediomi emem oro akasan̄ade ye ufen. Mbon Germany ẹma ẹkụt ke mme ikọ ediomi ẹketie nsọn̄ido nsọn̄ido, ndien obufa obio ukara emi ama emem toto ke editọn̄ọ. Germany ama odu ke ediwak isua ke ata nnanenyịn onyụn̄ osobo Akwa Iduọ Ndutịm Uforo emi ke akpatre akanamde owo miliọn itiokiet inyeneke utom inam. Etisịm ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1930, mme idaha ẹma ẹdikem ẹnọ Adolf Hitler ndidaha nda. Enye ama akabade edi etubom ke January 1933 ndien ke isua oro eketienede enye ama ada itie adaibuot ukara ke se mbon Nazi ẹkekotde Ọyọhọ Ukara Ita. *
18. Didie ke Hitler akanam n̄kpọ “uforo uforo”?
18 Ndondo oro ke ama akada ukara, Hitler ama ọtọn̄ọ idiọk ntịme ye “edisana ediomi,” emi nditọete Jesus Christ oro ẹyetde aran ẹdade ke ibuot. (Matthew 25:40) Ye emi enye ama anam n̄kpọ “uforo uforo” ndin̄wana ye mme anam-akpanikọ Christian ẹmi, ọkọbọde ediwak mmọ idiọk idiọk. Hitler ama okụt unen ke ndutịm uforo ye itie ebuana, anamde n̄kpọ “uforo uforo” ke mme afan̄ oro n̄ko. Ke ufan̄ isua ifan̄, enye ama anam Germany edi ukara oro ẹkebatde ke n̄kpọ ke ererimbot.
19. Ke oyomde un̄wam, Hitler akanam ufan ye mmanie?
19 Hitler ama “enịm ibuot esie aban̄a mmọ ẹmi ẹkpọn̄de edisana ediomi.” Mmọ ẹkedi mmanie? Nte an̄wan̄ade, mme adaiso Christendom, ẹmi ẹkedọhọde nte idụkde ediomi ye Abasi edi emi ẹma ẹketre ndidi mme mbet Jesus Christ. Hitler ama okụt unen ke ndikot “mmọ ẹmi ẹkpọn̄de edisana ediomi” ndiyom un̄wam mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama anam ediomi ye pope ke Rome. Ke 1935, Hitler ama asiak Itieutom Esede Aban̄a Mbubehe Ufọkabasi. Kiet ke otu utịtmbuba esie ekedi ndida mme ufọkabasi Evangelical ndisịn ke idak ukara.
“UBỌK” ẸTO KE EDIDEM ẸDAHA ẸDA
20. Nso “ubọk” ke edidem edem edere akada anam n̄kpọ, ndien akanam n̄kpọ aban̄a anie?
20 Ikebịghike Hitler ama aka ekọn̄, nte angel ekebemde iso etịn̄ nnennen nnennen ete: “Ubọk ẹyeto enye ke idem ẹdaha ẹda, ẹnyụn̄ ẹsabade edisana ebiet odudu, ẹnyụn̄ ẹsio nsinsi uwa ẹfep.” (Daniel 11:31a) “Ubọk” ẹkedi udịmekọn̄ oro edidem edem edere akadade man an̄wana ye edidem edem usụk ke Ekọn̄ Ererimbot II. Ke September 1, 1939, “ubọk” Nazi ẹma ẹda ekọn̄ ẹdụk Poland. Usen iba ke oro ebede, Britain ye France ẹma ẹtọn̄ọ ekọn̄ ye Germany man ẹn̄wam Poland. Ntem Ekọn̄ Ererimbot II ama ọtọn̄ọ. Poland ama ọduọ usọp usọp, ndien ikebịghike ke oro ebede, udịmekọn̄ Germany ẹma ẹn̄wọn̄ọde enyịn ẹse Denmark, Norway, Netherlands, Belgium, Luxembourg, ye France. The World Book Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ke utịt 1941, Nazi Germany ama akara akamba ubak isọn̄ oro.”
21. Didie ke n̄kpọ ọkọdiọk ye edidem edem edere ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, osụn̄ọde ke nso?
21 Idem okposụkedi Germany ye Soviet Union ẹma ẹkesịn ubọk ke Ediomi Itie Ufan, Edidianakiet, ye Edinịm Mme Adan̄a, Hitler ama aka iso ndida ekọn̄ ndụk ikpehe Soviet ke June 22, 1941. Edinam emi ama anam Soviet Union ọwọn̄ọde ada ye Britain. Udịmekọn̄ Russia ama esịn ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ kpa ye oro udịmekọn̄ Germany ẹken̄wanade ye odudu ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ. Ke December 6, 1941, ẹma ẹkan udịmekọn̄ Germany ke Moscow. Ke usen oro eketienede, Japan edide ufan Germany ama ọduọk bọmb ke Pearl Harbor, Hawaii. Ke ọfiọkde aban̄a emi, Hitler ama asian mbon oro ẹnọde un̄wam ete: “Idahaemi nnyịn ikemeke-keme ndikpu ke ekọn̄ emi.” Ke December 11 enye ke ibụmede ama ọtọn̄ọ ekọn̄ ye United States. Edi enye ekese odudu Soviet Union ye eke United States ke usụhọde. Ye udịmekọn̄ Russia ẹdade en̄wan ẹto edem usiahautịn ẹdụk ndien udịmekọn̄ Britain ye America ẹtode ke edem usoputịn ẹsan̄a ẹdụk, ikebịghike n̄kpọ ama ọdiọk ye Hitler. Udịmekọn̄ Germany ẹma ẹtọn̄ọ nditaba ikpehe kiet kiet. Ke Hitler ama okowot idem, Germany ama ọkọn̄ọ mfan̄ ke May 7, 1945.
22. Didie ke edidem edem edere ‘akasabade edisana ebiet onyụn̄ osio nsinsi uwa efep’?
22 Angel ama ọdọhọ ete: “[Ubọk Nazi ẹyenyụn̄] ẹsabade edisana ebiet odudu, ẹnyụn̄ ẹsio nsinsi uwa ẹfep.” Ke Judah eset edisana ebiet ekedi ikpehe temple ke Jerusalem. Nte ededi, ke ini mme Jew ẹkesịnde Jesus, Jehovah ama esịn mmọ ye temple mmọ. (Matthew 23:37–24:2) Toto ke akpa isua ikie E.N., temple Jehovah ama akabade edi eke spirit, ye ata edisana ebiet esie odude ke heaven ndien okụre eke spirit odude ke isọn̄, emi nditọete Jesus oro ẹyetde aran, kpa Akwa Oku, ẹnamde utom. Ọtọn̄ọde ke iduọk isua 1930 ka iso, “akwa otu owo” ẹmediana kiet ye nsụhọ oro ẹyetde aran ẹtuak ibuot ndien ke ntem ẹdọhọ ke mmọ ẹnam utom ‘ke temple Abasi.’ (Ediyarade 7:9, 15; 11:1, 2; Mme Hebrew 9:11, 12, 24) Ke mme idụt ẹmi enye akarade, edidem edem edere ama asabade okụre temple oro ke n̄kan̄ isọn̄ ebe ke ekikak ekikak ukọbọ oro ẹkekọbọde nsụhọ oro ẹyetde aran ye nsan̄a mmọ. Ukọbọ oro ama ọsọn̄ ubọk tutu ẹsio “nsinsi uwa”—kpa an̄wan̄wa uwa oro ẹtorode enyịn̄ Jehovah—ẹfep. (Mme Hebrew 13:15) Kpa ye ọkpọsọn̄ ufen, nte ededi, mme anam-akpanikọ Christian oro ẹyetde aran ọkọrọ ye “mme erọn̄ en̄wen” ẹma ẹka iso ndikwọrọ ikọ ke ini Ekọn̄ Ererimbot II.—John 10:16.
‘ẸNỊM MBUBIAM N̄KPỌ KE ITIE’
23. Nso ikedi “mbubiam n̄kpọ” ke akpa isua ikie?
23 Ke ini ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ekekperede utịt, n̄kpọntịbe efen ama etịbe, kpa nte angel Abasi ekebemde iso etịn̄. “Ẹnyụn̄ ẹnịm mbubiam n̄kpọ eke osobode.” (Daniel 11:31b) Jesus n̄ko ama etịn̄ aban̄a ‘mbubiam n̄kpọ.’ Ke akpa isua ikie, enye ekedi udịmekọn̄ Rome oro ẹkedụkde Jerusalem ke 66 E.N. nditre nsọn̄ibuot mme Jew. *—Matthew 24:15; Daniel 9:27.
24, 25. (a) Nso idi “mbubiam n̄kpọ” ke eyomfịn? (b) Ini ewe ndien didie ke ‘ẹkenịm mbubiam n̄kpọ ke itie’?
24 Nso “mbubiam n̄kpọ” ke “ẹnịm” ke itie ke eyomfịn? Nte an̄wan̄ade, edi “mbubiam” abian̄a abian̄a Obio Ubọn̄ Abasi. Emi ekedi Esop Ediomi Mme Idụt, kpa ididuot unam oro okodụkde akwa ukpe, m̀mê emi mîkodụhe aba nte esop emem ererimbot, ke ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade. (Ediyarade 17:8) “Unam oro,” nte ededi, ekenyene ‘ndito ke akwa ukpe ndọk.’ Enye ama anam emi ke ini Edidiana Mme Idụt ọkọtọn̄ọde ke October 24, 1945, ye idụt 50 ẹmi ẹketienede ẹbuana esịnede akani Soviet Union. Ntem ẹma ẹnịm “mbubiam n̄kpọ” oro angel ekebemde iso etịn̄—kpa Edidiana Mme Idụt—ke itie.
25 Germany ekedi ọwọrọiso asua edidem edem usụk ke mme ini ekọn̄ ererimbot iba oro ama onyụn̄ ada itie edidem edem edere. Anie edifiak odu ke itie oro?
[Mme Ikọ idakisọn̄]
^ Se Ibuot 6 ke n̄wed emi.
^ Edisana Obio Ukara Rome ekedi akpa ukara, ndien Obio Ukara Germany edi ọyọhọ iba.
^ Se Ibuot 11 ke n̄wed emi.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Ke utịt ọyọhọ isua ikie 19, mme ukara ewe ẹkeda itie edidem edem edere ye edidem edem usụk?
• Ke ini Ekọn̄ Ererimbot I, didie ke utịp en̄wan oro mîkedịghe ‘ukem kpa nte ekedide ke mbemiso’ ọnọ edidem edem edere?
• Ke etienede Ekọn̄ Ererimbot I, didie ke Hitler akanam Germany edi ukara oro ẹkebatde ke n̄kpọ ke ererimbot?
• Nso ikedi utịp ndomoidem oro ke ufọt edidem edem edere ye edidem edem usụk ke ini Ekọn̄ Ererimbot II?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Chart/Mme ndise ke page 268]
NDIDEM KE DANIEL 11:27-31
Edidem Edidem
Edem Edere Edem Usụk
Daniel 11:27-30a Obio Ukara Germany Britain, ekem Ukara
(Ekọn̄ Ererimbot I) Ererimbot eke Britain
ye America etiene
Daniel 11:30b, 31 Ọyọhọ Ukara Ita Ukara Ererimbot eke
eke Hitler (Ekọn̄ Britain ye America
Ererimbot II)
[Ndise]
Adaibuot Ukara Woodrow Wilson ye Edidem George V
[Ndise]
Ẹma ẹkọbọ ediwak Christian ke mme itienna ekikere
[Ndise]
Mme adaiso ke Christendom ẹma ẹnọ Hitler ibetedem
[Ndise]
Ubomisọn̄ emi ẹkewotde Ọbọn̄ Ferdinand
[Ndise]
Mbonekọn̄ Germany, Ekọn̄ Ererimbot I
[Ndise ke page 257]
Ke Yalta ke 1945, Akpan Isụn̄utom Winston Churchill eke Britain, Adaibuot Ukara Franklin D. Roosevelt eke United States, ye Akpan Isụn̄utom Joseph Stalin eke Russia ẹma ẹnyịme ye mme ediomi ndidu ke Germany, ntọn̄ọ obufa ukara ke Poland, nnyụn̄ nnịm mbono nditọn̄ọ Esop Edidiana Mme Idụt
[Mme ndise ke page 258]
1. Ọbọn̄ Ferdinand 2. Nsụn̄ikan̄ ekọn̄ Germany 3. Nsụn̄ikan̄ ekọn̄ Britain 4. Lusitania 5. United States ọtọn̄ọ ekọn̄
[Mme ndise ke page 263]
Adolf Hitler ama enyene mbuọtidem ndikan ke Japan, ufan Germany ini ekọn̄, ama ọkọduọk bọmb ke Pearl Harbor
