Ibuot Duopenan̄

Ndidem Iba Oro Ẹkpụhọde Se Mmọ Edide

1, 2. (a) Nso ikanam Antiochus IV enyịme ndinam se Rome okoyomde? (b) Ini ewe ke Syria akakabade edi mbahade obio ukara Rome?

 ANTIOCHUS IV edidem Syria ada ekọn̄ odụk Egypt onyụn̄ enịm idemesie ke edidem Egypt. Ke Edidem Ptolemy VI eke Egypt eben̄ede, Rome ọdọn̄ Isụn̄utom Caius Popilius Laenas aka Egypt. Enye asan̄a ye okopodudu udịmekọn̄ ye mme ewụhọ ẹtode Akwa Ufọkmbet Rome ete Antiochus IV asana itie ubọn̄ esie ke Egypt ayak onyụn̄ ọkpọn̄ idụt oro. Ke Eleusis, esịt obio Alexandria, edidem Syria ye isụn̄utom Rome ẹsobo iso ye iso. Antiochus IV eben̄e ete ẹnọ imọ ini ndisobo ye mme ọnọitem imọ, edi Laenas ewet ebe akanade edidem oro onyụn̄ ọdọhọ enye ọbọrọ imọ mbemiso ọwọrọde ke ebe oro. Ke esuene, Antiochus IV enyịme ye se Rome okoyomde onyụn̄ afiak ọnyọn̄ Syria ke 168 M.E.N. Ntem ke ntuaha ke ufọt edidem edem edere eke Syria ye edidem edem usụk eke Egypt etre.

² Ke enyenede akpan udeme ke mme mbubehe Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn, Rome aka iso ndibiere n̄kpọ nnọ Syria. Ntem, idem okposụkedi ndidem efen ke udịm ubọn̄ Seleucus ẹkarade Syria ke Antiochus IV ama akakpa ke 163 M.E.N., mmọ idaha itie “edidem edem edere.” (Daniel 11:15) Ke akpatre, Syria akabade edi mbahade obio ukara Rome ke 64 M.E.N.

3. Ini ewe ndien didie ke Rome ekedi edikara Egypt?

³ Udịm ubọn̄ Ptolemy eke Egypt aka iso ndikama itie “edidem edem usụk” ke se ibede isua 130 ke Antiochus IV ama akakpa. (Daniel 11:14) Ke ini en̄wan eke Actium, ke 31 M.E.N., Octavian andikara Rome akan mbuaha udịmekọn̄ akpatre ọbọn̄ an̄wan udịm Ptolemy—Cleopatra VII—ye  Mark Antony, ufan esie ekedide owo Rome. Ke Cleopatra ama okowot idem ke isua oro eketienede, Egypt n̄ko akabade edi mbahade obio ukara Rome inyụn̄ idaha aba itie edidem edem usụk. Etisịm isua 30 M.E.N., Rome enyene odudu akan Syria ye Egypt. Ndi nnyịn ke emi ikpodori enyịn mme ukara efen ndida mme itie edidem edem edere ye edidem edem usụk?

OBUFA EDIDEM OSIO “ỌBỌ-UTOMO” ỌDỌN̄

4. Ntak emi nnyịn ikpodoride enyịn ukara efen ndida itie edidem edem edere?

⁴ Ke ini utọ eke 33 E.N., Jesus Christ ama asian mme mbet esie ete: “Mmọdo ke adan̄aemi mbufo ẹdikụtde n̄kpọ mbubiam nsobo, emi prophet Daniel eketịn̄de aban̄a, nte adade ke edisana ebiet, . . . adan̄aoro yak mmọ eke ẹdude ke Judea ẹfen̄e ẹka ikpọ obot.” (Matthew 24:15, 16) Ke okotde oto Daniel 11:31, Jesus ama odụri mme anditiene enye utọn̄ aban̄a ‘n̄kpọ mbubiam nsobo’ ini iso. Ẹketịn̄ prọfesi abuanade edidem edem edere mi n̄kpọ nte isua 195 ke Antiochus IV, akpatre edidem Syria emi akakamade itie oro, ama akakpa. Ke akpanikọ, andikara efen enyene ndida itie edidem edem edere. Anie ke enye edidi?

5. Anie akadaha ada nte edidem edem edere, adade itie emi Antiochus IV ekenyenede ini kiet ko?

⁵ Angel Jehovah Abasi ama ebem iso etịn̄ ete: “Owo ayada ke itie esie [eke Antiochus IV] emi ediyakde ọbọ-utomo asan̄a ke ediye idụt ebe: ndien enye ayasuana ke ini esisịt, itoho ke iyatesịt, inyụn̄ itoho ke ekọn̄.” (Daniel 11:20) Owo oro ‘akadahade ada’ ke usụn̄ emi ekedi akpa akwa edidem Rome, Octavian, emi ẹkediọn̄ọde nte Caesar Augustus.—Se “Ẹkpono Kiet, Ẹsịn Enye Eken ke Ndek,” ke page 248.

6. (a) Ini ewe ke ẹkenam “ọbọ-utomo” asan̄a ebe “ediye idụt,” ndien nso ke emi ọkọwọrọ? (b) Ntak ẹkemede ndidọhọ ke Augustus ikakpaha ‘ito iyatesịt inyụn̄ itoho ekọn̄’? (c) Nso ukpụhọde ikada itie ke owo emi edidem edem edere edide?

⁶ “Ediye idụt” Augustus ama esịne “isọn̄ inemesịt”—kpa Judea  ikpehe obio ukara Rome. (Daniel 11:16) Ke 2 M.E.N., Augustus ama osio “ọbọ-utomo” ọdọn̄ ebe ke ndiwụk ewụhọ nte ẹsịn enyịn̄ ke n̄wed, m̀mê ẹnam ubatowo, eyedi kaban̄a uduak edidori tax m̀mê edida owo nsịn ke utom ekọn̄. Ke ntak ewụhọ emi, Joseph ye Mary ẹma ẹnam isan̄ ẹka Bethlehem ndikesịn enyịn̄ ke n̄wed, osụn̄ọde ke Jesus ndimana ke ebiet oro ẹkebemde iso ẹtịn̄. (Micah 5:2; Matthew 2:1-12) Ke August 14 E.N.—“ke usen ifan̄,” m̀mê ke mîbịghike nte okowụk ewụhọ edisịn enyịn̄ ke n̄wed—Augustus ama akpa ke edide isua 76 ke emana, ikpaha ito “iyatesịt” ke ubọk mme owotowo inyụn̄ ikpaha “ke ekọn̄,” edi ke udọn̄ọ. Owo emi edidem edem edere ekedide ama okpụhọde ke akpanikọ! Etisịm ini emi edidem emi ama akabade edi Obio Ukara Rome ebe ke mme akwa edidem esie.

‘OBUKPO OWO KIET ADAHA ADA’

7, 8. (a) Anie akadaha ada ke itie Augustus nte edidem edem edere? (b) Ntak emi owo mîkamaha ndinọ andida itie Augustus Caesar “ubọn̄ itie edidem”?

⁷ Ke akade iso ke prọfesi oro, angel oro ama ọdọhọ ete: “Obukpo owo kiet ayadaha ada ke itie esie [Augustus], edi idinọhọ enye ubọn̄ itie edidem: ndien enye ayasan̄a sụn̄-sụn̄ edi, onyụn̄ ada ubọn̄ ke nnem-inua. Ndien ubọk mmọn̄ ukwọ emi editode enye ke iso oyofụk, onyụn̄ obụn̄ mmọ, ye ọbọn̄ ediomi n̄ko.”—Daniel 11:21, 22.

⁸ “Obukpo owo kiet” oro ekedi Tiberius Caesar, eyen  Livia, ọyọhọ an̄wan Augustus ita. (Se “Ẹkpono Kiet, Ẹsịn Enye Eken ke Ndek,” ke page 248.) Augustus ikamaha eyen ndandụk emi ke ntak idiọk edu esie ikonyụn̄ iyomke enye akabade edi owo en̄wen emi edidide Caesar. Ẹkeyak “ubọn̄ itie edidem” ẹnọ enye mmen̄e mmen̄e n̄kukụre ke kpukpru mbon oro ẹketiede nte mme ada itie ẹma ẹkekpan̄a ẹma. Augustus ama ada Tiberius enyene nte eyen ke 4 E.N. onyụn̄ anam enye edi adiakpa ebekpo. Ke Augustus ama akakpa, Tiberius ekedide isua 54 ke emana—kpa obukpo owo kiet—ama ‘adaha ada,’ adade ukara nte akwa edidem Rome ye edidem edem edere.

9. Didie ke Tiberius ‘akada ubọn̄ ke nnem-inua’?

⁹ The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Tiberius . . . ama ebre n̄kari ye Akwa Ufọkmbet inyụn̄ iyakke ẹkot enye akwa edidem ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet [ke Augustus ama akakpa].” Enye ama asian Akwa Ufọkmbet nte ke Augustus ikpọn̄ ekekeme ndibiom mbiomo edikara Obio Ukara Rome onyụn̄ ọdọhọ mbon akwa ufọkmbet ẹnam ukara odu ke ubọk mbon oro ẹmekde-mek ebe ke ndiyak utọ odudu ukara oro nnọ otu mme owo utu ke owo kiet. Ewetmbụk oro Will Durant ekewet ete: “Ke mîdehede inyịme se enye eketịn̄de, Akwa Ufọkmbet ama owụt ukpono ọnọ enye tutu ke akpatre enye enyịme ndibọ ukara.” Durant adian ete: “Edem mbiba ẹma ẹtịm ẹneme n̄kpọ emi. Tiberius ama oyom ukara oro andikara enyenede akakan odudu, mîdịghe enye ekpekenyene  ndusụk usụn̄ ndifep enye; Akwa Ufọkmbet ama okop ndịk aban̄a onyụn̄ asua enye, edi esịn ndifiak n̄wụk ukara oro esịnede ke ubọk mbon oro ẹmekde-mek, emi nte ekedide ke akpa, ọkọkọn̄ọde ke mme ufọkmbet oro ẹnyenede akakan odudu ke n̄wed kpọt.” Ntem Tiberius ‘ama ada ubọn̄ ke nnem-inua.’

10. Didie ke ‘ẹkebụn̄ ubọk mmọn̄ ukwọ’?

¹⁰ Angel ọkọdọhọ ete: “Ubọk mmọn̄ ukwọ”—kpa udịmekọn̄ mme obio ubọn̄ n̄kann̄kụk—‘oyofụk onyụn̄ obụn̄ mmọ.’ Ke ini Tiberius akakabarede edi edidem edem edere, eyen eyeneka esie Germanicus Caesar ekedi akwa owoekọn̄ udịmekọn̄ Rome ke Akpa Rhine. Ke 15 E.N., Germanicus ama ada udịmekọn̄ esie aka akan̄wana ye owo uko Germany oro Arminius, onyụn̄ enyene ndusụk edikan. Nte ededi, esisịt edikan oro ama akpa enye akamba n̄kpọ, ndien Tiberius ke oro ebede ama etre en̄wan ke Germany. Utu ke oro, ebede ke ndisịn udọn̄ nnọ ekọn̄ mbio obio, enye ama odomo ndibiọn̄ọ mme ekpụk mbon Germany ndidiana kiet. Tiberius ke ofụri ofụri akama ido oro ekpemede-kpeme obio onyụn̄ owụk ntịn̄enyịn ke ndisọn̄ọ mme adan̄a idụt. Edinam emi okokụt esisịt unen. Ke usụn̄ emi, ẹma ẹbiọn̄ọ ẹnyụn̄ “ẹbụn̄” “ubọk mmọn̄ ukwọ.”

11. Didie ke ‘ẹkebụn̄ ọbọn̄ ediomi’?

¹¹ Ẹma “ẹbụn̄” n̄ko “ọbọn̄ ediomi” oro Jehovah Abasi akanamde ye Abraham kaban̄a edidiọn̄ kpukpru ubon ke isọn̄. Jesus Christ ekedi Mfri Abraham oro ẹken̄wọn̄ọde ke ediomi oro. (Genesis 22:18; Galatia 3:16) Ke Nisan 14, 33 E.N., Jesus ama ada ke iso Pontius Pilate ke akwa ufọk andikara Rome ke Jerusalem. Mme oku ẹdide Jew ẹma ẹdori Jesus ikọ nte ke akanam idiọkn̄kpọ adian akwa edidem. Edi Jesus ama asian Pilate ete: “Obio Ubọn̄ mi idịghe eke ererimbot emi: . . . Obio Ubọn̄ Mi itoho do.” Man andikara Rome edisana Jesus oro mîduehe ayak, mme Jew ẹma ẹfiori ẹte: “Edieke asanade  owo emi ayak, udịghe ufan Caesar; kpukpru owo eke ẹnịmde idem ke edidem ẹn̄wana ye Caesar.” Ke ẹma ẹkefiori ẹte ẹwot Jesus, mmọ ẹma ẹdọhọ ẹte: “Nnyịn inyeneke edidem efen ibe Caesar.” Nte ekemde ye ibet “edinam idiọkn̄kpọ ndian andikara,” emi Tiberius akanamde atara esịm usọn̄enyịn ekededi oro ẹsọn̄ọde ye Caesar, Pilate ama ayak Jesus ọnọ ete “ẹbụn̄,” m̀mê ẹkọn̄ ke eto ndutụhọ.—John 18:36; 19:12-16; Mark 15:14-20.

AKARA UKARA UFỊK “EKERE EKIKERE ESIE”

12. (a) Mmanie ẹkedian idem ye Tiberius? (b) Didie ke Tiberius ‘akakabade ọsọn̄ọ oto ke n̄kpri mbio esisịt’?

¹² Ke osụk etịn̄de prọfesi aban̄a Tiberius, angel oro ama ọdọhọ ete: “Adan̄aemi mmọ ẹmanade iman ye enye ẹma, enye ayanam abian̄a: ndien enye ọyọdọk, oyonyụn̄ akabade ọsọn̄ọ oto ke ekpri mbio esisịt.” (Daniel 11:23) Mbon Akwa Ufọkmbet Rome nte ekemde ye ibet ẹma ‘ẹmana iman’ ye Tiberius, ndien enye ke ata ata usụn̄ ekeberi edem ke mmọ. Edi enye ekedi owo abian̄a, etetịm akabade “ọsọn̄ọ oto ke ekpri mbio esisịt.” Ekpri mbio esisịt oro ẹkedi Mbonekọn̄ Nnaekọn̄ Rome, ẹmi ẹkenamde nna ẹkpere ibibene Rome. Enye ndikodu n̄kpere ama anam Akwa Ufọkmbet okop ndịk onyụn̄ an̄wam Tiberius ekpeme ọbiọn̄ọ en̄wan ekededi oro mbio obio ẹkpedahade ẹda ẹn̄wana ye ukara esie. Ke ntre, ebede ke n̄kpọ nte mbon ukpeme 10,000, Tiberius ama aka iso okop odudu.

13. Ke nso usụn̄ ke Tiberius akanam se mme eteete esie mîkanamke?

¹³ Angel oro ama adian prọfesi emi ete: “Enye ayasan̄a sụn̄ odụk ke ata eti ubak esien n̄ko; onyụn̄ anam se mme ete esie ẹkenam mînamke, ye mme ete ete esie; enye ayada mbụme ye n̄kpọ n̄wo ye inyene asuan ọnọ mmọ: oyonyụn̄ ekere ekikere esie aban̄a n̄kpọsọn̄ ebiet mmọ, tutu esịm ndusụk ini.” (Daniel 11:24) Tiberius ama esinyene eyịghe akaha, ndien ke ini ukara esie enye ama esinọ uyo ete ẹwot mme owo. Ukperedem  ini ukara esie ọkọyọhọ ye ndịk akpan akpan ke ntak odudu Sejanus akwa Owoekọn̄ Nnaekọn̄. Ke akpatre, ẹma ẹnyene eyịghe ẹban̄a Sejanus ẹnyụn̄ ẹwot enye. Ke ndikara mme owo ke ufịk, Tiberius ama akan mme ete ete esie.

14. (a) Didie ke Tiberius akasuan “mbụme ye n̄kpọ n̄wo” ke ofụri mbahade obio ukara Rome? (b) Didie ke ẹkeda Tiberius etisịm ini enye akakpade?

¹⁴ Nte ededi, Tiberius ama asuan “mbụme ye n̄kpọ n̄wo ye inyene” ke ofụri mbahade obio ukara Rome. Etisịm ini n̄kpa esie, kpukpru mme andidu ke idak esie ẹma ẹforo. Okụk tax ikokponke, ndien enye ama ọfọn ido ye mbon oro ẹkedude ke mme ikpehe oro n̄kpọ ọkọsọn̄de. Edieke mbonekọn̄ m̀mê ikpọ owo ukara ẹkefịkde owo ekededi mîdịghe inamke akpanikọ ke ndise mban̄a mme n̄kpọ, ukara ekenyene ndisio mmọ usiene. Edisọn̄ọ mmụm ukara n̄kama ama esịn ifụre ke obio, ndien eti ndutịm usuanetop ama an̄wam ke mbubehe. Tiberius ama okụt ete ke ẹse ẹban̄a mbubehe ke usụn̄ oro ọfọnde onyụn̄ enyenede iwụk ke esịt ye ke ọwọrọde ọkpọn̄ Rome. Ẹma ẹnen̄ede mme ibet, ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mme ibet n̄kaowo ye eke ido uwem ebe ke ndika iso ke mme edinam ukpụhọde oro Augustus Caesar ọkọtọn̄ọde. Edi, Tiberius ‘ama ekere ekikere esie,’ tutu ewetmbụk owo Rome oro Tacitus eketịn̄ aban̄a enye nte owo mbubịk, emi enyenede usọ ke ndinam n̄kpọ n̄kari n̄kari. Etisịm ini emi enye akakpade ke March 37 E.N., ẹkedida Tiberius nte akara ukara ufịk.

15. Rome eketie didie ke utịt utịt akpa isua ikie ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie iba E.N.?

¹⁵ Mme andikada itie Tiberius ẹmi ẹkedade itie edidem edem edere ẹma ẹsịne Gaius Caesar (Caligula), Claudius I, Nero, Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan, ye Hadrian. “Ke ediwak idaha,” nte The New Encyclopædia Britannica ọdọhọde, “mme andikada itie Augustus ẹma ẹka iso ke ndutịm ukara ye eke ubọpn̄kpọ esie, okposụkedi ekedide ye esisịt obufa ekikere ye ebeubọk edinam.” N̄wed ndụn̄ọde oro aka iso owụt ete: “Ke utịt utịt isua ikie 1 ye 2 Rome okodu ke  ata n̄kokon̄ idaha ke ubọn̄ ye ke ibatowo esie.” Okposụkedi Rome ekenyenede ndusụk mfịna ke mme adan̄a obio ukara ke ini oro, akpa en̄wan esie ye edidem edem usụk oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ikadaha itie tutu ke ọyọhọ isua ikie ita E.N.

ADAHA AN̄WANA YE EDIDEM EDEM USỤK

16, 17. (a) Anie akada itie edidem edem edere oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Daniel 11:25? (b) Anie ekedida itie edidem edem usụk, ndien didie ke emi eketịbe?

¹⁶ Angel Abasi ama aka iso etịn̄ prọfesi, ọdọhọde ete: “Enye [edidem edem edere] eyedemede odudu esie ye esịt esie an̄wana ye edidem edem usụk ke akamba udịm mbon-ekọn̄. Ndien edidem edem usụk eyemen idem ada akwa ye ọkpọsọn̄ udịm eti-eti an̄wana ekọn̄; edi enye [edidem edem edere] idikemeke ndisọn̄ọ nda: koro mmọ ẹyeduak uduak ẹban̄a enye: kpa mmọ ẹmi ẹdidiade udeme udia esie ẹyesobo enye; ndien mbon-ekọn̄ esie ẹyefiọrọ nte mmọn̄: ndien ediwak owo ẹyeduọn̄ọ afai.”—Daniel 11:25, 26.

¹⁷ N̄kpọ nte isua 300 ke Octavian ama akanam Egypt edi ikpehe obio ukara Rome, Akwa Edidem Aurelian eke Rome ama ada itie edidem edem edere. Kan̄a ke emi, Ọbọn̄ An̄wan Septimia Zenobia eke obio ukara Palmyra ke Rome ama ada itie edidem edem usụk. * (Se “Zenobia—Ọbọn̄ An̄wan Palmyra Emi An̄wanade Ekọn̄,” ke page 252.) Udịmekọn̄ Palmyra ẹma ẹdụk Egypt ke 269 E.N. ye n̄kari nte ke iyom ndikpeme enye nnịm nnọ Rome. Zenobia okoyom ndinam Palmyra edi n̄wọrọnda obio ke edem usiahautịn okonyụn̄ oyom ndikara mme ikpehe mbahade obio ukara n̄kan̄ edem usiahautịn Rome. Ke okopde ndịk aban̄a udọn̄ an̄wan emi, Aurelian ama edemede “odudu esie ye esịt esie” ndin̄wana ye Zenobia.

18. Nso ikedi utịp en̄wan oro ke ufọt Akwa Edidem Aurelian, kpa edidem edem edere, ye Ọbọn̄ An̄wan Zenobia, edidem edem usụk?

 ¹⁸ Nte ukara oro Zenobia edide etubom, edidem edem usụk ‘ama emen idem ada akwa ye ọkpọsọn̄ udịm eti-eti’ ke idak etubom ekọn̄ iba, Zabdas ye Zabbai, ndin̄wana ye edidem edem edere. Edi Aurelian ama akan Egypt ndien ekem ebe aka ndikan̄wana ye Asia Minor ye Syria. Ẹma ẹkan Zenobia ke Emesa (idahaemi edide Homs), anamde enye afiak ọnyọn̄ Palmyra. Ke ini Aurelian akakande obio oro okụk, Zenobia ama an̄wana uko uko ndibiọn̄ọ enye edi ikekwe unen. Enye ye eyen esie eren ẹma ẹfen̄e ẹka n̄kan̄ Persia, edi mbon Rome ẹma ẹmụm mmọ ke Akpa Euphrates. Mbon Palmyra ẹma ẹyak obio mmọ ẹnọ ke 272 E.N. Aurelian ama enịm Zenobia uwem, anamde enye edi n̄kpọ ndise ke ini akanamde isan̄ edikan esie odụk Rome ke 274 E.N. Enye akabiat nsụhọ ini uwem esie nte n̄wanndọ ke Rome.

19. Didie ke Aurelian ọkọduọ ‘ke ntak uduak oro ẹkeduakde ẹban̄a enye’?

¹⁹ Aurelian ke idemesie ‘ikekemeke ndisọn̄ọ nda koro mmọ ẹma ẹduak uduak ẹban̄a enye.’ Ke 275 E.N., enye ama anam isan̄ aka ndin̄wana ye mbon Persia. Ke adan̄aemi enye ekebetde ke Thrace oyom ifet ndibe edịk ndụk Asia Minor, ‘mbon oro ẹkediade udeme udia esie’ ẹma ẹduak uduak ẹban̄a enye ẹnyụn̄ ‘ẹsobo’ enye. Enye okoyom ndinọ Eros, ewetn̄wed esie, ufen kaban̄a mme mfịna oro ẹkedude. Nte ededi, Eros ke abian̄a ama osio enyịn̄ ndusụk ikpọ owo edi oro enye ọkọdọhọde ke ẹmọn̄ ẹwot. Ke ẹkụtde n̄wed enyịn̄ oro ama onụk ikpọ owo oro ndidụk odu nnyụn̄ n̄wot Aurelian.

20. Didie ke “mbon-ekọn̄” edidem edem edere ‘ẹkefiọrọ’?

²⁰ Edinam edidem edem edere iketreke ke Akwa Edidem Aurelian ama akakpa. Mme andikara efen ke Rome ẹma ẹdiana. Ke esisịt ini, ẹma ẹnyene akwa edidem kiet ke edem usoputịn ye kiet oro akakarade edem usiahautịn. Ke idak utọ irenowo ẹmi, “mbon-ekọn̄” edidem edem edere ẹma ‘ẹfiọrọ  nte mmọn̄,’ m̀mê “ẹsuana,” * ndien ediwak mmọ ‘ẹma ẹduọn̄ọ afai’ ke ntak emi ekpụk mbon Germany ẹtode edem edere ẹkedade ekọn̄ ẹdụk. Mbon Goth ẹma ẹto adan̄a Rome ẹdụk ke ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N. Edida ekọn̄ ndụk ama aka iso ke adiana ke adiana. Ke 476 E.N., adaiso Germany oro Odoacer ama odorode akpatre akwa edidem oro eketiede ke Rome akara efep. Etisịm ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie itiokiet, ẹma ẹsuan Obio Ukara Rome ke edem usoputịn, ndien ndidem Germany ẹma ẹkara ke Britannia, Gaul, Italy, Edem Edere Africa, ye Spain. Ikpehe edem usiahautịn obio ukara oro ama odu ebịghi esịm ọyọhọ isua ikie 15.

ẸBAHADE AKWA OBIO UKARA

21, 22. Mme ukpụhọde ewe ke Constantine akanam ke ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N.?

²¹ Ye unana edinọ ọyọhọ ntọt oro owo mîyomke mban̄a n̄wụre Obio Ukara Rome, emi okodude ke ediwak isua ikie, angel Jehovah ama aka iso nditịn̄ mme edinam edidem edem edere ye edidem edem usụk. Nte ededi, ibio ibio edidụn̄ọde ndusụk n̄kpọntịbe ke Obio Ukara Rome ayan̄wam nnyịn ndidiọn̄ọ odomo-idem ndidem iba ẹmi ke ukperedem.

²² Ke ọyọhọ isua ikie inan̄, Akwa Edidem Constantine eke Rome ama anam ukara enyịme Ido Ukpono Christ eke mbon nsọn̄ibuot. Enye ama akam okot onyụn̄ etie ibuot ke mbono ufọkabasi ke Nicaea, Asia Minor, ke 325 E.N. Ekem, Constantine ama osio ufọk ubọn̄ ke Rome aka Byzantium, m̀mê Constantinople, anamde obio oro edi obufa ibuot obio. Akwa edidem kiet ama aka iso akara Obio Ukara Rome tutu Akwa Edidem Theodosius I akpa ke January 17, 395 E.N.

23. (a) Ke Theodosius ama akakpa, ẹkebahade Obio Ukara Rome ẹsịn ke ewe ikpehe? (b) Ini ewe ke Obio Ukara N̄kan̄ Edem Usiahautịn ekesịm utịt? (c) Anie akakara Egypt ke 1517?

 ²³ Ke Theodosius ama akakpa, ẹma ẹbahade Obio Ukara Rome ẹnọ nditọiren esie. Honorius ọkọbọ ikpehe n̄kan̄ edem usoputịn, Arcadius onyụn̄ ọbọ n̄kan̄ edem usiahautịn, ye Constantinople nte ibuot obio. Britannia, Gaul, Italy, Spain, ye Edem Edere Africa ẹkesịne ke otu mbahade obio ukara eke ikpehe n̄kan̄ edem usoputịn. Macedonia, Thrace, Asia Minor, Syria, ye Egypt ẹkedi mme mbahade obio ukara eke ikpehe n̄kan̄ edem usiahautịn. Ke 642 E.N., Alexandria, ibuot obio Egypt, ama ọduọ odụk ubọk mme Saracen (mbon Arabia), ndien Egypt ama akabade edi mbahade obio ukara mbon Islam. Ke January 1449, Constantine XI ama akabade edi akpatre akwa edidem edem usiahautịn. Mbon Turkey ke Obio Ukara Ottoman ke idak Sultan Mehmed II ẹma ẹkan Constantinople ke May 29, 1453, ẹdade utịt ẹsọk Obio Ukara N̄kan̄ Edem Usiahautịn Rome. Egypt ama akabade edi mbahade obio ukara Turkey ke 1517. Nte ededi, nte ini akakade, idụt edidem edem usụk eke eset emi ama edidu ke idak obio ukara efen okotode ikpehe n̄kan̄ edem usoputịn.

24, 25. (a) Nte ndusụk mme ewetmbụk ẹdọhọde, nso ikedi ntọn̄ọ Edisana Obio Ukara Rome? (b) Nso iketịbe inọ udorienyịn̄ oro “akwa edidem” Edisana Obio Ukara Rome ke akpatre?

²⁴ Ke ikpehe n̄kan̄ edem usoputịn Obio Ukara Rome, bishop Catholic eke Rome ama adaha ada, n̄wọrọnda edide Pope Leo I, emi ọkọwọrọde etop kaban̄a edisọn̄ọ ukara pope ke ọyọhọ isua ikie ition E.N. Nte ini akakade, pope ama ada nte mbiomo esie ndimek akwa edidem ikpehe edem usoputịn. Emi akada itie ke Rome ke usen Christmas eke 800 E.N., ke ini Pope Leo III akayarade Edidem Charles (Charlemagne) eke Germany anyanya nte akwa edidem obufa N̄kan̄ Edem Usoputịn Obio Ukara Rome. Edinam uyara anyanya emi ama afiak edemede itie akwa edidem ke Rome ndien, nte ndusụk mme ewetmbụk eset ẹdọhọde, enye ekedi ntọn̄ọ Edisana Obio Ukara Rome. Ọtọn̄ọde ke ini oro ka  iso, Obio Ukara N̄kan̄ Edem Usiahautịn ye Edisana Obio Ukara Rome ke edem usoputịn ẹma ẹdidu, mbiba ẹdọhọde nte idide Christian.

²⁵ Nte ini ekebede, mme andida itie Charlemagne ikedịghe nti andikara. Ini kiet owo ikakam idụhe ndida itie akwa edidem. Kan̄a ke emi, Edidem Otto I eke Germany ama ọbọ ukara ke ekese ikpehe edere edere ye ufọt ufọt Italy. Enye ama atan̄a idemesie nte edidem Italy. Ke February 2, 962 E.N., Pope John XII ama ayara Otto I anyanya nte akwa edidem Edisana Obio Ukara Rome. Ibuot obio esie okodu ke Germany, ndien mme akwa edidem ẹkedi mbon Germany, kpa nte ediwak mme andidu ke idak ukara esie ẹkedide. Isua ikie ition ke ukperedem Ufọk Mbọn̄ ke Austria ama ọbọ udorienyịn̄ oro “akwa edidem” onyụn̄ akama enye ke ata ekese isua oro okosụhọde ọnọ Edisana Obio Ukara Rome.

ẸFIAK ẸDIỌN̄Ọ NDIDEM IBA ORO IN̄WAN̄ÎN̄WAN̄

26. (a) Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a utịt Edisana Obio Ukara Rome? (b) Anie ọkọwọrọ edi nte edidem edem edere?

²⁶ Napoléon I ama ọtọ Edisana Obio Ukara Rome ita n̄kpa ke ini enye eketrede ndinyịme nte ke obio ukara emi odu ke enye ama ekenyene mme edikan ke Germany ke isua 1805. Ke mîkemeke ndiwụt ke imodot ndiyara anyanya oro, Akwa Edidem Francis II ama asana itie utom ukara Rome ayak ke August 6, 1806, onyụn̄ ọnyọn̄ aka ukara idụt esie nte akwa edidem Austria. Ke isua 1,006 ẹma ẹkebe, Edisana Obio Ukara Rome—emi Leo III, pope Roman Catholic, ye Charlemagne, edidem Germany, ẹketọn̄ọde—ama edisịm utịt. Ke 1870, Rome ama akabade edi ibuot obio ubọn̄ Italy emi mîsịneke ke idak Obio Ukara pope. Ke isua oro eketienede, obio ukara Germany ama ọtọn̄ọ ye Wilhelm I edide andikara. Ntem edidem edem edere eyomfịn—Germany—ama ọwọrọ owụt idem ke ererimbot.

27. (a) Didie ke Egypt akakabade edi mbahade obio ukara Britain? (b) Anie akada itie edidem edem usụk?

 ²⁷ Edi nso ke ẹkeda ẹdiọn̄ọ edidem edem usụk eyomfịn? Mbụk owụt nte ke Britain ama ada ukara ke ọyọhọ isua ikie 17. Ke oyomde nditịmede mme usụn̄ mbonurua Britain, Napoléon I ama akan Egypt ke 1798. Ekọn̄ ama asiaha, ndien udịmekọn̄ Britain ye Ottoman ẹma ẹnyịk mbon France ndiwọn̄ọ n̄kpọn̄ Egypt, emi ẹkediọn̄ọde nte edidem edem usụk ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ en̄wan oro. Ke isua ikie oro ẹketienede, odudu oro Britain ekenyenede ke Egypt ama ọkọri. Ke 1882 ama ekebe, Egypt ke akpanikọ ekedidu ke idak Britain. Ke ini Ekọn̄ Ererimbot I akasiahade ke 1914, Egypt okodu ke idak Turkey ndien mme andida ke ibuot edidem ẹkekara. Nte ededi, ke Turkey ama akadiana ye Germany ke ekọn̄ oro, Britain ama odorode andida ke ibuot edidem efep onyụn̄ atan̄a Egypt nte mbahade obio ukara Britain. Ke ẹtọn̄ọde itie ufan sụn̄sụn̄, Britain ye United States of America ẹma ẹkabade ẹdi Ukara Ererimbot eke Britain ye America. Mmọ ẹma ẹdiana kiet ẹkabade ẹda itie edidem edem usụk.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

NSO KE AFO OKOKỤT?

• Ewe akwa edidem Rome ekebem iso adaha ada nte edidem edem edere, ndien ini ewe ke enye okosio “ọbọ-utomo” ọdọn̄?

• Anie akada itie edidem edem edere ke Augustus ama akakpa, ndien didie ke ‘ẹkebụn̄ ọbọn̄ ediomi’?

• Nso ikedi utịp en̄wan oro ke ufọt Aurelian nte edidem edem edere ye Zenobia nte edidem edem usụk?

• Nso iketịbe inọ Obio Ukara Rome, ndien mme ukara ewe ẹkeda itie ndidem iba ẹmi ke utịt ọyọhọ isua ikie 19?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

 [Ekebe/Ndise ke page 248-251]

ẸKPONO KIET, ẸSỊN ENYE EKEN KE NDEK

KIET ama anam obio ukara emi ọkọyọhọde ye afai akabade edi obio ukara ererimbot. Enye eken ama anam inyene esie ọtọt utịm ike edịp ke isua 23. Ẹma ẹkpono kiet ke ini enye akakpade, edi ẹsịn enye eken ke ndek. Ini ukara mme akwa edidem Rome iba ẹmi ẹma ẹbe ẹdụk ini uwem ye utom Jesus. Mmọ ẹkedi mmanie? Ndien ntak ẹkekponode kiet, ke adan̄aemi owo mîkokponoke eken?

ENYE ‘AMA OKỤT ROME NTE EDIDE KE KỌRIKỌRI ONYỤN̄ ỌKPỌN̄ ENYE KE NSEM NSEM ITIAT’

Ke 44 M.E.N. ke ini ẹkewotde Julius Caesar, eyeyen eyeneka esie an̄wan, Gaius Octavian, ekedi isua 18 kpọt ke emana. Ke edide eyen ndandụk ọnọ Julius Caesar ye akpan owo emi edidide adiakpa esie, ekpri Octavian ama ọsọsọp anam isan̄ aka Rome ndida n̄kpọ akpa esie. Do enye ama okosobo okopodudu asua—Mark Antony, akwa owoekọn̄ Caesar, emi okodoride enyịn ndidi akpan adiakpa. N̄kari n̄kari mbre ukaraidem ye edinam unyan̄a ukara oro ẹketienede ama ebịghi ke isua 13.

Ekedi n̄kukụre ke ẹma ẹkekan mbuaha udịmekọn̄ Ọbọn̄ An̄wan Cleopatra eke Egypt ye eke owo ima esie Mark Antony (ke 31 M.E.N.) ke Octavian ọkọwọrọ ada nte andikara Obio Ukara Rome oro owo mîkafan̄ake. Ke isua oro ẹketienede Antony ye Cleopatra ẹma ẹwot idem, ndien Octavian ama ada Egypt enyene. Ke ntem ẹma ẹsio akpatre idiọn̄ọ Obio Ukara Greece ẹfep, ndien Rome ama akabade edi ukara ererimbot.

Ke etide ete ke ukara ufịk eke Julius Caesar akada okosụn̄ọ ke ediwot enye, Octavian ama ekpeme mbak edinam ukem ndudue oro. Ntre mbak edinam mbon Rome oro ẹmade ukara oro ẹmekde-mek mme owo ẹkop iyatesịt, enye ama anam ukara obio edidem esie etie nte ukara oro ẹmekde-mek mme andikara.  Enye ama esịn ndida udorienyịn̄ oro “edidem” ye “akara ukara ufịk.” N̄ko-n̄ko, enye ama ọtọt aban̄a uduak esie ndiyak kpukpru mbahade obio ukara nnọ Akwa Ufọkmbet Rome onyụn̄ ọdọhọ ke imọn̄ ikpọn̄ mme itieutom oro imọ ikakamade. N̄kari emi ama okụt unen. Akwa Ufọkmbet oro okowụtde esịtekọm ama esịn udọn̄ ọnọ Octavian ndisụk n̄kama mme itieutom esie nnyụn̄ n̄ka iso n̄kara ndusụk mbahade obio ukara.

Ke adianade do, ke January 16, 27 M.E.N., Akwa Ufọkmbet ama ọnọ Octavian udorienyịn̄ oro “Augustus,” emi ọwọrọde “Enye Emi Ẹkponode, Edisana.” Octavian ikọbọhọ udorienyịn̄ oro kpọt edi n̄ko ama afiak osio ọfiọn̄ kiet enyịn̄ ọnọ idemesie onyụn̄ ọbuọt usen kiet ke February man August enyene usen nte July, ọfiọn̄ emi ẹkesiode enyịn̄ ẹdian Julius Caesar. Octavian ke ntem ama akabade edi akpa akwa edidem Rome ndien ke oro ebede ẹkedidiọn̄ọ enye nte Caesar Augustus m̀mê “Enye Emi Enyenede Uku.” Ke ukperedem enye n̄ko ama ada udorienyịn̄ oro “pontifex maximus” (akwa oku), ndien ke 2 M.E.N.—isua oro Jesus akamanade—Akwa Ufọkmbet ama ọnọ enye udorienyịn̄ oro Pater Patriae, “Ete Idụt Esie.”

Kpa ke isua oro, “Caesar Augustus owụk ewụhọ, ete, ẹwet enyịn̄ kpukpru ekondo ẹsịn ke n̄wed, . . . Ndien kpukpru owo ẹka ke obio mmọ kiet kiet ndisịn enyịn̄ ke n̄wed.” (Luke 2:1-3) Nte utịp ewụhọ emi, Jesus ama amana ke Bethlehem ke ndisu prọfesi Bible.—Daniel 11:20; Micah 5:2.

Ndusụk udomo edinam akpanikọ ye okụk oro enyenede iwụk ẹkenịm ukara Augustus idiọn̄ọ. Augustus n̄ko ama ọtọn̄ọ eti ndutịm ubọ leta onyụn̄ ọdiọn̄ mme usụn̄ ye mme ebọp. Enye ama afiak etịm udịmekọn̄, ọtọn̄ọ mme an̄wanaekọn̄ mmọn̄ ofụri ini, onyụn̄ ọtọn̄ọ otu mme ekpeme obio ẹkedide mme ọwọrọiso owo ẹmi ẹkediọn̄ọde nte Mbonekọn̄ Nnaekọn̄ Ọbọn̄. (Philippi 1:13) Ke idak ukara esie, mme utọ ewetn̄wed nte Virgil ye Horace ẹma ẹforo ndien mme obot mbiet ẹma ẹbot ndiye mbiet emi idahaemi ẹkotde n̄wọrọnda mbiet.  Augustus ama okụre utom ufọk oro Julius Caesar mîkokụreke onyụn̄ afiak ọdiọn̄ ediwak temple. Pax Romana (“Emem Rome”) oro enye ọkọtọn̄ọde ama ebịghi ke se iwakde ikan isua 200. Ke August 19, 14 E.N., ke edide isua 76, Augustus ama akpa ndien ke oro ebede ẹda enye nte abasi.

Augustus ama atan̄ ase nte ke “ikokụt Rome nte edide ke kọrikọri inyụn̄ ikpọn̄ enye ke nsem nsem itiat.” Ke mîyomke Rome afiak okodu ke akani idaha obio ukara oro ọkọyọhọde ye afai, enye ama aduak nditịm akwa edidem en̄wen idem. Edi enye ekenyene esisịt uyo aban̄a andida itie esie. Eyen eyeneka esie, nditọ nditọ esie iba, ebe eyen esie kiet, ye eyen ndandụk kiet kpukpru ẹma ẹkpan̄a, osụhọde eyen ndandụk esie, Tiberius, kpọt ndida itie esie.

“OBUKPO OWO KIET”

Ke mîyọhọke ọfiọn̄ kiet nte Augustus akakpa, Akwa Ufọkmbet Rome ama emek Tiberius emi ekedide isua 54 ke emana nte akwa edidem. Tiberius ama odu uwem onyụn̄ akara tutu esịm March 37 E.N. Ntem, enye ekedi akwa edidem Rome ke ini utom ukwọrọikọ Jesus.

Nte akwa edidem, Tiberius ama enyene nti ye ndiọi edu. Nditre ndibiat okụk ke mme ndunụm ekedi kiet ke otu nti edu esie. Nte utịp, obio ukara oro ama oforo ndien enye ama enyene okụk ndin̄wam idem ke ini afanikọn̄ ye nsọn̄ọn̄kpọ. Man enyene ukpono, Tiberius akada idemesie nte ikpîkpu owo, esịn ndibọ ediwak udorienyịn̄ ukpono, onyụn̄ anam utuakibuot oro ẹketuakde ẹnọ akwa edidem aka ebịne Augustus utu ke enye. Enye ikosioho ọfiọn̄ ke n̄wed usenọfiọn̄ enyịn̄ esie nte Augustus ye Julius Caesar ẹkenamde ẹnọ idemmọ, ikonyụn̄ iyakke mbon efen ẹkpono enye ke utọ usụn̄ oro.

Ndiọi edu Tiberius, nte ededi, ẹma ẹwak ẹkan nti edu esie. Enye ama enyene eyịghe onyụn̄ ebịk mbubịk akaha ke mme edinam esie ye mbon efen, ndien ini ukara esie ọkọyọhọ ye ewụhọ uwotowo—ediwak ke otu n̄kani ufan esie ẹsịnede ke otu  oro. Enye ama anam ibet lèse-majesté (unana ediwụt ukpono nnọ mme andikara) ke adianade ye mme edinam nsọn̄ibuot ye ukara, atara esịne ikpîkpu ikọ emiom ẹtịn̄de ẹdian enye. Etie nte ibet emi akanam mme Jew ẹnyịk Andikara Pontius Pilate eke Rome, owot Jesus.—John 19:12-16.

Tiberius ama anam Mbonekọn̄ Nnaekọn̄ Ọbọn̄ ẹdu ẹkpere Rome ebe ke ndibọp n̄kpọsọn̄ itieidụn̄ mbonekọn̄ ke ibibene edem edere obio oro. Mbonekọn̄ Nnaekọn̄ oro ndidu ama esịn Akwa Ufọkmbet Rome, emi ekedide n̄kpọndịk ọnọ ukara esie, ndịk ke idem, onyụn̄ ọbiọn̄ọ nsọn̄ibuot mme owo. Tiberius n̄ko ama esịn udọn̄ ọnọ edinam udori owo ikọ, ndien oyomonsia ama enịm utịt utịt ikpehe ukara esie idiọn̄ọ.

Ke ini n̄kpa esie, ẹkeda Tiberius nte akara ukara ufịk. Ke ini enye akakpade, mbon Rome ẹma ẹdara ndien Akwa Ufọkmbet ama esịn ndida enye nte abasi. Ke ntak emi ye mmọ efen, nnyịn ikụt prọfesi oro ọdọhọde ke “obukpo owo kiet” ayadaha ada nte “edidem edem edere” osude Tiberius ke idem.—Daniel 11:15, 21.

NSO KE AFO OKOKỤT?

• Didie ke Octavian akasan̄a edidi akpa akwa edidem Rome?

• Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a mme n̄kpọ oro ukara Augustus akanamde?

• Nso ikedi nti ye ndiọi edu Tiberius?

• Didie ke prọfesi aban̄ade “obukpo owo kiet” okosu Tiberius ke idem?

[Ndise]

Tiberius

 [Ekebe/Ndise ke page 252-255]

ZENOBIA—ỌNỌN̄ AN̄WAN PALMYRA EMI AN̄WANADE EKỌN̄

“ENYE ekenyene obubịt uduot idem . . . Edet esie akasana nte ikpan, ikpọ mbubịt enyịn esie ẹkesak nte ikan̄, akakan uyai osụk enye enịm. Enye ekenyene ata inem inem uyo. Edikpep n̄kpọ ama enen̄ede anam enye ọfiọk n̄kpọ nte erenowo. Enye ikedịghe ọkọi ke usem Latin, ama onyụn̄ ọdiọn̄ọ ndisem usem Greek, Syriac, ye Egyptian ukem ntre.” Ẹmi ẹdi itoro oro ewetmbụk eset oro Edward Gibbon okotorode Zenobia—ọbọn̄ an̄wan Palmyra eke Syria emi ekedide an̄wanaekọn̄.

Ebe Zenobia ekedi Odaenathus, ọwọrọetop owo Palmyra emi ẹkenọde itie nte akwa ebiereikpe Rome ke 258 E.N. ke ntak emi enye okokụtde unen ke ndikasiak iso en̄wan ye mbon Persia ke ufọn Obio Ukara Rome. Isua iba ke oro ebede, Akwa Edidem Gallienus eke Rome ama ọnọ Odaenathus udorienyịn̄ oro corrector totius Orientis (andikara ofụri Edem Usiahautịn). Emi ekedi ke ndinọ enye ukpono ke edikan oro enye akakande Edidem Shāpūr I eke Persia. Nte ini akakade, Odaenathus ama ọnọ idemesie udorienyịn̄ oro “edidem ndidem.” Ekeme ndidi unen oro Odaenathus okokụtde ke akamba udomo ọkọkọn̄ọ ke mbufiọk Zenobia.

ZENOBIA OYOM NDITỌN̄Ọ OBIO UKARA

Ke 267 E.N., ke esịmde etịn̄e ke ubọkọkọ esie, ẹma ẹwot Odaenathus ye adiakpa esie. Zenobia ama ada itie ebe esie, sia eyeneren esie ekekpride akaha ndinam ntre. Nte ediye, enyene-ọkpọsọn̄ udọn̄, anam-ndutịm emi enyenede ukeme, emehede ke ndinam utom ye ebe esie, onyụn̄ esemde ediwak usem udọn udọn, enye ama odomo ndibọ ukpono ye ibetedem nto mme andidu ke idak esie. Zenobia ama ama ndibọ ukpep ama onyụn̄ anam mbon ikike ẹdu ẹkpere enye. Kiet ke otu mme ọnọitem esie ekedi owo akwaifiọk ye owo udọnikọ  oro Cassius Longinus—emi ẹdọhọde nte ekedide owo akaka ifiọk. Ke n̄wed oro Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, ewetn̄wed oro Richard Stoneman ọdọhọ ete: “Ke ufan̄ isua ition ke Odaenathus ama akakpa . . . , Zenobia ama ọwọrọ ada ke ufọt ikọt esie nte ọbọn̄ an̄wan Edem Usiahautịn.”

Ke n̄kan̄ kiet, ikpehe ukara Zenobia ekedi Persia, emi enye ye ebe esie ẹkekande, ndien ke n̄kan̄ eken ekedi Rome emi ọkọduọde. Kaban̄a nte mme idaha ẹketiede ke Obio Ukara Rome ke ini oro, ewetmbụk oro J. M. Roberts ọdọhọ ete: “Ọyọhọ isua ikie ita ekedi . . . idiọk ini ọnọ Rome ke mme adan̄a edem usiahautịn ye edem usoputịn n̄ko, ke adan̄aemi edide ke ufọk, ini ekọn̄ mbio obio efen ye utọk ke ndida ukara ama ọtọn̄ọ.  Mme akwa edidem 22 (isịneke mbon oro ẹdide mme andikara ke enyịn̄ kpọt) ẹma ẹdaha ẹda ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ.” Ke n̄kan̄ eken, ọbọn̄ an̄wan Syria oro ekedi edidem emi ọsọn̄ọde ada onyụn̄ enyenede iwụk. “Ke akarade se isụhọde ke otu obio ukara iba ẹmi (Rome ye Persia),” nte Stoneman ọdọhọde, “enye ama oyom ndisiak ọyọhọ ita emi edikarade mmọ mbiba.”

Ifet ama odu ọnọ Zenobia nditat odudu ukara esie ke 269 E.N. ke ini owo oro ọkọdọhọde ke idi andikara onyụn̄ ọsọn̄de ibuot ye ukara Rome akadahade ada ke Egypt. Udịmekọn̄ Zenobia ama awara odụk Egypt, okosobo owo nsọn̄ibuot oro, onyụn̄ ada ukara ke idụt oro. Ke atan̄ade idemesie nte ọbọn̄ an̄wan Egypt, enye ama odom okụk onyụn̄ ewet enyịn̄ esie. Obio ubọn̄ esie ke emi ama atara ọtọn̄ọ ke akpa Nile esịm akpa Euphrates. Ekedi ke idaha emi ke uwem esie ke Zenobia ekedida itie “edidem edem usụk.”—Daniel 11:25, 26.

IBUOT OBIO ZENOBIA

Zenobia ama ọsọn̄ọ onyụn̄ abana ibuot obio esie, Palmyra, esịm udomo oro akanamde enye edi ukem ye ikpọ obio Rome. Ẹnọ ekikere nte ke ibatowo esie ama awak ebe 150,000. Ata ndiye ufọk obio, mme temple, mme in̄wan̄esa, mme adaha ye mme n̄kpọ editi ẹma ẹyọhọ Palmyra, obio emi ibibene oro ẹdọhọde nte akatarade ke kilomita 21 akakande okụk. Udịm udịm adaha Corinth ẹmi ẹkebede mita 15 ke uniọn̄—n̄kpọ nte  1,500—ẹma ẹdu ke akwa efak. Mme mbiet iren uko ye mme ọfọn-ido mbon inyene ẹma ẹyọhọ obio. Ke 271 E.N., Zenobia ama owụk mbiet esie ye eke ebe esie emi akakpade.

Temple Utịn ekedi kiet ke otu nye-n̄kan n̄kpọ oro ẹkebọpde ke Palmyra ndien enye nte eyịghe mîdụhe ama akara edinam ido ukpono obio oro. Ekeme ndidi Zenobia ke idemesie akatuak ibuot ọnọ ndem oro ekenyenede ebuana ye abasi utịn. Syria eke ọyọhọ isua ikie ita, nte ededi, ekedi idụt ediwak ido ukpono. Ke ikpehe ukara Zenobia, ama odu mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian, mme Jew, ye mme andituak ibuot nnọ utịn ye ọfiọn̄. Nso ikedi edu esie kaban̄a nsio nsio orụk utuakibuot ẹmi? Ewetn̄wed oro Stoneman ọdọhọ ete: “Andikara oro enyenede ọniọn̄ idifụmike mme ido edinam ekededi ẹmi ẹtiede nte ẹdot ye ikọt esie. . . . Ẹkedori enyịn nte ke mme abasi oro, . . . ẹma ẹsinam nti ndutịm ẹnọ Palmyra.” Nte an̄wan̄ade, Zenobia ama enyịme mme ido ukpono.

Ye in̄wan̄în̄wan̄ ido esie, ediwak owo ẹma ẹma Zenobia. Se ikedide akpan n̄kpọ ikan ekedi udeme oro enye ekenyenede ndida mban̄a ukara oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke prọfesi Daniel. Ini ukara esie, nte ededi, ikebịghike ikan isua ition. Akwa Edidem Aurelian eke Rome ama akan Zenobia ke 272 E.N. ndien nte ini akakade abiat Palmyra nte owo mîkemeke ndifiak ndiọn̄ aba. Ẹma ẹtua Zenobia mbọm. Ẹdọhọ ke enye ama ọdọ owo akwa ufọkmbet Rome inyụn̄ inamke utom aba ke ofụri uwem esie.

NSO KE AFO OKOKỤT?

• Didie ke ẹtịn̄ ẹban̄a edu Zenobia

• Nso ikedi ndusụk edinam Zenobia?

• Nso ikedi edu Zenobia kaban̄a ido ukpono?

[Ndise]

Ọbọn̄ an̄wan Zenobia etịn̄de ikọ ọnọ mbonekọn̄ esie

 [Ekebe/Mme ndise ke page 246]

NDIDEM KE DANIEL 11:20-26

Edidem Edidem

Edem Edere Edem Usụk

Daniel 11:20 Augustus

Daniel 11:21-24 Tiberius

Daniel 11:25, 26 Aurelian Ọbọn̄ An̄wan Zenobia

Obio Ukara Obio Ukara Britain, ekem

Rome oro Ukara Ukara Ererimbot

ẹkebemde iso Britain ye

ẹtịn̄ ndiwụre ama America etiene

ada ekesịm ntọn̄ọ

[Ndise]

Tiberius

[Ndise]

Aurelian

[Ndise]

Mbiet Charlemagne

[Ndise]

Augustus

[Ndise]

Nsụn̄ikan̄ ekọn̄ Britain eke ọyọhọ isua ikie 17

 [Ndise ke page 230]

[Ndise ke page 233]

Augustus

[Ndise ke page 234]

Tiberius

 [Ndise ke page 235]

Ke ntak ewụhọ Augustus, Joseph ye Mary ẹma ẹnam isan̄ ẹka Bethlehem

 [Ndise ke page 237]

Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, ẹma ‘ẹbụn̄’ Jesus ke n̄kpa

 [Mme ndise ke page 245]

1. Charlemagne 2. Napoléon I 3. Wilhelm I 4. Mbonekọn̄ Germany, Ekọn̄ Ererimbot I