Ibuot Efịtekiet

Ndidem Oro Ẹn̄wanade En̄wan Ẹkpere Utịt Mmọ

1, 2. Didie ke owo emi edidem edem edere edide okokpụhọde ke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ama okokụre?

 KE ETIDE idaha ukaraidem idụt United States ye Russia, owo France emi edide owo akwaifiọk ye ewetmbụk, Alexis de Tocqueville, ama ewet ke 1835 ete: “Kiet enyene ifụre nte akpan usụn̄ edinam; enye eken odu ke ufụn. Usụn̄ . . . mmọ [ẹdi] nsio nsio; edi, etie nte enyene usen kiet emi ndusụk ndedịbe uduak Abasi edinụkde mmọ kiet kiet ndibiere ini iso ubak ererimbot.” Ndi ntịn̄nnịm ikọ emi ama osu ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre? Ewetmbụk oro J. M. Roberts ewet ete: “Ke utịt ọyọhọ Ekọn̄ Ererimbot iba, ke akpanikọ, eketie ke akpatre nte n̄kpọ eke ikpọ ye ata nsio nsio ukara iba ẹkarade ini iso ererimbot, kiet odude ke se ikedide Russia, enye eken ke United States of America.”

² Ke ini ekọn̄ ererimbot iba oro, Germany ekedi akpan asua edidem edem usụk—kpa Ukara Ererimbot eke Britain ye America—onyụn̄ ada itie edidem edem edere. Ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre, nte ededi, idụt oro ama abahade. West Germany ama akabade edi ufan edidem edem usụk, ndien East Germany ama adian idem ye okopodudu idụt efen—kpa mme otu idụt ukara Communist emi Soviet Union akadade ke ibuot. Otu idụt, m̀mê ikpehe ukaraidem emi, ẹma ẹdaha ẹda nte edidem edem edere, ẹbiọn̄ọde n̄ka Britain ye America ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄. Ndien ndomoidem ke ufọt ndidem iba ẹmi ama akabade edi En̄wan Ukaraidem oro ekebịghide ọtọn̄ọde  ke 1948 esịm 1989. Ke mbemiso, Germany emi ekedide edidem edem edere ama “akpaha esịt aban̄a edisana ediomi.” (Daniel 11:28, 30) Didie ke otu idụt Communist akanam n̄kpọ aban̄a ediomi emi?

MME ATA CHRISTIAN ẸDUỌN̄Ọ EDI ẸKAN

3, 4. Mmanie ẹdi “mmọ ẹmi ẹdiọkde ye ediomi,” ndien nso itie ebuana ke mmọ ẹkenyene ye edidem edem edere?

³ Angel Abasi ama ọdọhọ ete: “Enye [edidem edem edere] ayada nnem-inua abiat mmọ ẹmi ẹdiọkde ye ediomi oro.” Angel oro ama adian ete: “Edi mmọ eke ẹfiọkde Abasi mmọ ẹyesọn̄ idem ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ [uforo uforo]. Ndien mbon ọniọn̄ ke otu mbio-mbio ẹyeteme ediwak owo: ndien mmọ ẹyeduọn̄ọ ke ofụt, ye ke edem-ikan̄, ye ke ntan̄-mfep, ye ke mbụme, ediwak usen.”—Daniel 11:32, 33.

⁴ Mmọ ẹmi “ẹdiọkde ye ediomi” ẹkeme n̄kukụre ndidi mme adaiso Christendom, ẹmi ẹdọhọde ke idi Christian edi ẹsabarede enyịn̄ Ido Ukpono Christ ebe ke mme edinam mmọ. Ke n̄wed esie oro Religion in the Soviet Union, Walter Kolarz ọdọhọ ete: “[Ke ini ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba] Ukara Soviet ama esịn ukeme ndibọ un̄wam n̄kpọ obụkidem ye nsịnudọn̄ nto mme Ufọkabasi ndida n̄kpeme isọn̄ emana mmọ.” Ke ekọn̄ oro ama okokụre mme adaiso ufọkabasi ẹma ẹdomo ndimụm itie ufan oro n̄kama, kpa ye edu unana edinịm Abasi ke akpanikọ eke ukara oro ekedide edidem edem edere ke emi. Ntem, Christendom ama akabade edi ubak ererimbot emi akan nte akanam edide—mbubiam n̄kpọ nsọn̄ibuot ke enyịn Jehovah.—John 17:16; James 4:4.

5, 6. Mmanie ẹkedi “mmọ eke ẹfiọkde Abasi mmọ,” ndien n̄kpọ eketie didie ye mmọ ke idak edidem edem edere?

⁵ Nso kaban̄a mme ata Christian—kpa “mmọ eke ẹfiọkde  Abasi mmọ” ye “mbon ọniọn̄”? Okposụkedi mmọ nte odotde ‘ẹkesụkde ibuot ẹnọ mme enyene-odudu ẹmi ẹkarade,’ mme Christian oro ẹkedụn̄de ke idak ukara edidem edem edere ikedịghe ubak ererimbot emi. (Rome 13:1; John 18:36) Ke ẹtịn̄de enyịn man ‘ẹnọ Caesar n̄kpọ eke enyenede Caesar,’ mmọ n̄ko ẹma ẹnọ “Abasi n̄kpọ eke enyenede Abasi.” (Matthew 22:21) Ke ntak emi, ẹma ẹsịn nsọn̄ọnda mmọ ke udomo.—2 Timothy 3:12.

⁶ Nte utịp, mme ata Christian ‘ẹma ẹduọn̄ọ’ ẹnyụn̄ ‘ẹkan.’ Mmọ ẹma ẹduọn̄ọ koro ẹma ẹkọbọ mmọ idiọk idiọk, ẹkam ẹwotde ndusụk mmọ. Edi mmọ ẹma ẹkan koro ata ekese ke otu mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam akpanikọ. Mmọ ẹma ẹkan ererimbot, kpa nte Jesus akakande. (John 16:33) Akan oro, mmọ akananam itreke ukwọrọikọ, idem ọkpọkọm mmọ ẹkekụt idemmọ ke ufọk-n̄kpọkọbi m̀mê ke mme itienna ekikere. Ke ndinam ntre, mmọ ‘ẹma ẹteme ediwak owo ifiọk.’ Kpa ye ukọbọ ke ata ediwak idụt ẹmi edidem edem edere akakarade, ibat Mme Ntiense Jehovah ama ọkọri. Ke ntak edinam akpanikọ “mbon ọniọn̄” ẹmi, ikpehe “akwa otu owo” oro osụk ọkọride-kọri ama ọwọrọ edi ke mme idụt oro.—Ediyarade 7:9-14.

ẸSION̄O IKỌT JEHOVAH NDEK KE IDEM ẸFEP

7. Nso ‘esisịt un̄wam’ ke mme nsụhọ Christian oro ẹyetde aran ẹmi ẹkedude ke idak edidem edem edere ẹkebọ?

⁷ “Adan̄aemi mmọ [ikọt Abasi] ẹduọn̄ọde, ẹyenọ mmọ  un̄wam esisịt,” ntre ke angel ọkọdọhọ. (Daniel 11:34a) Edikan oro edidem edem usụk akakande ke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ama ada okosụn̄ọ ke mme Christian oro ẹkedụn̄de ke idak odomo-idem edidem oro ndinyene ndusụk ubọhọ. (Men Ediyarade 12:15, 16 domo.) Ukem ntre, mbon ẹmi edidem oro akadade itie esie ekesikọbọde ẹma ẹdinyene ubọhọ ke ini ke ini. Nte En̄wan Ukaraidem akasan̄ade ekpere utịt, ediwak mme adaiso ẹma ẹdifiọk ẹte ke mme anam-akpanikọ Christian idịghe n̄kpọ ndịghe ndien ke ntem ẹma ẹnọ unyịme nte ekemde ye ibet. N̄ko, un̄wam ama oto akwa otuowo oro ibat osụk ọkọride-kọri, ẹmi ẹkenamde n̄kpọ ẹban̄a eti ukwọrọikọ emi mbon oro ẹyetde aran ẹkekwọrọde ẹnyụn̄ ẹn̄wamde mmọ.—Matthew 25:34-40.

8. Didie ke ediwak owo ẹkeda ‘nnem-inua’ ẹdian idem ye ikọt Abasi?

⁸ Idịghe kpukpru owo oro ẹkedọhọde ke imenyene udọn̄ ke ndinam n̄kpọ Abasi ke mme isua En̄wan Ukaraidem oro ẹkenyene eti uduakesịt. Angel ama ọtọt ete: “Ndien ediwak owo ẹyeda nnem-inua ẹyịre ye mmọ.” (Daniel 11:34b) Ediwak ibat mmọ ẹma ẹnyene udọn̄ ke akpanikọ edi ikenyịmeke ndiyak idem nnọ Abasi. Edi mbon en̄wen ẹmi ẹketiede nte ẹnyịme eti mbụk ẹkenen̄ede ẹdi mbon uyep ẹnọ mbon ukara. Ntọt otode idụt kiet okot ete: “Ndusụk mme oburobụt owo ẹmi ẹkedi ata mbon Communist ẹmi ẹkesan̄ade ndịbe ndịbe ẹdụk ẹdi esop Ọbọn̄, ẹma ẹwụt ọkpọsọn̄ ifịk, idem ẹma ẹkam ẹmek mmọ ẹnọ ikpọ ifetutom.”

9. Ntak emi Jehovah akayakde ndusụk mme anam-akpanikọ Christian oro ‘ẹduọn̄ọ’ ke ntak mbon oro ẹkedọn̄de ikpat ndịbe ndịbe ẹdụk?

⁹ Angel oro ama aka iso ete: “Ndien ndusụk mbon ẹmi ẹdide ọniọn̄ ẹyeduọn̄ọ, man ẹdomo mmọ, ẹnyụn̄ ẹsio mmọ ndek ke idem ẹfep, ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹsana, tutu esịm ke utịt ini: koro osụk ebetde ini emi ẹkedoride.”  (Daniel 11:35) Mbon oro ẹkedọn̄de ikpat ndịbe ndịbe ẹdụk ẹma ẹnam ndusụk mme anam-akpanikọ ẹduọ ẹdụk ubọk mbon ukara. Jehovah akayak mme utọ n̄kpọ oro ẹtịbe man ẹsion̄o ikọt esie ndek ke idem ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹsana. Kpa nte Jesus ‘ekekpepde nsụkibuot oto ndutụhọ oro enye okokụtde,’ ntre mme anam-akpanikọ ẹmi ẹma ẹkpep ndime ime ẹto udomo mbuọtidem mmọ. (Mme Hebrew 5:8; James 1:2, 3; men Malachi 3:3 domo.) Ke ntre ẹma ‘ẹsion̄o mmọ ndek ke idem, ẹnam mmọ ẹsana, ẹnyụn̄ ẹfia.’

10. Nso ke ikọ oro “tutu esịm ke utịt ini” ọwọrọ?

¹⁰ Ikọt Jehovah ẹkenyene ndiduọn̄ọ nnyụn̄ ndi se ẹsion̄ode ndek ke idem ẹfep “tutu esịm ke utịt ini.” Edi akpanikọ, mmọ ẹma ẹdori enyịn ndidi se ẹkọbọde tutu esịm utịt idiọk editịm n̄kpọ emi. Nte ededi, ikọ Aramaic oro edide ukem ye enye emi ẹkabarede mi nte “tutu” odu ke uwetn̄kpọ usem Aramaic ke Daniel 7:25 ndien do enye ọwọrọ “ke ini” m̀mê “ke.” Ntem, ke Daniel 11:35, anaedi “utịt ini” etịn̄ aban̄a utịt ikpehe ini oro ẹyomde man ẹsion̄o ikọt Abasi ndek ke idem ẹfep ke adan̄aemi ẹyọde en̄wan edidem edem edere. Nte an̄wan̄ade ediduọn̄ọ oro eketre ke ‘ini emi Jehovah okodoride.’

EDIDEM EMENEDE IDEMESIE KE ENYỌN̄

11. Nso ke angel eketịn̄ aban̄a edu edidem edem edere kaban̄a itie edikara Jehovah?

¹¹ Kaban̄a edidem edem edere, angel oro ama adian ete: “Edidem ayanam kpa nte enye amade, onyụn̄ emenede idem esie ke enyọn̄, onyụn̄ enịm idem esie ke akamba akan kpukpru abasi, [ke esịnde ndinyịme itie edikara Jehovah] onyụn̄ etịn̄ mme utịbe n̄kpọ aban̄a Abasi mme abasi, oyonyụn̄ oforo tutu ikpahaesịt okụre ama: koro enye ayanam se ẹkewụkde. Enye idinyụn̄  ikereke mme abasi mme ete esie, idinyụn̄ ikereke se iban ẹmade, ikereke baba abasi kiet: koro enye eyenịm idem esie ke akamba akan kpukpru.”—Daniel 11:36, 37.

12, 13. (a) Ke nso usụn̄ ke edidem edem edere ekesịn ‘Abasi mme ete esie’? (b) Mmanie ẹkedi “iban” ẹmi edidem edem edere mîkekereke iban̄a se mmọ “ẹmade”? (c) Ewe “abasi” ke edidem edem edere okokpono?

¹² Ke osude mme ntịn̄nnịm ikọ ẹmi, edidem edem edere ama esịn “abasi mme ete esie,” utọ nte Abasi-Ita-ke-Kiet eke Christendom. Otu idụt Communist ama esịn udọn̄ ọnọ ata ata ekikere unana edinịm Abasi ke akpanikọ. Ntem edidem edem edere ama enịm idem nte abasi, ‘emenede idemesie akan kpukpru owo.’ Ke mîkereke “se iban ẹmade”—mme idụt oro ẹkedude ke idak esie, utọ nte North Vietnam, ẹmi ẹkenamde n̄kpọ nte ifịn iban ukara esie—edidem ama anam n̄kpọ “nte enye amade.”

¹³ Ke akade iso ke prọfesi oro, angel ama ọdọhọ ete: “Enye oyokpono abasi n̄kpọsọn̄ ebiet ke itie esie; onyụn̄ ada gold, ye silver, ye ọsọn̄-urua itiat, ye n̄kpọ-uto okpono abasi eke mme ete esie mîkọfiọkke.” (Daniel 11:38) Ke akpanikọ, edidem edem edere ọkọkọn̄ mbuọtidem esie ke ifiọk un̄wana ekọn̄ eyomfịn, kpa “abasi n̄kpọsọn̄ ebiet.” Enye okoyom edinyan̄a oto “abasi” emi, awade ekese inyene ke itieuwa esie.

14. Didie ke edidem edem edere akanam n̄kpọ “uforo uforo”?

¹⁴ “Enye edinam [uforo uforo, NW] ke ata n̄kpọsọn̄ ebiet ye esen abasi kiet, emi enye edidiọn̄ọde edinyụn̄ anamde okpon ke ubọn̄: onyụn̄ anam mmọ ẹkara ediwak owo, onyụn̄ edeme isọn̄ ọnọ ke n̄kpọ eyen-utom.” (Daniel 11:39) Ke eberide edem ke “esen abasi” ekọn̄ esie, edidem edem edere ama anam n̄kpọ ata “uforo uforo,” owụtde nte idide enyene-ndịk odudu ekọn̄ ke “ukperedem ini.” (2 Timothy 3:1) Ẹma ẹnọ mbon oro ẹkenọde ekikere esie ibetedem n̄kpọ eyenutom edide  un̄wam eke ukaraidem, eke okụk, ndien ke ndusụk ini eke ekọn̄.

‘EDINỤK’ KE UTỊT INI

15. Didie ke edidem edem usụk ye edidem edem edere ‘ẹkenụk’ kiet eken?

¹⁵ Angel ama asian Daniel ete: “Ke utịt ini, edidem usụk oyonụk enye.” (Daniel 11:40a) Nte edidem edem usụk ama ‘onụk’ edidem edem edere ke “utịt ini”? (Daniel 12:4, 9) Ih, ke akpanikọ ama onụk. Ke akpa ekọn̄ ererimbot ama okokụre, ediomi emem oro akasan̄ade ye ufen emi ẹkemende ẹdori edidem edem edere eke ini oro—Germany—ekenen̄ede edi ‘edinụk,’ kpa n̄kpọ ndisịn udọn̄ nnọ edisio usiene. Ke ama akakan ke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, edidem edem usụk ama ada mme enyene-ndịk n̄kpọekọn̄ nuclear an̄wana ye enye emi okodomode idem ye enye onyụn̄ etịm n̄ka ibetedem kiet emi enyenede udịmekọn̄, kpa North Atlantic Treaty Organization (NATO), ndida n̄n̄wana ye enye. Kaban̄a utom NATO, ewetmbụk owo Britain kiet ọdọhọ ete: “Enye ekedi akpan n̄kpọutom ndida ‘mbiọn̄ọ’ USSR, emi ẹkesede ke emi nte se idide akpan n̄kpọ ndịghe inọ emem Europe. Utom esie ekebịghi ke isua 40, ama onyụn̄ okụt unen oro owo mîkemeke ndifan̄a.” Nte mme isua En̄wan Ukaraidem ẹkebede, ‘edinụk’ oro edidem edem usụk okonụkde mi ama edisịne edida ifiọk ntaifiọk n̄kọ ntọt ke ndịbe ọkọrọ ye edida mbufiọk ye ibak ibak usụn̄ un̄wana ekọn̄.

16. Didie ke edidem edem edere akanam n̄kpọ aban̄a edinụk oro edidem edem usụk okonụkde enye?

¹⁶ Didie ke edidem edem edere akanam n̄kpọ? “Edidem edere oyonyụn̄ ada chariot, ye mbon horse, ye ubom mbakara ediwak, obụmede anam enye nte oyobio; ndien enye oyodụk ke mme idụt oro, onyụn̄ ofụk mmọ, onyụn̄ asan̄a ebe.” (Daniel 11:40b) Mbụk ukperedem ini emi owụt nte edidem edem edere anamde odudu esie  atara. Ke ini ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, “edidem” Nazi ama atara ebe mme adan̄a esie odụk mme idụt n̄kann̄kụk oro. Ke utịt ekọn̄ oro, “edidem” oro akadade itie esie ama ọbọp okopodudu obio ukara. Ke ini En̄wan Ukaraidem oro, edidem edem edere akada ke edem idụt efen an̄wana ye enye emi okodomode idem ye enye onyụn̄ esịn nsọk ọnọ nsọn̄ibuot ke Africa, Asia, ye Latin America. Enye ama ọkọbọ mme ata Christian, ọbiọn̄ọ mmọ—edi itreke utom mmọ—ke baba usụn̄ kiet. Ndien ibak ibak ekọn̄ ye eke en̄wan mbre ukara esie ama anam ediwak idụt ẹdidu ke idak esie. Emi edi ukem se angel oro eketịn̄de prọfesi aban̄a ete: “Enye oyonyụn̄ odụk ke edinem isọn̄ [idaha eke spirit ikọt Jehovah], ediwak owo ẹyeduọn̄ọ.”—Daniel 11:41a.

17. Nso adan̄a ẹkedu ẹnọ editat oro edidem edem edere akatatde mme adan̄a esie?

¹⁷ Kpa ye oro, edidem edem edere ikenyeneke edikan ke ofụri ererimbot. Angel ama ebem iso etịn̄ ete: “Mme mmọ ẹmi ẹyebọhọ enye ke ubọk, kpa Edom, ye Moab, ye akpan owo nditọ Ammon.” (Daniel 11:41b) Ke eset, Edom, Moab, ye Ammon ẹkedu ke ufọt ikpehe ukara Egypt emi ekedide edidem edem usụk ye Syria emi ekedide edidem edem edere. Ke eyomfịn mmọ ẹda ẹban̄a mme idụt ye mme esop oro edidem edem edere akasakde iso ese edi oro mîkekemeke ndida nsịn ke idak ukara esie.

EGYPT IBỌHỌKE

18, 19. Ke mme usụn̄ ewe ke owo emi okodomode idem ye enye ekenyene odudu ke idem edidem edem usụk?

¹⁸ Angel Jehovah ama aka iso ete: “Enye [edidem edem edere] ayanyanade ubọk esie odori mme idụt ke idem:  ndien isọn̄ Egypt ididịghe se idibọhọde. Ndien enye eyedi etubom mme ebiet unịm gold ye silver, ye eke kpukpru n̄kpọ-uto Egypt: nditọ Lybia ye Ethiopia ẹyenyụn̄ ẹsan̄a ye enye ikpat kiet.” (Daniel 11:42, 43) Idem edidem edem usụk, kpa “Egypt,” ikọbọhọke mme utịp edinam utat idụt eke edidem edem edere. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹkan edidem edem usụk idiọk idiọk ke Vietnam. Ndien nso kaban̄a “nditọ Lybia ye Ethiopia”? Mme mbọhọidụn̄ Egypt eset ẹmi ẹkeme nte odotde ndida mban̄a mme idụt oro, ẹmi ke ntak ikpehe isọn̄ emi mmọ ẹdude, ẹdide mbọhọidụn̄ “Egypt” (kpa edidem edem usụk) eyomfịn. Ndusụk ini, mmọ ẹsidi mme anditiene—‘ẹsan̄ade ikpat kiet ye’—edidem edem edere emi.

¹⁹ Nte edidem edem edere amakara ‘mme ebiet unịm n̄kpọuto Egypt’? Enye ke akpanikọ enyene ọkpọsọn̄ odudu ke usụn̄ nte edidem edem usụk adade okụk esie anam n̄kpọ. Ke okopde ndịk aban̄a enye emi odomode idem ye enye, edidem edem usụk amabiat ediwak okụk ndibọp okopodudu udịmekọn̄, mme an̄wana ekọn̄ mmọn̄, ye mme an̄wana ekọn̄ ofụm. Ke utọ usụn̄ emi, edidem edem edere ‘akara,’ m̀mê enyene odudu ke, idaha uforo edidem edem usụk.

AKPATRE EN̄WAN

20. Didie ke angel etịn̄ aban̄a akpatre en̄wan edidem edem edere?

²⁰ Ndomoidem emi ke ufọt edidem edem edere ye edidem edem usụk—edide eke ekọn̄, eke ndutịm uforo, m̀mê ke mme usụn̄ efen—ekpere utịt esie. Ke ayararede mme n̄kpọ ẹban̄ade en̄wan oro edidide, angel Jehovah ama ọdọhọ ete: “Etop emi editode ke edem usiaha-utịn, ye ke edem edere eyetịmede enye [edidem edem edere]; ndien enye ọyọwọrọ ke akwa ifụtesịt, ete isuan inyụn̄ isobo ediwak owo fap. Ndien enye oyowụk mme tent ebiet-idụn̄ esie ke ufan̄ mme inyan̄ ke ediye ye edisana  obot; ndien enye eyesịm utịt esie, baba owo kiet eke anyan̄ade enye idụhe.”—Daniel 11:44, 45.

21. Nso isụk idu kan̄a ndifiọk mban̄a edidem edem edere?

²¹ Ye edisuan oro ẹkesuande Soviet Union ke December 1991, edidem edem edere ama osobo akwa iduọ. Anie edidi edidem emi ke ini Daniel 11:44, 45 edisude? Nte enye edidi kiet ke otu mme idụt oro ẹkedide ubak akani Soviet Union? Mîdịghe nte enye oyokpụhọde enye emi enye edide ofụri ofụri, nte enye akanamde ediwak ini mbemiso? Nte mme idụt efen ndision̄o n̄kpọekọn̄ nuclear ndi oyosụn̄ọ ke obufa mbuba n̄kpọekọn̄ onyụn̄ enyene ebuana ye se enye emi edidem edide? Ẹyenyene mme ibọrọ ẹnọ mme mbụme ẹmi nte ini akade. Oyowụt ọniọn̄ nnyịn nditre ndisịm ubiere. Ke ini edidem edem edere ọtọn̄ọde akpatre en̄wan esie, kpukpru mbon ẹmi ẹnyenede ọniọn̄ oro ọkọn̄ọde ke Bible ẹyetịm ẹkụt edisu esie.—Se “Ndidem ke Daniel Ibuot 11,” ke page 284.

22. Mme mbụme ewe ẹdemede ẹban̄a akpatre en̄wan edidem edem edere?

²² Nte ededi, nnyịn imọfiọk se edidem edem edere edinamde ke mîbịghike. Ke anamde n̄kpọ aban̄a etop “emi editode ke edem usiaha-utịn, ye ke edem edere,” enye ọyọtọn̄ọ en̄wan ‘man osobo ediwak owo.’ Enye edin̄wana ye mmanie? Ndien nso “etop” edidemede utọ en̄wan oro?

IDIỌK ETOP ANAM ẸKOP NDỊK

23. (a) Nso n̄wọrọnda n̄kpọntịbe ana ada itie mbemiso Armageddon? (b) Mmanie ẹdi “ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiaha-utịn ẹdi”?

²³ Kere ban̄a se n̄wed Ediyarade enyenede nditịn̄ mban̄a utịt Akwa Babylon, kpa ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. Mbemiso Armageddon, “ekọn̄ akwa usen Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ,” akwa asua utuakibuot akpanikọ emi edi se ‘ẹdifọpde ke ikan̄.’ (Ediyarade 16: 14, 16; 18:2-8) Edin̄wan̄a ọyọhọ eso iyatesịt Abasi itiokiet nduọk ke ndamban̄a akpa Euphrates akada aban̄a nsobo esie. Mmọn̄ akpa oro asat man “etịm ufan̄ enịm ọnọ ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiaha-utịn ẹdi.” (Ediyarade 16:12) Ndidem ẹmi ẹdi mmanie? Idịghe mbon efen ikan Jehovah Abasi ye Jesus Christ!—Men Isaiah 41:2; 46:10, 11 domo.

24. Ewe edinam Jehovah ekeme nditịmede edidem edem edere?

²⁴ Ẹtịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ẹban̄a nsobo Akwa Babylon ke n̄wed Ediyarade, emi ọdọhọde ete: “Nnụk duop oro okokụtde [ndidem oro ẹkarade ke utịt ini] ye unam [Edidiana Mme Idụt] ẹyesua akpara oro, ẹnyụn̄ ẹbiat enye, ẹnyụn̄ ẹnịm enye iferi, ẹnyụn̄ ẹta enye ikpọkidem, ẹnyụn̄ ẹfọp enye ke ikan̄ ẹwot.” (Ediyarade 17:16) Ntak emi mme andikara ẹdisobode Akwa Babylon? Koro “Abasi ekesịn mmọ ke esịt, ete ẹnam uduak Imọ.” (Ediyarade 17:17) Edidem edem edere esịne ke otu mme andikara ẹmi. Se enye okopde “emi editode ke edem usiaha-utịn” ekeme ndida mban̄a edinam Jehovah emi, ke ini enye edisịnde ke esịt mme andikara ẹdide owo ndisobo akwa akpara ido ukpono emi.

25. (a) San̄asan̄a itie ewe ke edidem edem edere enyene? (b) M̀mọ̀n̄ ke edidem edem edere owụk “tent ebiet-idụn̄ esie”?

²⁵ Edi odu san̄asan̄a itie emi edidem edem edere ọwọn̄ọrede iyatesịt esie ọnọ. Angel ọdọhọ ete ke enye “oyowụk mme tent ebiet-idụn̄ esie ke ufan̄ mme inyan̄ ke ediye ye edisana obot.” Ke eyo Daniel akwa inyan̄ oro ekedi Mediterranean ndien edisana obot ekedi Zion, emi ini kiet ko ekedide ebiet emi temple Abasi okodude. Ntem, ke edisu eke prọfesi oro, edidem edem edere oro okopde iyatesịt mi ayada en̄wan etiene ikọt Abasi. Ke usụn̄ifiọk eke spirit, “ufan̄ mme inyan̄ . . . ye edisana obot” ada aban̄a idaha eke spirit mme asan̄autom Jehovah oro ẹyetde aran. Mmọ ẹwọrọ ẹkpọn̄  “inyan̄” ubonowo emi adian̄arede ọkpọn̄ Abasi ẹnyụn̄ ẹnyene idotenyịn edikara ke Obot Zion eke heaven ye Jesus Christ.—Isaiah 57:20; Mme Hebrew 12:22; Ediyarade 14:1.

26. Nte prọfesi Ezekiel okowụtde, mbụk oro ‘otode edem edere’ ekeme ndito anie?

²⁶ Ezekiel, owo emi okodude ke ukem iduọk ini ye Daniel, ama etịn̄ prọfesi n̄ko aban̄a en̄wan oro ẹdidade ẹtiene ikọt Abasi “ke ini iso.” Enye ọkọdọhọ ete ke Gog eke Magog, oro edi, Satan kpa Devil, editọn̄ọ usua oro. (Ezekiel 38:14, 16) Ke ndamban̄a usụn̄, m̀mọ̀n̄ ke Gog emi oto edi? Jehovah, ebede ke Ezekiel, ọdọhọ ke ‘oto ke ata esịt edere.’ (Ezekiel 38:15) Yak ibụmede en̄wan emi ọdiọk nte ọkpọdọdiọk, enye idisoboke ikọt Jehovah. N̄wọrọnda n̄kpọntịbe emi edisụn̄ọ ke akpan usio-ukot ke n̄kan̄ Jehovah ndisobo udịmekọn̄ Gog. Ntem, Jehovah ọdọhọ Satan ete: ‘Nyesịn fi uwam ke mban̄, nnyụn̄ nsio fi.’ ‘Nyanam fi oto ke ata esịt edere, nnyụn̄ nda fi nsịm ikpọ obot Israel.’ (Ezekiel 38:4; 39:2) Ke ntre, anaedi mbụk oro ‘otode edem edere,’ emi ayatde edidem edem edere esịt, oto Jehovah. Edi amaedi se etop ẹmi ‘ẹtode usiahautịn ye edem edere’ mi ẹdisịnede ke akpatre, Abasi ikpọn̄ edibiere ndien ẹyediọn̄ọ nte ini akade.

27. (a) Ntak emi Gog edidemerede mme idụt, esịnede edidem edem edere, ndin̄wana ye ikọt Jehovah? (b) En̄wan Gog editie didie?

²⁷ Amaedi Gog, enye eben̄e idem ndida ofụri ukeme esie n̄n̄wana en̄wan ke ntak uforo oro “Israel Abasi” enyenede, emi, ọkọrọ ye “akwa otu owo” eke “mme erọn̄ en̄wen,” mîdịghe ubak ererimbot emi. (Galatia 6:16; Ediyarade 7:9; John 10:16; 17:15, 16; 1 John 5:19) Gog ese “mbio ẹmi ẹketan̄de ke mme idụt ẹbon, ẹmi ẹkọde ufene ye inyene [eke spirit]” ke ndek. (Ezekiel 38:12) Ke ekerede aban̄a idaha eke spirit Christian nte ‘obio-in̄wan̄ oro mînyeneke ibibene,’ emi ẹkemede ndikan mmemmem mmemmem, Gog esịn akpatre ukeme ndisọhi n̄kpọ emi  edide ubiọn̄ọ ọnọ enye ndikara ofụri ubonowo mi mfep. Edi enye okpu. (Ezekiel 38:11, 18; 39:4) Ke ini ndidem isọn̄, esịnede edidem edem edere, ẹn̄wanade ye ikọt Jehovah, mmọ ‘ẹyesịm utịt mmọ.’

‘EDIDEM ORO EYESỊM UTỊT ESIE’

28. Nso ke nnyịn ifiọk iban̄a ini iso edidem edem edere ye edidem edem usụk?

²⁸ Edidem edem edere in̄wanake akpatre en̄wan esie ye edidem edem usụk. Ke ntre, edidem edem edere isịmke utịt esie ke ubọk akwa andidomo idem ye enye. Ukem ntre, idịghe edidem edem edere osobo edidem edem usụk. ‘Idịghe ubọk owo’ edisobo edidem edem usụk, edi edi Obio Ubọn̄ Abasi. * (Daniel 8:25) Ke akpanikọ, ke ekọn̄ Armageddon, Obio Ubọn̄ Abasi oyosio kpukpru ndidem isọn̄ efep, ndien emi nte an̄wan̄ade edi se itịbede inọ edidem edem edere. (Daniel 2:44) Daniel 11:44, 45 etịn̄ aban̄a mme n̄kpọntịbe ẹdade ẹsịm akpatre en̄wan oro. Eyịghe idụhe ‘un̄wam ndomokiet mîdidụhe’ ke ini edidem edem edere esịmde utịt esie!

[Mme Ikọ idakisọn̄]

NSO KE AFO OKOKỤT?

• Didie ke owo emi edidem edem edere edide okokpụhọde ke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ama okokụre?

• Nso iditịbe ke akpatre inọ edidem edem edere ye edidem edem usụk?

• Didie ke afo ọbọ ufọn oto edinọ ntịn̄enyịn ke prọfesi Daniel aban̄ade ndomoidem ke ufọt ndidem iba oro?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

 [Chart/Ndise ke page 284]

NDIDEM KE DANIEL IBUOT 11

Edidem Edidem

Edem Edere Edem Usụk

Daniel 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I

Daniel 11:6 Antiochus II Ptolemy II

(Laodice n̄wan) (Berenice adiaha)

Daniel 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III

Daniel 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV

Daniel 11:13-19 Antiochus III Ptolemy V

(Cleopatra I adaiaha) Andida itie: Ptolemy VI

Mme andida itie:

Seleucus IV ye

Antiochus IV

Daniel 11:20 Augustus

Daniel 11:21-24 Tiberius

Daniel 11:25, 26 Aurelian Ọbọn̄ An̄wan

Obio Ukara Zenobia

Rome ọduọ

Daniel 11:27-30a Obio Ukara Germany Britain, ekem Ukara

(Ekọn̄ Ererimbot I) Ererimbot eke Britain

ye America etiene

Daniel 11:30b, 31 Ọyọhọ Ukara Ita eke Ukara Ererimbot eke

Hitler (Ekọn̄ Ererimbot II) Britain ye America

Daniel 11:32-43 Mme idụt Communist Ukara Ererimbot

(En̄wan Ukaraidem) eke Britain ye America

Daniel 11:44, 45 Idahake ida kan̄a * Ukara Ererimbot

eke Britain ye America

[Ikọ idakisọn̄]

 [Ndise ke page 271]

 [Ndise ke page 279]

‘Edinụk’ oro edidem edem usụk okonụkde emesịne edida ifiọk ntaifiọk n̄kọ ntọt ke ndịbe ọkọrọ ye edida mbufiọk ye mbonekọn̄ n̄n̄wana ekọn̄