Ndiyarade Ndịben̄kpọ Akwa Eto Oro
Ibuot Itiokiet
Ndiyarade Ndịben̄kpọ Akwa Eto Oro
1. Nso iketịbe inọ Edidem Nebuchadnezzar, edemerede ewe mbụme?
JEHOVAH ama ayak Edidem Nebuchadnezzar akabade edi andikara ererimbot. Nte edidem Babylon, enye ama enyene ediwak inyene, akpakịp udia, akwa ufọk ubọn̄—ofụri n̄kpọ obụkidem oro ọkọdọn̄de enye ndinyene. Edi ke mbuari enye ama ọbọ esuene. Ke ibuot ebede enye, Nebuchadnezzar ama anam n̄kpọ nte unam! Ke ẹbịnde enye ẹfep ke okpokoro ubọn̄ ye ufọk ubọn̄, enye ama odụn̄ ke ikọt onyụn̄ ata mbiet nte enan̄. Nso ikanam afanikọn̄ emi esịm enye? Ndien ntak emi enye ekpebehede nnyịn?—Men Job 12:17-19; Ecclesiastes 6:1, 2 domo.
EDIDEM ỌNỌ ATA EDIKON̄ UBỌN̄
2, 3. Nso ke edidem Babylon akaduak ọnọ mme andidu ke idak esie, ndien didie ke enye ekese Ata Edikon̄ Abasi?
2 Esisịt ini ke ibuot ama akafiak ọfọn enye, Nebuchadnezzar ama ọnọ ofụri obio ukara esie n̄wọrọnda etop aban̄a se iketịbede. Jehovah ama ọnọ prọfet Daniel odudu spirit nditịm nnennen n̄wetnnịm n̄kpọ aban̄ade n̄kpọntịbe emi nnịm. Enye ọtọn̄ọ ye mme ikọ ẹmi: “Nebuchadnezzar edidem ọkọm kpukpru mme idụt ye obio, ye usem, ẹmi ẹdụn̄de ke ofụri ererimbot, ete, Yak emem mbufo okpon. Etie mi nte ọfọn ndibụk mme utịbe n̄kpọ ye n̄kpọ ndyọ emi Abasi Ibom akanamde ye ami. Mme utịbe n̄kpọ esie ẹwak didie! n̄kpọ ndyọ esie ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ didie! ubọn̄ esie edi nsinsi ubọn̄; enye onyụn̄ akara ke ofụri emana.”—Daniel 4:1-3.
3 Mme andidu ke idak ukara Nebuchadnezzar ‘ẹkedụn̄ ke ofụri ererimbot’—obio ukara esie ama esịne ekese ikpehe ererimbot eke n̄wetnnịm n̄kpọ Bible. Kaban̄a Abasi Daniel, edidem ọkọdọhọ ete: “Ubọn̄ esie edi nsinsi ubọn̄.” Mme ikọ oro ẹkenọ Jehovah ubọn̄ didie ntem ke ofụri Obio Ukara Babylon! Akan oro, emi ekedi ọyọhọ ikaba emi ẹkewụtde Nebuchadnezzar nte ke Obio Ubọn̄ Abasi ikpọn̄ ada “ke nsinsi.”—Daniel 2:44.
4. Ke ebuana ye Nebuchadnezzar, didie ke “utịbe n̄kpọ ye n̄kpọ ndyọ” Jehovah ẹketọn̄ọ?
4 Nso “utịbe n̄kpọ ye n̄kpọ ndyọ” ke “Abasi Ibom” akanam? Mmọ ẹmi ẹketọn̄ọ ye ọkpọkpọ ifiọk n̄kpọntịbe edidem emi obụkde ke mme ikọ ẹmi: “Ami Nebuchadnezzar n̄kodu ke ufọk mi, nnyụn̄ mforo ke akwa ufọk mi: n̄kụt ndap, ndien enye esịn mi ndịghe; ekikere ke bed mi ye n̄kukụt ibuot mi ẹnyụn̄ ẹnam mi ndịk.” (Daniel 4:4, 5) Nso ke edidem Babylon akanam aban̄a mfịna mfịna ndap emi?
5. Didie ke Nebuchadnezzar ekese Daniel, ndien ntak-a?
5 Nebuchadnezzar ama ọdọn̄ ẹkekot mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon ẹdi onyụn̄ asian mmọ ndap oro. Edi mmọ ẹkekpu didie ntem! Mmọ ikekemeke ndisiak ndap oro. N̄wetnnịm n̄kpọ oro adian ete: “Edikem ke ukpere-edem, Daniel, emi enyịn̄ esie ekerede Belteshazzar, nte enyịn̄ abasi mi asan̄ade, emi spirit edisana Abasi onyụn̄ odude enye ke idem, odụk edi ke iso mi; ndien ntịn̄ ndap oro ke iso esie.” (Daniel 4:6-8) Enyịn̄ ẹkesiode Daniel ke okụre ubọn̄ ekedi Belteshazzar, ndien nsunsu abasi oro edidem okokotde “abasi mi” ekeme ndidi ekedi Bel m̀mê Nebo m̀mê Marduk. Ke edide okpono uwak abasi, Nebuchadnezzar akada Daniel nte owo emi “spirit edisana Abasi” odude enye ke idem. Ndien ke ntak idaha Daniel nte etubom kpukpru mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon, edidem eketịn̄ aban̄a enye nte “etubom mbon-n̄wed.” (Daniel 2:48; 4:9; men Daniel 1:20 domo.) Edi akpanikọ, anam-akpanikọ oro Daniel akananam ikpọn̄ke utuakibuot Jehovah ikebre mfọni.—Leviticus 19:26; Deuteronomy 18:10-12.
ATA AKAMBA ETO
6, 7. Didie ke afo akpanam se Nebuchadnezzar okokụtde ke ndap an̄wan̄a?
6 Nso ikedi enyene-ndịk ndap edidem Babylon oro? Nebuchadnezzar ọkọdọhọ ete: “N̄kukụt ibuot mi ke bed mi etie ntem: ami n̄kụt, ndien, sese, eto kiet odu ke ufọt isọn̄, ndien idaha esie okon̄. Eto oro ọkọri onyụn̄ ọsọn̄ọ, idaha esie onyụn̄ esịm ke enyọn̄, ndise esie onyụn̄ esịm utịt ofụri ererimbot: ikọn̄ esie eye, mfri esie onyụn̄ awak: udia kpukpru onyụn̄ odu ke esịt: mme unam ikọt ẹdụk ke mfụt esie, mme inuen enyọn̄ ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke n̄kọk esie, kpukpru obụkidem onyụn̄ adia n̄kpọ ke esịt.” (Daniel 4:10-12) Nte ẹdọhọde, Nebuchadnezzar ama ama ikpọ cedar Lebanon, esika ekese mmọ, onyụn̄ ada ndusụk mmọ edi Babylon nte eto eke ẹkpokde. Edi akananam enye ikekwe n̄kpọ ndomokiet eke ebietde eto oro enye okokụtde ke ndap. Enye ama okon̄ idaha “ke ufọt isọn̄,” ẹma ẹda ke ofụri isọn̄ ẹkụt enye, ama onyụn̄ on̄wụm mfri tutu udia odu ọnọ kpukpru obụkidem.
7 Ndap emi ama esịne ekese, koro Nebuchadnezzar ama adian ete: “Ami n̄kụt ke n̄kukụt ibuot mi ke bed mi, ndien, sese, andikpeme kiet emi edide edisana oto ke enyọn̄ osụhọde; enye ofiori ọkpọsọn̄, onyụn̄ ọdọhọ ntem, ete, Mbufo ẹkpi eto emi, ẹnyụn̄ ẹkpok n̄kọk esie, ẹken̄ ikọn̄ esie, ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ mfri esie: yak mme unam ẹdan̄a ẹkpọn̄ mfụt esie, yak mme inuen ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ n̄kọk esie: edi mbufo ẹsụhọ etak orụn̄ esie ke isọn̄, kpa ke ubọpn̄kpọ ukwak ye eke okpoho, ke nsek mbiet in̄wan̄: yak mbara enyọn̄ onyụn̄ ebịt enye, yak udeme esie onyụn̄ odu ye mme unam ke mbiet in̄wan̄.”—Daniel 4:13-15.
8. Anie ekedi “andikpeme”?
8 Mbon Babylon ẹma ẹnyene ekikere ido ukpono mmọ kaban̄a nti ye ndiọi edibotn̄kpọ eke spirit. Edi anie ekedi “andikpeme, m̀mê isụn̄utom,” emi otode ke enyọn̄ mi? Sia ẹkotde enye “kiet emi edide edisana,” enye ekedi edinen angel emi adade ke ibuot Abasi. (Men Psalm 103:20, 21 domo.) Kere mme mbụme oro anade edi ẹma ẹfịna Nebuchadnezzar! Ntak ẹkpide eto emi ẹduọk? Nso ufọn idu ke ndikpan etak esie ndikọri ebe ke ndibọp enye ke ubọpn̄kpọ ukwak ye okpoho? Ke akpanikọ, nso ufọn ke ikpîkpu etak enyene?
9. Ke nditịm ntịn̄, nso ke andikpeme eketịn̄, ndien mme mbụme ewe ke ẹdemede?
9 Anaedi mbọribọ ama omụm Nebuchadnezzar nte enye okokopde mme ikọ oro andikpeme akakade iso etịn̄ ete: “Yak ẹkpụhọde enye esịt, okûdi aba eke owo, ndien yak ẹnọ enye esịt unam; yak isua itiaba ẹnyụn̄ ẹbe enye. N̄kpọ emi oto ke ewụhọ mme andikpeme, ikọ emi onyụn̄ oto ke uyo mme edisana (angel); man mmọ eke ẹdude uwem ẹfiọk ẹte ke Ata Edikon̄ edi etubom ke ubọn̄ ererimbot, onyụn̄ ada enye ọnọ owo eke enye amade, onyụn̄ emen ata n̄kpri owo odori, ete edi etubom ke esịt.” (Daniel 4:16, 17) Etak orụn̄ eto isinyeneke esịt owo. Kaban̄a se iketịbede oro, didie ke ẹkeme ndimen esịt unam nnọ etak orụn̄ eto? Nso idi “isua itiaba” oro? Ndien didie ke kpukpru ẹmi ẹnyene ebuana ye ukara ke “ubọn̄ ererimbot”? Ke akpanikọ Nebuchadnezzar ama oyom ndifiọk.
ẸNỌ EDIDEM IDIỌK MBỤK
10. (a) Nte N̄wed Abasi etịn̄de, nso ke mme eto ẹkeme ndida mban̄a? (b) Nso ke akamba eto oro ada aban̄a?
10 Ke okopde ndap emi, idem ama akpa Daniel ke esisịt ini, ekem ndịk anam enye. Ke Nebuchadnezzar akpakde enye ete asiak, prọfet oro ama ọdọhọ: “Ọbọn̄ mi, yak ndap emi enyene mmọ eke ẹsuade fi, yak n̄kpọ emi enye ediwọrọde onyụn̄ esịm mbon-utọk fo. Eto emi afo okokụtde, emi okponde onyụn̄ ọsọn̄de, . . . , edi afo, O edidem, edi enye emi oforode onyụn̄ ọsọn̄ọde, uforo fo onyụn̄ ọdọdiọn̄ aka iso tutu esịm ikpaenyọn̄, ubọn̄ fo onyụn̄ esịm utịt ererimbot.” (Daniel 4:18-22) Ke N̄wed Abasi, mme eto ẹkeme ndida mban̄a mme owo, mme andikara, ye mme obio ubọn̄. (Psalm 1:3; Jeremiah 17:7, 8; Ezekiel, ibuot 31) Ukem nte akamba eto eke ndap esie oro, Nebuchadnezzar ama ‘oforo onyụn̄ ọsọn̄ọ’ nte andida ibuot ke ukara ererimbot. Edi akamba eto oro akada aban̄a ‘ubọn̄ emi ekesịmde utịt ererimbot,’ abuanade obio ubọn̄ ererimbot. Enye ke ntre ada aban̄a itie edikara ofụri ekondo Jehovah, akpan akpan ke ebuana esie ye isọn̄.—Daniel 4:17.
11. Didie ke ndap edidem oro okowụt ke enye oyokụt esuene esuene ukpụhọde?
11 Esuene esuene ukpụhọde ke akana ebet Nebuchadnezzar. Ke anyande ubọk owụt n̄kpọntịbe emi, Daniel ama adian ete: “Emi edidem okokụtde edisana andikpeme kiet oto ke enyọn̄ osụhọde, onyụn̄ ọdọhọ, ete, Mbufo ẹkpen̄e eto emi, ẹnyụn̄ ẹbiat enye; edi ẹkpọn̄ etak orụn̄ esie ke isọn̄, kpa ke ubọp-n̄kpọ ukwak ye okpoho, ke edisehe mbiet in̄wan̄, yak mbara enyọn̄ ebịt enye, yak udeme esie onyụn̄ odu ye mme unam ikọt, tutu isua itiaba ẹbe enye: ntem ke enye ediwọrọ, O edidem, enye onyụn̄ edi uduak Ata Edikon̄ Abasi emi esịmde ọbọn̄ mi edidem.” (Daniel 4:23, 24) Ke akpanikọ ama oyom uko man ẹnọ okopodudu edidem etop oro!
12. Nso ikoyom nditịbe nnọ Nebuchadnezzar?
12 Nso iditịbe inọ Nebuchadnezzar? Kere nte enye akanamde n̄kpọ nte Daniel akadiande ete: “Ndien mmọ ẹyebịn fi ke otu owo ẹfep, idụn̄ fo oyonyụn̄ odu ye mme unam ikọt, ẹyenyụn̄ ẹbọk fi ke mbiet nte enan̄; ẹnyụn̄ ẹda mbara enyọn̄ ẹbịt fi; isua itiaba ẹyenyụn̄ ẹbe fi, tutu afo ọfiọk ete ke Ata Edikon̄ akara ke ubọn̄ ererimbot, onyụn̄ ada enye ọnọ owo ekededi eke enye amade.” (Daniel 4:25) Etie nte ikpọ owo ufọk ubọn̄ Nebuchadnezzar ẹdikam ‘ẹbịn enye ke otu owo ẹfep.’ Edi nte mme ima ima ọbọk ufene m̀mê mme ekpemerọn̄ ẹyese ẹban̄a enye? Baba, koro Abasi ama ọnọ ewụhọ ete ke Nebuchadnezzar edidụn̄ ye “mme unam ikọt,” ata mbiet.
13. Ndap eto oro okowụt ke nso iditịbe inọ idaha Nebuchadnezzar nte andikara ererimbot?
13 Kpa nte ẹkekpide eto oro ẹduọk, ẹyedorode Nebuchadnezzar ẹfep ke itie ukara ererimbot—edi ke ndusụk udomo ini kpọt. Daniel ama anam an̄wan̄a ete: “Emi mmọ ẹkedọhọde, ẹte ẹkpọn̄ etak orụn̄ eto oro, ubọn̄ fo ayana ọnọ fi, adan̄aemi afo edifiọkde ete ke heaven ada ubọn̄.” (Daniel 4:26) Ke ndap Nebuchadnezzar oro ẹma ẹyak etak orụn̄ eto oro ẹkekpide ẹduọk do aka iso odu, okposụkedi ẹkebọpde enye man okûkọri. Ukem ntre, “orụn̄ eto” edidem Babylon ama aka iso odu, okposụkedi ẹkebọpde enye man okûsehe ke “isua itiaba.” Idaha esie nte andikara ererimbot eketie nte etak eto oro ẹkebọpde do. Ẹma ẹtịm enye ẹnịm tutu isua itiaba ẹbe. Jehovah ama okụt ete ke owo ndomokiet ikadaha itie Nebuchadnezzar nte ọyọhọ andikara Babylon ke ikpehe ini oro, okposụkedi ekemede ndidi eyen esie ẹkekotde Evil-merodach ama anam n̄kpọ ke itie esie nte andikara.
14. Daniel akakpak Nebuchadnezzar ete anam nso?
14 Ke ekerede se ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a Nebuchadnezzar, Daniel ye uko ama akpak ete: “Yak item mi, ndien, O edidem, ọfọn ke iso fo; da eti ido kịbi mme idiọk ido fo fep, kịbi mme ukwan̄-n̄kpọ fo fep ke editua mme ubuene mbọm; m̀mê oro ayanam ifụre fo ebịghi.” (Daniel 4:27) Ke Nebuchadnezzar ọkpọkọwọn̄ọrede ọkpọn̄ idiọk edinam ufịk ye ntan̄idem esie, ekeme ndidi mme n̄kpọ ẹkpekekpụhọde ye enye. Kamse, isua ikie iba ke edem, Jehovah ama ebiere ndisobo mbon Nineveh, ibuot obio ukara Assyria, edi enye ikanamke oro aba koro edidem obio oro ye mme andidu ke idak esie ẹma ẹkabade esịt. (Jonah 3:4, 10; Luke 11:32) Nso kaban̄a atan̄-idem Nebuchadnezzar? Nte enye ama okpụhọde mme usụn̄ esie?
AKPA EDISU NDAP ORO
15. (a) Nso edu ke Nebuchadnezzar akaka iso ndinyene? (b) Mme uwetn̄kpọ ẹyarade nso ẹban̄a mme edinam Nebuchadnezzar?
15 Nebuchadnezzar okosụk atatan̄ idem. Ke asan̄ade akanade ke enyọn̄ akwa ufọk ubọn̄ ọfiọn̄ 12 ke enye ama akadaba ndap eto oro, enye ama ọkpọ inua ete: “Nte idịghe emi edi akamba Babylon emi ndade akwa odudu mi mbọp nnịm ke ufọk ubọn̄ mi, ye ke eke uyai ubọn̄ mi?” (Daniel 4:28-30) Nimrod akasiak Babylon (Babel), edi Nebuchadnezzar akanam enye eye. (Genesis 10:8-10) Ke kiet ke otu uwetn̄kpọ cuneiform esie, enye ama ọkpọ inua ete: “Nebuchadrezzar, Edidem Babylon, andifiak n̄wụk Esagila ye Ezida, ami ndi eyen Nabopolassar. . . . Ami nsọn̄ọ itie ukpeme Esagila ye Babylon nnyụn̄ n̄wụk enyịn̄ ubọn̄ mi ke nsinsi.” (Archaeology and the Bible, eke George A. Barton, 1949, page 478-479) Uwetn̄kpọ efen etịn̄ aban̄a n̄kpọ nte temple 20 oro enye akafiakde ọdiọn̄ m̀mê ọbọp. “Ke idak ukara Nebuchadnezzar,” The World Book Encyclopedia ọdọhọ ete, “Babylon ama akabade edi kiet ke otu nye-n̄kan obio ke ererimbot eset. Ke mme n̄wetnnịm n̄kpọ esie, enye ikawakke nditịn̄ mban̄a mme edinam ekọn̄ esie, edi ekesiwet aban̄a mme utom ubọpn̄kpọ esie ye ntịn̄enyịn oro enye ọkọnọde mme abasi Babylonia. Eyedi Nebuchadnezzar ọkọbọp mme In̄wan̄ Ufụmenyọn̄ ke Babylon, kiet ke otu N̄kpọ Ndyọ Itiaba eke Ererimbot Eset.”
16. Didie ke ẹkeyom ndisụhọde Nebuchadnezzar itie?
16 Okposụkedi enye akanamde inua, atan̄-idem Nebuchadnezzar okodu ke idaha ndidi se ẹsụhọrede itie. Mbụk eke odudu spirit oro ọdọhọ ete: “Adan̄aemi uyo emi osụk ododu edidem ke inua, uyo oto ke enyọn̄ ọduọ, ete, O edidem Nebuchadnezzar, ke ẹdọhọ fi, ẹte, Ubọn̄ fo amadaha ọkpọn̄ fi; ndien mmọ ẹyebịn fi ke otu owo ẹfep, idụn̄ fo oyonyụn̄ odu ye mme unam ikọt; ẹyebọk fi ke mbiet nte enan̄; ndien isua itiaba [“ini itiaba,” NW] ẹyebe fi, tutu afo edifiọk ete ke Ata Edikon̄ akara ke ubọn̄ ererimbot, onyụn̄ ada enye ọnọ owo ekededi eke enye amade.”—Daniel 4:31, 32.
17. Nso iketịbe inọ atan̄-idem Nebuchadnezzar, ndien ke mîbịghike enye okokụt idemesie ke nso utọ idaha?
17 Ye unana ubiatini ibuot ama ebe Nebuchadnezzar. Ke ẹbịnde enye ẹsio ke otu owo, enye ama ata mbiet “nte enan̄.” Ke odude ke otu mme unam ikọt, enye ke akpanikọ iketiehe ke mbiet itie oro ebietde paradise, ọbọde mbịt mbịt ofụm ye unana edinyene se anamde. Ke Iraq eyomfịn, emi ẹkụtde n̄wụre Babylon, eyo esifiop ke n̄kpọ nte Celsius 50 ke mme ọfiọn̄ ndaeyo onyụn̄ ebịt nte ice ke ini etuep. Sia owo mîsehe iban̄a enye ndien mbara onyụn̄ ebịtde enye idem, nnyan, n̄kọmọidet Nebuchadnezzar ẹma ẹkabade ẹtie nte ntan̄ ntrukpom ndien mbara ubọk ye mbara ukot esie ẹkabade ẹtie nte mbara inuen. (Daniel 4:33) Nso esuene ke emi ekedi ntem ọnọ atan̄-idem andikara ererimbot emi!
18. Ke ufan̄ ini itiaba oro, nso iketịbe inọ ebekpo Babylon?
18 Ke ndap Nebuchadnezzar, ẹma ẹkpi akamba eto oro ẹduọk ẹnyụn̄ ẹbọp etak esie ke ubọpn̄kpọ man ẹtre enye ndikọri ke ini itiaba. Ukem ntre, “ẹma ẹsio [Nebuchadnezzar] ke ebekpo ubọn̄ esie” ke ini Jehovah akanamde ibuot ebe enye. (Daniel 5:20) Ke nditịm ntịn̄, emi ama okpụhọde edidem esịt owo esịn eke enan̄. Edi, Abasi ama enịm ebekpo Nebuchadnezzar ebet enye tutu ini itiaba ẹbe. Ke adan̄aemi ekemede ndidi Evil-merodach akanam n̄kpọ nte andida ke ibuot ukara ke ibio ini, Daniel ama anam n̄kpọ nte “etubom ofụri esien Babylon, ye etubom kpukpru mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon.” Nsan̄a Hebrew esie ita ẹma ẹka iso ẹtiene ẹbuana ke ndisan̄a utom esien emi. (Daniel 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Mbon ntan̄mfep inan̄ ẹmi ẹma ẹtie ẹbet edifiak mmen Nebuchadnezzar ndori ke ebekpo nte edidem oro ibuot ọfọnde emi ọfiọkde ete ke “Ata Edikon̄ edi etubom ke ubọn̄ ererimbot, onyụn̄ ada enye ọnọ owo eke enye amade.”
EDINAM IDEM AFIAK ỌSỌN̄ NEBUCHADNEZZAR
19. Ke Jehovah ama akanam ibuot afiak ọfọn Nebuchadnezzar, edidem Babylon emi ekedifiọk nso?
19 Jehovah ama anam ibuot afiak ọfọn Nebuchadnezzar ke utịt ini itiaba. Ke ọkọmde Ata Edikon̄ Abasi, edidem ama ọdọhọ ete: “Ke utịt ini oro, ami Nebuchadnezzar mmenede enyịn mi nse enyọn̄, ndien ibuot mi ọtọn̄ọ ntak ọfọn; ndien ami n̄kọm Ata Edikon̄, nnyụn̄ ntoro, nnyụn̄ n̄kpono enye emi odude uwem ke nsinsi, emi akarade ke nsinsi, emi ubọn̄ esie onyụn̄ ebịghide ke ofụri emana: ndien ẹbat kpukpru mme andidụn̄ isọn̄ ke ikpîkpu: enye onyụn̄ anam kpa nte enye amade ke otu mme udịm enyọn̄ ye ke otu mme andidụn̄ isọn̄: ndien baba owo kiet eke edituakde enye ubọk, onyụn̄ ọdọhọ enye, ete, Afo amanam nso? idụhe.” (Daniel 4:34, 35) Ih, Nebuchadnezzar ama edifiọk ete ke Ata Edikon̄ ke akpanikọ edi Akakan Andikara ke obio ubọn̄ ererimbot.
20, 21. (a) Didie ke editat ubọpn̄kpọ ukwak ke etak orụn̄ eto ndap oro ekebiet se iketịbede inọ Nebuchadnezzar? (b) Nso ke Nebuchadnezzar eketịn̄, ndien nte emi ama anam enye edi andituak ibuot nnọ Jehovah?
20 Ke ini Nebuchadnezzar akafiakde eketie ke ebekpo esie, eketie nte n̄kpọ eke ẹma ẹketat ubọpn̄kpọ ukwak oro ẹfep ke etak orụn̄ eto ndap oro. Kaban̄a edinam idem afiak ọsọn̄ enye, enye ama ọdọhọ ete: “Ke ndo-ndo oro ibuot mi akabade ọfọn; ndien ukpono ubọn̄ mi esịn uyai mi ye uyama mi ẹfiak ẹtiene mi: mmọ eke ẹnọde mi item ẹnyụn̄ ẹbịne mi: ami nnyụn̄ nsọn̄ọ nda ke ubọn̄ mi; akwa ukpono mi onyụn̄ adiana ọnọ mi.” (Daniel 4:36) Edieke edide ikpọ owo ukara ekededi ẹma ẹsịn edidem ke ndek ke ntak mbeibuot, idahaemi mmọ ẹma “ẹbịne” enye ye ọyọhọ nsụkibuot.
21 Nso “utịbe n̄kpọ ye n̄kpọ ndyọ” ke Ata Edikon̄ Abasi akanam ntem! Ikpakpaha nnyịn idem nte ke edidem Babylon oro ẹkenamde afiak okop nsọn̄idem mi ama ọdọhọ ete: “Ke emi ami Nebuchadnezzar n̄kọm nnyụn̄ ntoro nnyụn̄ n̄kpono Edidem enyọn̄, emi kpukpru se enye anamde ẹdide akpanikọ; mme usụn̄ esie ẹnyụn̄ ẹdi ikpe: ndien enye emekeme ndisụhọde mmọ eke ẹsan̄ade ke iseri.” (Daniel 4:2, 37) Utọ ifiọk oro, nte ededi, ikanamke Nebuchadnezzar akabade edi andituak ibuot nnọ Jehovah emi edide Gentile.
NTE UYARADE ERERIMBOT ODU?
22. Ndusụk owo ẹbuan mbeibuot Nebuchadnezzar ye nso udọn̄ọ, edi nso ke nnyịn ikpenyene ndifiọk mban̄a ntak idaha mbeibuot esie?
22 Ndusụk owo ẹdọhọ ke mbeibuot Nebuchadnezzar ekedi lycanthropy. N̄wed ukabadeikọ ibọkusọbọ kiet ọdọhọ ete: “LYCANTHROPY . . . ọwọrọ oto [lyʹkos], lupus, wolf; [anʹthro·pos], homo, owo. Ẹkeda enyịn̄ emi ẹkot udọn̄ọ emi esinamde mbon oro ẹnịmde ke akpanikọ ẹte ke mmimọ idụk ukpọn̄ unam, ẹnyụn̄ ẹkpebede uyo m̀mê mfiori, mbiet m̀mê edu mme unam oro. Mme owo ẹmi ẹsiwak ndikere nte mmọ ẹkpụhọrede ẹdụk ke idem wolf, ebua m̀mê an̄wa; ndusụk idaha n̄ko ke idem enan̄, nte ekedide ye Nebuchadnezzar.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de chirurgiens, Paris, 1818, Eboho 29, page 246) Idiọn̄ọ lycanthropy ẹdi ukem nte eke idaha mbeibuot Nebuchadnezzar. Sia udọn̄ọ mbeibuot esie ekedide ewụhọ Abasi, nte ededi, owo ikemeke ndimen enye n̄keyịri ye udọn̄ọ ekededi oro ẹdiọn̄ọde.
23. Ewe uyarade ererimbot idu ndisọn̄ọ mbeibuot Nebuchadnezzar?
23 Eyen ukpepn̄kpọ oro John E. Goldingay asiak ediwak mbeibuot ye edifiak nnam owo okop nsọn̄idem oro ẹbietde eke Nebuchadnezzar. Ke uwụtn̄kpọ, enye ọdọhọ ete: “Eyedi ubak uwetn̄kpọ cuneiform etịn̄ aban̄a ndusụk udọn̄ọ mbeibuot Nebuchadnezzar, onyụn̄ ekeme nditịn̄ mban̄a enye ndifụmi nnyụn̄ n̄kpọn̄ Babylon.” Goldingay asiak uwetn̄kpọ kiet ẹkotde “Job eke Babylon” onyụn̄ ọdọhọ ete ke enye “owụt ufen otode Abasi, udọn̄ọ, esuene, ndiyom ẹsiak enyene-ndịk ndap, ndidi se ẹtopde ẹduọk nte eto, ndidi se ẹkpọnọrede ẹnịm, ndita mbiet, mbeibuot, nditie nte ayara enan̄, Marduk ndinam edịm ọbọn̄, ndiọi mbara, ikpọ idet, ye ndidi se ẹsịnde ke ebuka, ndien ekem ẹfiak ẹnam okop nsọn̄idem emi akanamde enye otoro abasi.”
INI ITIABA ORO OTỤKDE NNYỊN
24. (a) Akamba eto ndap oro ada aban̄a nso? (b) Nso ke ẹketre ndinam ke ini itiaba, ndien didie ke oro eketịbe?
24 Nte akamba eto oro okowụtde, Nebuchadnezzar akada aban̄a ukara ererimbot. Edi ti ete ke eto oro ada aban̄a ukara ye itie edikara oro etịmde okpon akan eke edidem Babylon. Enye ada aban̄a itie edikara ofụri ekondo eke Jehovah, “Edidem enyọn̄,” akpan akpan kaban̄a isọn̄. Mbemiso mbon Babylon ẹkesobode Jerusalem, obio ubọn̄ okodu ke obio oro enyenede David ye mme adiakpa esie ẹtiede ke “ebekpo Jehovah” emi adade aban̄a itie edikara Abasi kaban̄a isọn̄. (1 Chronicles 29:23) Abasi ke idemesie ama anam ẹkpi utọ itie edikara oro ẹduọk ẹnyụn̄ ẹbọp enye ke 607 M.E.N. ke ini enye akadade Nebuchadnezzar ndisobo Jerusalem. Ẹma ẹtre obio ubọn̄ ke udịm David ndiwụt itie edikara Abasi kaban̄a isọn̄ ke ini itiaba. Ini itiaba ẹmi ẹkeniọn̄ adan̄a didie? Ini ewe ke mmọ ẹketọn̄ọ, ndien nso ikenịm utịt mmọ idiọn̄ọ?
25, 26. (a) Kaban̄a Nebuchadnezzar, “ini itiaba” ọkọniọn̄ adan̄a didie, ndien ntak emi ọbọrọde ntre? (b) Ke akwa edisu, ini ewe ndien didie ke “ini itiaba” ọkọtọn̄ọ?
25 Ke ini mbeibuot Nebuchadnezzar oro, “idet esie [ama] ọkọri nte eke ntrukpom, mbara esie ẹnyụn̄ ẹkọri nte eke inuen.” (Daniel 4:33) Emi ama ada ini ọkọniọn̄de akan usen itiaba m̀mê urua itiaba. Ediwak edikabade ẹkot “ini itiaba,” ndien usụn̄ efen ndikot enye ẹdi “edimek (akpan) ini” m̀mê “ufan̄ ini.” (Daniel 4:16, 23, 25, 32, NW) Akani Usem Greek (Septuagint) emi edide isio ọdọhọ “isua itiaba.” Ewetmbụk owo Jew eke akpa isua ikie oro Josephus akada “ini itiaba” nte “isua itiaba.” (Antiquities of the Jews, N̄wed 10, Ibuot 10, ikpehe ekikere 6) Ndien ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ usem Hebrew ẹda “mme ini” ẹmi nte “mme isua.” An American Translation, Today’s English Version, ye edikabade eke James Moffatt ẹkabade emi nte “isua itiaba.”
26 Nte an̄wan̄ade, “ini itiaba” eke Nebuchadnezzar ekesịne isua itiaba. Ke prọfesi, isua kiet edi usen 360, m̀mê ọfiọn̄ 12 emi kiet kiet esịnede usen 30. (Men Ediyarade 12:6, 14 domo.) Ntre “ini itiaba,” m̀mê isua itiaba, edidem oro ẹkedi usen 360 nam awak ke itie 7, m̀mê usen 2,520. Edi nso kaban̄a akpan edisu eke ndap esie? “Ini itiaba” eke prọfesi oro ama etịm ebịghi akan usen 2,520. Mme ikọ Jesus ẹma ẹwụt emi: “Ndien mme Gentile ẹyedịghe Jerusalem ke ikpat, tutu ini mme Gentile ọyọhọ.” (Luke 21:24) ‘Edidịghi’ oro ọkọtọn̄ọ ke 607 M.E.N. ke ini ẹkesobode Jerusalem ndien ndamban̄a obio ubọn̄ Abasi etrede ndidu ke edinam ke Judah. Ini ewe ke edidịghi emi editre? Ke “ini emi ẹdinamde kpukpru n̄kpọ ẹtọn̄ọ ntak ẹfọn ẹma,” ke ini itie edikara Abasi edifiakde owụt idem ke isọn̄ ebe ke ndamban̄a Jerusalem, kpa Obio Ubọn̄ Abasi.—Utom 3:21.
27. Ntak emi ọkpọdọhọde ke “ini itiaba” oro ọkọtọn̄ọde ke 607 M.E.N. iketreke ke ata ata usen 2,520 ke ukperedem?
27 Edieke nnyịn ibatde ata ata usen 2,520 ọtọn̄ọde ke nsobo Jerusalem ke 607 M.E.N., oro akpada nnyịn edisịm 600 M.E.N. kpọt, kpa isua oro mînyeneke se ọwọrọde ke N̄wed Abasi. Idem ke 537 M.E.N., ke ini mme Jew oro ẹkewọrọde ufụn ẹkefiakde ẹnyọn̄ Judah, itie edikara Jehovah ikowụtke idem ke isọn̄. Oro ekedi ntre koro owo ikanamke Zerubbabel, adiakpa ebekpo David, edi edidem edi enye ekedi ọbọn̄ mbahade obio ukara Judah eke Persia.
28. (a) Ewe edumbet ke ẹnyene ndibuan ke usen 2,520 eke ndamban̄a “ini itiaba”? (b) Ndamban̄a “ini itiaba” oro ọkọniọn̄ adan̄a didie, ndien mme usenọfiọn̄ ewe ẹkedi ntọn̄ọ mmọ ye utịt mmọ?
28 Sia “ini itiaba” ẹdade ẹban̄a n̄kpọ, ana nnyịn ibat usen 2,520 ke edumbet N̄wed Abasi: “Usen ke ibuot isua.” Ẹwụt edumbet emi ke prọfesi aban̄ade mbon Babylon ndikan Jerusalem. (Ezekiel 4:6, 7; men Numbers 14:34 domo.) “Ini itiaba” eke mme Gentile ndikara isọn̄ ye unana Obio Ubọn̄ Abasi ndisịbe ndụk ke ntre ọkọniọn̄ ke isua 2,520. Mmọ ẹketọn̄ọ ke edisobo oro ẹkesobode Judah ye Jerusalem ke ọyọhọ ọfiọn̄ enyọn̄ itiaba (Tishri 15) eke 607 M.E.N. (2 Ndidem 25:8, 9, 25, 26) Tọn̄ọ ke ini oro sịm 1 M.E.N. edi isua 606. Nyọhọ nsụhọ isua 1,914 ẹtọn̄ọ ke ini oro ẹsịm 1914 E.N. Ntem, “ini itiaba,” m̀mê isua 2,520, ẹketre ke Tishri 15, m̀mê October 4/5, 1914 E.N.
29. Anie edi “ata ekpri owo,” ndien nso ke Jehovah akanam man odori enye ke ebekpo?
29 Ke isua oro “ini mme Gentile” ama ọyọhọ, ndien Abasi ama ayak itie edikara ọnọ “ata ekpri owo”—Jesus Christ—emi mme asua esie ẹkesede ke usụhọde tutu mmọ ẹkọn̄ enye ke eto. (Daniel 4:17) Man ẹdori Edidem Messiah ke ebekpo, Jehovah ama atat ndamban̄a ubọpn̄kpọ ukwak ye okpoho oro ke “etak orụn̄” itie edikara esie. Ata Edikon̄ Abasi ke ntem ama ayak “nsehe” ubọn̄ ọkọri ke enye nte uyarade itie edikara Abasi kaban̄a isọn̄ ebe ke Obio Ubọn̄ eke heaven ke ubọk n̄kponn̄kan Adiakpa David, Jesus Christ. (Isaiah 11:1, 2; Job 14:7-9; Ezekiel 21:27) Nnyịn ikọm Jehovah didie ntem kaban̄a idara idara utịp emi ye ke ndiyarade ndịben̄kpọ akamba eto oro!
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Nso ke akamba eto oro ke ndap Nebuchadnezzar akada aban̄a?
• Nso iketịbe inọ Nebuchadnezzar ke akpa edisu eke ndap eto oro?
• Ke ndap esie ama okosu, nso ke Nebuchadnezzar eketịn̄?
• Ke akwa edisu eke prọfesi ndap eto oro, “ini itiaba” oro ọkọniọn̄ adan̄a didie, ndien ini ewe ke mmọ ẹketọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹtre?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 83]
[Ndise ke page 91]
