Ẹkûfehe Assyria
Ibuot Duopeba
Ẹkûfehe Assyria
1, 2. (a) Ke idaha ekikere owo, ntak etiede nte Jonah ama enyene eti ntak ndimen̄e utom oro ẹkenọde enye ndikwọrọ ikọ nnọ mbon Assyria? (b) Mbon Nineveh ẹkenam n̄kpọ didie ẹban̄a etop Jonah?
KE UFỌT ufọt ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N., prọfet Hebrew oro Jonah, eyen Amittai, ama anam isan̄ aka Nineveh, ibuot Obio Ukara Assyria. Enye ama enyene ọkpọsọn̄ etop ndinọ. Jehovah ama ọdọhọ enye ete: “Daha ke enyọn̄ ka ke Nineveh akwa obio oro, nyụn̄ kwọrọ ban̄a enye koro idiọk ido mmọ ọmọdọk edi ke iso mi.”—Jonah 1:2, 3.
2 Ke ini enye ke akpa ọkọbọde utom esie, Jonah ama efehe aka isio isio ebiet, n̄kan̄ Tarshish. Ke idaha ekikere owo, Jonah ama enyene eti ntak ndimen̄e. Mbon Assyria ẹkedi mbon ibak. Tịm fiọk nte edidem Assyria kiet akanamde n̄kpọ ye mme asua esie: “Mma n̄kpok ikpọ owo ukara ukot . . . Mfọp ediwak mbon ntan̄mfep ke otu mmọ ke ikan̄, nnyụn̄ ntan̄ ediwak mmọ ye uwem nte mbon ntan̄mfep. Mma n̄kpok ndusụk mmọ ubọk ye nnuenubọk mmọ, nnyụn̄ nsịbe mbon efen ibuo mmọ mfep.” Kpa ye oro, ke ini Jonah ke akpatre okotobode etop Jehovah, mbon Nineveh ẹma ẹkabade esịt ẹkpọn̄ idiọkn̄kpọ mmọ ndien Jehovah ama anyan̄a obio oro ke ini oro.—Jonah 3:3-10; Matthew 12:41.
Jehovah Emen “Eto”
3. Didie ke usụn̄ oro nditọ Israel ẹkenamde n̄kpọ ẹban̄a mme ntọt oro mme prọfet Jehovah ẹkenọde okokpụhọde ye usụn̄ oro mbon Nineveh ẹkenamde n̄kpọ?
3 Ndi nditọ Israel, emi Jonah ọkọkwọrọde ikọ n̄ko ọnọ, ẹma ẹnam n̄kpọ ẹban̄a? (2 Ndidem 14:25) Baba. Mmọ ẹkpa edem ẹwụt edisana utuakibuot. Ke akpanikọ, mmọ ẹka anyan ẹkesịm udomo ‘edibọn̄ akam nnọ ofụri udịm enyọn̄, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ Baal.’ Akan oro, “mmọ ẹnyụn̄ ẹnam nditọ-iren mmọ ye nditọ-iban mmọ ẹbe ẹdụk ke ikan̄, ẹnyụn̄ ẹbre idiọn̄ ye mfa, ẹnyụn̄ ẹnyam idem mmọ ndinam idiọk ke iso Jehovah, ẹnyụn̄ ẹyat enye esịt.” (2 Ndidem 17:16, 17) Ke mîbietke mbon Nineveh, Israel inamke n̄kpọ iban̄a oro ke ini Jehovah ọdọn̄de mme prọfet esie ete ẹkenọ mmọ item. Ntre Jehovah ebiere ndinam n̄kpọ ke ọkpọsọn̄ usụn̄.
4, 5. (a) “Assyria” ọwọrọ nso, ndien didie ke Jehovah ada enye anam n̄kpọ nte “eto”? (b) Ini ewe ke Samaria ọduọ?
4 Ndusụk ini ke Jonah ama akaka Nineveh, nyomikọ Assyria osụhọde ubọk. a Nte ededi, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N, Assyria afiak emenede idem enịm nte odudu ukaraidem, ndien Jehovah ada enye anam n̄kpọ ke usụn̄ akpade owo idem. Prọfet Isaiah ọnọ obio ubọn̄ edem edere Israel ntọt otode Jehovah, ete: “Ifọnke fọn inọ [Assyria, NW], eto iyatesịt mi, ndien esan̄ ke ubọk mmọ ẹdi eke ifụtesịt mi. Nyọdọn̄ enye utom ke oburobụt idụt, nnyụn̄ ntobo enye etop nnọ mbio iyatesịt mi, nte enye obụme mbụme, onyụn̄ owo n̄wo, onyụn̄ enịm mmọ ke se ẹdịghide nte mbat efak.”—Isaiah 10:5, 6.
5 Nso esuene ke emi edi ntem ọnọ Israel! Abasi ada idụt ukpono ndem—“Assyria”—nte “eto” ndinọ mmọ ufen. Ke 742 M.E.N., Edidem Shalmaneser V eke Assyria akan Samaria, kpa ibuot obio ọsọn̄-ibuot idụt Israel, okụk. Ke odorode ke eti itie ke obot emi okon̄de ke n̄kpọ nte mita 90, Samaria an̄wana akan asua ke se ikperede ndisịm isua ita. Edi ifiọk un̄wana ekọn̄ owo ndomokiet ikemeke ndibiọn̄ọ uduak Abasi. Ke 740 M.E.N., Samaria ọduọ, Assyria onyụn̄ edịghi enye ke ikpat.—2 Ndidem 18:10.
6. Ke nso usụn̄ ke Assyria anam n̄kpọ ebe se Jehovah enyenede ke ekikere ọnọ enye?
6 Okposụkedi Jehovah adade mbon Assyria ndikpep ikọt esie n̄kpọ, mmọ ke idemmọ idiọn̄ọke Jehovah. Ntak edi oro enye akade iso ndidọhọ ete: “Edi enye [Assyria] idikereke ntem, esịt esie idinyụn̄ iduakke ntem; koro odude enye ke esịt ndisobo nnyụn̄ nsịbe ediwak mme idụt mfep.” (Isaiah 10:7) Jehovah aduak ete Assyria edi n̄kpọutom ke ubọk Abasi. Edi Assyria aduak ndinam n̄kpọ efen. Esịt esie akpak enye ndiduak—ndikan ererimbot oro ẹkediọn̄ọde adan̄aoro!
7. (a) Nam ikọ emi an̄wan̄a “Nte ikpọ owo ẹmi idịghe ndidem n̄ko-n̄ko?” (b) Mbon oro ẹkpọn̄de Jehovah mfịn ẹkpenyene ndifiọk nso?
7 Ndidem ẹma ẹbebem iso ẹkara ediwak ke otu obio oro mîkedịghe eke nditọ Israel emi Assyria akakande. N̄kani ndidem ẹmi idahaemi ẹnyene ndisụk ibuot nnọ edidem Assyria nte mbọn̄ oro ẹdude ke idak esie, man enye ekeme ndinam inua ete: “Nte ikpọ owo ẹmi idịghe ndidem n̄ko-n̄ko?” (Isaiah 10:8) Mme nsunsu abasi mme ọwọrọetop obio eke mme idụt oro ikekemeke ndinyan̄a mme andituak ibuot nnọ mmọ nsio ke nsobo. Mme abasi oro mme andidụn̄ Samaria ẹketuakde ibuot ẹnọ, utọ nte Baal, Molech, ye nditọ enan̄ o-gold, idikpemeke obio oro. Ke ama ọkọkpọn̄ Jehovah, Samaria inyeneke unen ndomokiet ndidori enyịn enye ndin̄wana nnọ mmọ. Yak owo ekededi oro ọkpọn̄de Jehovah mfịn ekpep n̄kpọ oto se iketịbede inọ Samaria! Assyria ekeme ndinam inua n̄ko mban̄a Samaria ye mme obio eken oro enye akande ete: “Nte Calno ibietke Carchemish? Nte Hamath ibietke Arpad? Nte Samaria ibietke Damascus?” (Isaiah 10:9) Kpukpru mmọ ẹdi ukem ke enyịn Assyria—ẹdi mbụme ẹnọ enye ndibụme.
8, 9. Ntak Assyria anamde n̄kpọ ebe adan̄a ke ini enye owụkde enyịn esie ese Jerusalem?
8 Nte ededi, Assyria aka anyan akaha ke nnaminua esie. Enye ọdọhọ ete: “Kpa nte ubọk mi ekesịmde mme idụt ibọk, ẹmi ndisọi mbiet mmọ ẹwakde ẹkan eke Jerusalem, ye eke Samaria, kpa nte n̄kanamde ye Samaria ye ibọk esie, nte ndinamke kpa ntre ye Jerusalem ye mbiet n̄kpọ esie n̄ko-n̄ko?” (Isaiah 10:10, 11) Mme obio ubọn̄ oro Assyria akakande ẹma ẹnyene ekese ibọk ẹkan eke Jerusalem m̀mê idem eke Samaria. Enye ekere ete, ‘Nso idikpan mi ndinam Jerusalem se n̄kanamde Samaria?’
9 Owo n̄kponinua! Jehovah idiyakke enye akan Jerusalem. Edi akpanikọ, Judah iwọrọke etop oro ananade ndo ke ndinọ utuakibuot akpanikọ ibetedem. (2 Ndidem 16:7-9; 2 Chronicles 28:24) Jehovah ọtọt ete ke ntak unana edinam akpanikọ esie, Judah ọyọbọ ekese ufen ke ini ekọn̄ Assyria. Edi Jerusalem ọyọbọhọ. (Isaiah 1:7, 8) Ke ini Assyria adade ekọn̄ odụk, Hezekiah edi edidem ke Jerusalem. Hezekiah itiehe nte ete esie, Ahaz. Kamse, ke ata akpa ọfiọn̄ oro enye adade ubọn̄, Hezekiah afiak eberede mme usụn̄ temple onyụn̄ afiak owụk edisana utuakibuot!—2 Chronicles 29:3-5.
10. Nso ke Jehovah ọn̄wọn̄ọ aban̄a Assyria?
10 Ntre en̄wan oro Assyria aduakde ndin̄wana ye Jerusalem inyeneke unyịme Jehovah. Jehovah ọn̄wọn̄ọ ndinam ibat ye ọsọn̄-enyịn ukara ererimbot oro: “Eyedi nte Ọbọn̄ edisịbede ofụri utom esiemmọ efep ke obot Zion, ye ke Jerusalem; ndien nyada ufen ntiene mfri iseri esịt edidem Assyria, ye ubọn̄ mmenede iso esie.”—Isaiah 10:12.
Ọdọk Aka Judah ye Jerusalem!
11. Ntak emi Assyria ekerede ke eyedi mmemmem n̄kpọ ndikan Jerusalem?
11 Isua itiaita ke obio ubọn̄ edem edere ama ọkọduọ ke 740 M.E.N., obufa edidem Assyria, Sennacherib, ọdọk aka ndin̄wana ye Jerusalem. Isaiah etịn̄ ke ido uto aban̄a uduak ntan̄idem Sennacherib ete: “Nnam emi ke odudu ubọk mi, ye ke ifiọk mi; koro mmenyene eti ibuot: ndien nsehede adan̄a mme idụt, nnyụn̄ mbụme inyene ẹmi mmọ ẹnịmde, ndien, nte ọkpọsọn̄ owo, nsụhọde mme andidụn̄: ndien ubọk mi onyụn̄ esịme inyene mme idụt nte efọk: ndien kpa nte ẹtan̄de nsen inuen eke ẹkpọn̄de, kpa ntre ke ami n̄katan̄ ofụri ererimbot: ndien baba kiet idụhe eke enyen̄ede mba, onyụn̄ atatde inua, onyụn̄ osiorode uyo.” (Isaiah 10:13, 14) Sennacherib ọdọhọ ete ke mme obio efen ẹma ẹduọn̄ọ ndien Samaria idụhe aba, ntre Jerusalem edidi mmemmem n̄kpọ mbụme! Obio oro ekeme ndisịn esisịt ukeme ndin̄wana en̄wan, edi ke mîkam isioroke uyo kan̄a, ẹyesọsọp ẹkan mme andidụn̄ enye, ẹnyụn̄ ẹtan̄ inyene mmọ nte nsen inuen eke ẹkpọn̄de ke efọk.
12. Jehovah ọdọhọ ke ọkpọfọn ndise n̄kpọ didie kaban̄a mbụre oro Assyria obụrede?
12 Nte ededi, enyene n̄kpọ emi Sennacherib efrede. Ọsọn̄-ibuot Samaria ama odot ndibọ ufen oro enye ọkọbọde. Ke idak Edidem Hezekiah, nte ededi, Jerusalem inikiet efen amafiak akabade edi ọkpọsọn̄ ebiet edisana utuakibuot. Owo ekededi oro oyomde nditụk Jerusalem edin̄wana ye Jehovah! Isaiah obụp ke iyatesịt ete: “Nte ekụri ekeme ndibụre mbụre n̄kan andida enye n̄kpi? Nte uyọk-n̄kpọ ekeme ndimenede idem n̄kan andida enye nyọk? Eto ikemeke ndimen andikama enye, esan̄ ikemeke ndimen se mîdịghe eto.” (Isaiah 10:15) Obio Ukara Assyria edi ikpîkpu n̄kpọutom ke ubọk Jehovah, ukem nte ekụri, uyọkn̄kpọ, eto, m̀mê esan̄ emi anamusọ eto, asiaketo, m̀mê ekpemerọn̄ ekemede ndida nnam utom. Idahaemi eto anam didie emenede idemesie akan owo emi akamade enye!
13. Siak se idide nyụn̄ tịn̄ se itịbede inọ (a) “mbon ubom.” (b) “akpap ye ikọt n̄kukịm.” (c) “ubọn̄ akai esie.”
13 Nso iditịbe inọ Assyria? “Ọbọn̄, Ọbọn̄ mme udịm, ọyọnọ ndiọk-idem ẹsọk mbon ubom mmọ; ndien ẹyesak ke idak ubọn̄ mmọ nte ikan̄ asakde. Ndien un̄wana Israel ayakabade edi ikan̄, Edisana Abasi esie oyonyụn̄ edi edemikan̄: ndien ọyọfọp onyụn̄ ata akpap ye ikọt n̄kukịm esie ke usen kiet; onyụn̄ ata ubọn̄ akai esie, ye eke eti in̄wan̄ esie, ukpọn̄ ye obụkidem: ndien enye eyebiet ndiọk-idem owo udọn̄ọ. Ndien eto akai esie eke ẹsụkde ẹyedi esisịt, eyen-ọwọn̄ oyonyụn̄ ekeme ndiwet mmọ.” (Isaiah 10:16-19) Ih, Jehovah oyosụhọde “eto” Assyria enịm! Ọyọnọ “mbon ubom” udịmekọn̄ Assyria, kpa n̄kpọsọn̄ mbonekọn̄ esie, “ndiọk-idem.” Mmọ idikopke nsọn̄idem! Ukem nte ata ediwak akpap ye ikọt n̄kukịm, Un̄wana Israel, kpa Jehovah Abasi, ọyọfọp udịmekọn̄ Assyria oro ẹsan̄ade ke ukot. Ndien “ubọn̄ akai esie,” ikpọ mbonekọn̄ esie, ẹyesịm utịt mmọ. Ke Jehovah ama okokụre ye Assyria, ata esisịt ikpọ mbonekọn̄ ẹdisụhọ tutu ata ekpri eyenọwọn̄ eyekeme ndida nnuenubọk mbat mmọ!—Se n̄ko Isaiah 10:33, 34.
14. Tịn̄ ban̄a n̄kọri oro Assyria enyenede ke isọn̄ Judah etisịm 732 M.E.N.
14 Edi, ama ọsọn̄ mme Jew ẹmi ẹdụn̄de ke Jerusalem ke 732 M.E.N. ndinịm ke akpanikọ nte ke ẹyekan Assyria. Akwa udịmekọn̄ Assyria ke ẹdọk ẹdi ifịk ifịk. Kpan̄ utọn̄ kop ibat obio ẹmi ẹduọde ke Judah: “Enye edi ke Aiath . . . Migron . . . Michmash . . . Geba . . . Ramah . . . Gibeah Saul . . . Gallim . . . Laishah . . . Anathoth . . . Madmenah . . . Gebim . . . Nob.” (Isaiah 10:28-32a) b Ke akpatre mbonekọn̄ oro ẹsịm Lachish, ayakde kilomita 50 kpọt ndisịm Jerusalem. Ibịghike akwa udịmekọn̄ Assyria ke ẹsịn ndịghe ke obio. “[Enye] enyen̄e ubọk esie ese obot adiaha Zion, kpa obot Jerusalem.” (Isaiah 10:32b) Nso ikeme ndikpan Assyria?
15, 16. (a) Ntak oyomde Edidem Hezekiah enyene ọkpọsọn̄ mbuọtidem? (b) Nso isọn̄ idu Hezekiah ndinyene mbuọtidem nte ke Jehovah ayan̄wam imọ?
15 Ke ufọk ubọn̄ esie ke obio, esịt etịmede Edidem Hezekiah. Enye awai edisịnen̄kpọ esie onyụn̄ esịne ọfọn̄ikpo. (Isaiah 37:1) Enye ọdọn̄ mme owo ẹkedọhọ prọfet Isaiah obụp Jehovah aban̄a Judah. Ibịghike mmọ ẹfiak ẹdi ye ibọrọ oro Jehovah ọnọde ete: “Kûfehe . . . Nyekpeme obio emi.” (Isaiah 37:6, 35) Edi, mbon Assyria ẹnyene ndịk ẹnyụn̄ ẹtịm ẹnyene uko.
16 Mbuọtidem—oro edi se idinyan̄ade Edidem Hezekiah isio ke afanikọn̄ emi. Mbuọtidem edi “in̄wan̄în̄wan̄ edinam ata idem n̄kpọ n̄wụt okposụkedi owo mîkwe ke enyịn.” (Mme Hebrew 11:1, NW) Enye abuana edise n̄kpọ mbe se ẹkemede ndikụt ke enyịn. Edi mbuọtidem ọkọn̄ọ ke ifiọk. Eyedi Hezekiah eti ete ke Jehovah ama ebem iso etịn̄ mme ikọ ndọn̄esịt ẹmi: “Ikọt mi ẹmi ẹdụn̄de ke Zion, mbufo ẹkûfen̄e [Assyria, NW] ndịk . . . Koro osụk ata ini esisịt kan̄a, ndien ikpahaesịt okụre, ye iyatesịt mi ke edisobo mmọ. Ndien Jehovah mme udịm eyedemede ikpa esie ese enye, ebiet usuana Midian ke akwa itiat Oreb: ndien esan̄ Esie oyodoro ke inyan̄, Enye oyonyụn̄ emenede enye, kpa nte akanamde ke Egypt.” (Isaiah 10:24-26) c Ih, ikọt Abasi ẹma ẹdu ke n̄kpọsọn̄ idaha ke mbemiso. Eketie nte udịmekọn̄ Egypt ẹma ẹnyene odudu ẹkan mme ete ete Hezekiah ke Ididuot Inyan̄. Ediwak isua ikie ke mbemiso, Gideon ama osobo ata akwa udịmowo ke ini Midian ye Amalek ẹkedade ekọn̄ ẹdụk Israel. Edi, Jehovah ama anyan̄a ikọt esie ke idaha mbiba oro.—Exodus 14:7-9, 13, 28; Judges 6:33; 7:21, 22.
17. Didie ke ‘ẹbiat’ ọkpọnọ Assyria, ndien ntak-a?
17 Ndi Jehovah ayafiak anam se enye akanamde ke mme idaha oro ẹkebemde iso? Ih. Jehovah ọn̄wọn̄ọ ete: “Ama ekem ke usen oro, ẹyebiomode fi mbiomo esie ke afara ẹfep, ye ọkpọnọ esie ke itọn̄, nte ọkpọnọ abiarade [“ke ntak aran,” NW].” (Isaiah 10:27) Ẹyedorode ọkpọnọ Assyria ẹfep ke afara ye itọn̄ ikọt ediomi Abasi. Ke akpanikọ, ọkpọnọ oro ‘ayabiara’—ndien enye abiara! Ke okoneyo kiet, angel Jehovah owot mbon Assyria 185,000. Ẹmen ndịghe oro ẹfep, ndien mbon Assyria ẹkpọn̄ isọn̄ Judah ke nsinsi. (2 Ndidem 19:35, 36) Ntak-a? “Ke ntak aran.” Ekeme ndidi emi etịn̄ aban̄a aran oro ẹkeyetde Hezekiah nte edidem ke udịm ubon David. Ntem, Jehovah osu un̄wọn̄ọ esie: “Ami nyonyụn̄ n̄kpeme obio emi, nnyụn̄ nnyan̄a enye mban̄a idem mi, ye David owo mi.”—2 Ndidem 19:34.
18. (a) Ndi ntịn̄nnịm ikọ Isaiah enyene se ikande edisu kiet? Nam an̄wan̄a. (b) Ewe esop mfịn ibiet Samaria eset?
18 Mbụk Isaiah oro ẹnemede ke ibuotn̄wed emi enyene n̄kpọ ndinam ye mme n̄kpọntịbe ke Judah ke se ibede isua 2,700 ẹmi ẹkebede. Edi mme n̄kpọntịbe oro ẹnyene ata ekese se ẹwọrọde mfịn. (Rome 15:4) Ndi emi ọwọrọ ete ke mme n̄wọrọnda andibuana ke aduai-owo-idem mbụk emi—mme andidụn̄ Samaria ye Jerusalem ọkọrọ ye mbon Assyria—ẹnyene mme mbiet eke eyomfịn? Ih, mmọ ẹnyene. Ukem nte okpono-ndem Samaria, Christendom ọdọhọ ke ituak ibuot inọ Jehovah, edi enye enen̄ede edi owo nsọn̄ibuot. Ke An Essay on the Development of Christian Doctrine, owo Roman Catholic oro John Henry Cardinal Newman enyịme ete ke mme n̄kpọ oro Christendom ẹkamade ke ediwak isua ikie, utọ nte incense, tiande, edisana mmọn̄, ewụra oku, ye mme mbiet, “kpukpru ẹnyene ntọn̄ọ ẹto ukpono ndem.” Jehovah inemke esịt ye utuakibuot Christendom emi edide ukpono ndem kpa nte mîkenemke ye ukpono ndem eke Samaria.
19. Ẹtọt Christendom ẹban̄a nso, ndien mmanie ẹnam oro?
19 Ke ediwak isua, Mme Ntiense Jehovah ẹtọt Christendom ẹban̄a iyatesịt Jehovah. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1955 ẹma ẹnọ utịn̄ikọ an̄wa oro ọkọdọhọde “Christendom m̀mê Ido Ukpono Christ—Ewe Idi ‘Un̄wana Ererimbot’?” ke ofụri ererimbot. Utịn̄ikọ oro ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ ama anam an̄wan̄a usụn̄ oro Christendom awahade ọkpọn̄ ata ukpepn̄kpọ ye edinam Christian. Ke oro ebede, ẹma ẹmịn̄ okopodudu utịn̄ikọ emi ẹnọ ẹsọk mme ọkwọrọ ederi ke ediwak idụt. Nte esop, Christendom omokpu ndinam ntọt oro. Enye inọhọ Jehovah ntak ndinam n̄kpọ efen ikan ndida “eto” nnọ enye ufen.
20. (a) Nso idinam n̄kpọ nte Assyria eyomfịn, ndien didie ke ẹdida enye ẹnam n̄kpọ nte eto? (b) Ẹdinọ Christendom ufen ẹkesịm nso udomo?
20 Anie ke Jehovah edida ọnọ ọsọn̄-ibuot Christendom ufen? Nnyịn ikụt ibọrọ ke Ediyarade ibuot 17. Do ẹtịn̄ ẹnọ nnyịn ẹban̄a akpara, kpa “Akwa Babylon,” emi adade aban̄a kpukpru nsunsu ido ukpono ererimbot, esịnede Christendom. Akpara oro awat ke edem ididuot unam emi enyenede ibuot itiaba ye nnụk duop. (Ediyarade 17:3, 5, 7-12) Unam oro ada aban̄a esop Edidiana Mme Idụt. d Kpa nte Assyria eset okosobode Samaria, ididuot unam oro ‘ayasua akpara oro, onyụn̄ abiat enye, onyụn̄ enịm enye iferi, onyụn̄ ata enye ikpọkidem, onyụn̄ ọfọp enye ke ikan̄ owot.’ (Ediyarade 17:16) Ntem, Assyria eyomfịn (mme idụt oro ẹbuanade ye UN) ọyọtọ Christendom ọkpọsọn̄ ita onyụn̄ ọsọhi enye efep.
21, 22. Anie edinụk unam ndin̄wana ye ikọt Abasi?
21 Ndi ẹyesobo mme anam-akpanikọ Ntiense Jehovah ye Akwa Babylon? Baba. Abasi iyatke esịt ye mmọ. Edisana utuakibuot ọyọbọhọ. Nte ededi, unam oro osobode Akwa Babylon do ọyọwọn̄ọde idiọk enyịn n̄ko ese ikọt Jehovah. Ke ndinam ntre, unam oro inamke uduak Abasi, edi anam uduak owo efen. Anie? Satan kpa Devil.
22 Jehovah ayarade uduak ntan̄idem Satan: “Ama ekem ke usen oro, n̄kpọ oyodụk fi [Satan] ke esịt, ndien afo eyekere idiọk ekikere; ndien afo ọyọdọhọ, ete, . . . Nyesịm mmọ eke ẹtiede ke ifụre, ẹmi ẹdụn̄de ke ndueidem, kpukpru mmọ ẹdụn̄ ẹnana ibibene [ukpeme] . . . ete ibụme mbụme, inyụn̄ iwo n̄wo.” (Ezekiel 38:10-12) Satan eyekere ete, ‘Ih, ntak mendemekede mme idụt ndin̄wana ye Mme Ntiense Jehovah? Mmọ ẹdi mbon oro ẹkemede ndisọp nda en̄wan nsịm, inyeneke ukpeme, inyeneke odudu ukaraidem. Mmọ idisịnke ubiọn̄ọ ndomokiet. Edidi mmemmem n̄kpọ didie ntem nditan̄ mmọ nte nsen inuen ke efọk!’
23. Ntak emi Assyria eyomfịn mîdikemeke ndinam ikọt Abasi se enye anamde Christendom?
23 Edi mme idụt, ẹkpeme idem! Ẹfiọk ẹte ke edieke ẹtụkde ikọt Jehovah, mbufo ẹdinam ibat ye Abasi ke idemesie! Jehovah ama ikọt esie, ndien enye ayan̄wana ọnọ mmọ kpa nte enye akan̄wanade ọnọ Jerusalem ke eyo Hezekiah. Ke ini Assyria eyomfịn odomode ndisobo mme asan̄autom Jehovah, enye edinen̄ede an̄wana ye Jehovah Abasi ye Eyenerọn̄, Jesus Christ. Oro edi ekọn̄ emi Assyria mîkemeke ndikan. Bible ọdọhọ ete: “Eyen-erọn̄ ayakan mmọ, koro Enye edide Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem.” (Ediyarade 17:14; men Matthew 25:40 domo.) Ukem nte Assyria eke eset, ididuot unam oro ‘eyebe odụk ke nsobo.’ Owo idikopke aba ndịk iban̄a enye.—Ediyarade 17:11.
24. (a) Nso ke mme ata Christian ẹbiere ndinam man ẹtịm idem ẹnọ ini iso? (b) Didie ke Isaiah ese iso iso? (Se ekebe ke page 155.)
24 Mme ata Christian ẹkeme ndisak iso nse ini iso ye unana ndịk edieke mmọ ẹnamde itie ebuana mmọ ye Jehovah ọsọn̄ n̄ko edieke mmọ ẹnamde edinam uduak Jehovah edi akpan n̄kpọ ke uwem mmọ. (Matthew 6:33) Do mmọ ‘idifeheke idiọk.’ (Psalm 23:4) Ye enyịn mbuọtidem mmọ, mmọ ẹyekụt ọkpọsọn̄ ubọk Abasi emenerede ke enyọn̄, idịghe ndinọ mmọ ufen, edi ndikpeme mmọ nsio mme asua esie ke ubọk. Ndien utọn̄ mmọ ẹyekop mme ikọ nsọn̄ọ ẹmi: ‘Ẹkûfehe ndịk.’—Isaiah 10:24.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a Se Insight on the Scriptures, Eboho 1, page 203.
b Man an̄wan̄a, ẹneme Isaiah 10:28-32 mbemiso Isaiah 10:20-27.
c Kaban̄a nneme ke Isaiah 10:20-23, se “Isaiah Ese Iso Iso,” ke page 155.
d Ẹkụt ntọt efen efen kaban̄a se akpara ye ididuot unam oro ẹdide ke ibuot 34 ye 35 ke n̄wed Ediyarade—Ubọn̄ Ubọn̄ Ata-Utịt Esie Emekpere!, emi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., osiode.
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ekebe/Mme ndise ke page 155, 156]
ISAIAH ESE ISO ISO
Ọyọhọ ibuot 10 ke Isaiah owụk ntịn̄enyịn akpan akpan ke usụn̄ nte Jehovah edidade ekọn̄ Assyria ebiere ikpe ọnọ Israel ye ke un̄wọn̄ọ esie ndikpeme Jerusalem. Sia Isa 7 ufan̄ikọ 20 esịm 23 ẹdude ke ufọt ufọt ntịn̄nnịm ikọ emi, ẹkeme ndida mmọ nte ẹnyenede edisu ke akamba ubak ke ukem ikpehe ini oro. (Men Isaiah 1:7-7 domo.) Nte ededi, mme ikọ esie ẹwụt nte ke mme ufan̄ikọ ẹmi ẹnen̄ede ẹnyene n̄kpọ ndinam ke ukperedem ke ini Jerusalem edinyenede ndinam ibat mban̄a idiọkn̄kpọ mme andidụn̄ enye.
Edidem Ahaz odomo ndinyene ukpeme ebe ke ndiwọn̄ọde mbịne Assyria kaban̄a un̄wam. Prọfet Isaiah ebem iso etịn̄ nte ke ini iso, mme andibọhọ ke ufọk Israel idifiakke ibịne utọ idiọk usụn̄ oro aba. Isaiah 10:20 ọdọhọ ete ke mmọ “ẹyeberi edem ke Jehovah, Edisana Abasi Israel, ke akpanikọ.” Nte ededi, Isa 10 ufan̄ikọ 21 owụt ete ke edi ekpri ibat kpọt edinam ntre: ‘Ubak eke osụhọde ayafiak.’ Emi eti nnyịn aban̄a Shear-jashub, eyen Isaiah, emi edide idiọn̄ọ ke Israel emi enyịn̄ esie onyụn̄ ọwọrọde “Ubak eke Osụhọde Ayafiak.” (Isaiah 7:3) Ufan̄ikọ 22 ke Isa ibuot 10 ọtọt aban̄a “nsobo” oro ẹma ẹkebiere ẹnịm. Utọ nsobo oro edidi edinen koro enye edi edinen ufen ẹnọde mbon nsọn̄ibuot. Nte utịp, ubak kpọt ẹdifiak ẹnyọn̄ọ ke idụt oro mme owo ẹkedụn̄de ẹwak “nte ntan inyan̄.” Isa 10 Ufan̄ikọ 23 ọtọt ete ke nsobo oro edide mi oyotụk ofụri idụt oro. Owo idinyan̄ake Jerusalem isan̄ enye emi.
Mme ufan̄ikọ ẹmi ẹtịm ẹtịn̄ ẹban̄a se iketịbede ke 607 M.E.N. ke ini Jehovah akadade Obio Ukara Babylon anam n̄kpọ nte “eto” esie. Ofụri idụt oro, esịnede Jerusalem, ama ọduọ odụk ubọk mme andida ekọn̄ ndụk. Ẹma ẹtan̄ mme Jew ẹka ntan̄mfep ke Babylon ke isua 70. Nte ededi, ke oro ebede, ndusụk mmọ—idem ọkpọkọm “ubak eke osụhọde”—ẹma ẹnyọn̄ọ man ẹkefiak ẹwụk utuakibuot akpanikọ ke Jerusalem.
Ntịn̄nnịm ikọ oro ke Isaiah 10:20-23 ama enyene n̄kaiso edisu ke akpa isua ikie, nte ẹwụtde ke Rome 9:27, 28. (Men Isaiah 1:9; Rome 9:29 domo.) Paul anam an̄wan̄a nte ke usụn̄ifiọk eke spirit “nsụhọ” mme Jew ‘ẹma ẹfiak ẹbịne’ Jehovah ke akpa isua ikie E.N., adan̄a nte ekpri ibat mme anam-akpanikọ Jew ẹkekabarede ẹdi mme anditiene Jesus Christ ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọde ndituak ibuot nnọ Jehovah “ke spirit ye ke akpanikọ.” (John 4:24) Ekem mme Gentile oro ẹnịmde ke akpanikọ ẹma ẹdiana ye mmọ ẹmi, ẹnamde idụt eke spirit, “Israel Abasi.” (Galatia 6:16) Ke idaha enye emi, mme ikọ eke Isaiah 10:20 ẹma ẹsu: Idụt oro akayakde idem ọnọ Jehovah ‘ikọtọn̄ọke aba ntak’ iwọn̄ọde ikpọn̄ enye ibịne mme owo kaban̄a un̄wam.
[Ndise ke page 147]
Sennacherib ekere ke editan̄ mme idụt mbok edi mmemmem n̄kpọ nte editan̄ nsen inuen ke efọk
