Ibuot Edịp Ye Usụkkiet

Ẹnọ Mbuọtidem Edidem Utịp

Isaiah 36:1–39:8

1, 2. Didie ke Hezekiah okowụt nte idide eti edidem ikan Ahaz?

 HEZEKIAH ekedi isua 25 ke ini ekedide edidem Judah. Nso orụk edidem ke enye ekedi? Ndi enye ama etiene nde ikpat ete esie, Edidem Ahaz, onyụn̄ anam mme andidu ke idak esie ẹkpono mme nsunsu abasi? Mîdịghe ndi enye ama ada mme owo usụn̄ ke utuakibuot Jehovah, kpa nte ete ete esie Edidem David akanamde?—2 Ndidem 16:2.

² Ibịghike ke Hezekiah ama ọkọdọk ebekpo, ama akabade ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke enye ama aduak “[ndinam] se inende ke iso Jehovah.” (2 Ndidem 18:2, 3) Ke akpa isua esie, enye ama ọnọ uyo ete ẹdiọn̄ temple Jehovah ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ mme utom temple. (2 Chronicles 29:3, 7, 11) Ekem enye ama odiomi akwa usọrọ Passover onyụn̄ okot ofụri idụt—ẹsịnede esien Israel duop eke edem edere. Nso usọrọ oro owo mîkemeke ndifre ke emi ekedi ntem! Mbiet esie akanam idụhe toto ke eyo Edidem Solomon.—2 Chronicles 30:1, 25, 26.

3. (a) Nso ke mme andidụn̄ Israel ye Judah ẹmi ẹkedụkde Passover emi Hezekiah okodiomide ẹkenam? (b) Nso ke mme Christian mfịn ẹkpep ẹto enyene-iwụk edinam oro mme andidụk Passover oro ẹkenamde?

³ Ke utịt usọrọ Passover oro, ama onụk mme andidụk ndisiak mme eto n̄kpe, nnuak mme adaha, n̄wụri mme edikon̄ ebiet ye mme itieuwa nsunsu abasi mmọ, ndien ẹfiak ẹnyọn̄ọ mme obio mmọ ke ẹma ẹkekụre oro, ẹbierede ndinam n̄kpọ nnọ ata Abasi. (2 Chronicles 31:1) Nso ukpụhọde ke emi ekedi ntem ye akani edu mmọ kaban̄a  ido ukpono! Mme ata Christian mfịn ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto emi nte ‘edisop idem ọtọkiet’ edide akpan n̄kpọ. Mme utọ mboho oro, edide ke mme esop n̄kann̄kụk m̀mê ke akamba udomo ke n̄kpri ye ikpọ mbono, ẹnyene akpan udeme ke mmọ ndibọ nsịnudọn̄ nnyụn̄ ndi se itie otu nditọete onụkde ọkọrọ ye edisana spirit Abasi ‘ndidemede kiet eken nnọ ima ye nti utom.’—Mme Hebrew 10:23-25.

Ẹsịn Mbuọtidem ke Udomo

4, 5. (a) Didie ke Hezekiah owụt ke imada ke idem ikpọn̄ Assyria? (b) Nso edinam ekọn̄ ke Sennacherib anam ye Judah, ndien mme usio-ukot ewe ke Hezekiah anam ndikpan usọp usọp en̄wan ye Jerusalem? (c) Didie ke Hezekiah etịm idem ndikpeme Jerusalem nsio ke ubọk Assyria?

⁴ Ikpọ idomo ke ẹna ẹbet Jerusalem. Hezekiah abiat ediomi oro Ahaz, anana-mbuọtidem ete esie, akanamde ye mbon Assyria. Enye akam akan mbon Philistine, emi ẹdụkde ediomi ye Assyria. (2 Ndidem 18:7, 8) Emi ayat edidem Assyria esịt. Ntem, nnyịn ikot ite: “Edikem ke ọyọhọ isua edidem Hezekiah duopenan̄ Sennacherib edidem Assyria ọdọk edin̄wana ekọn̄ ye kpukpru mme obio Judah eke ẹnyenede ibibene, onyụn̄ ada mmọ.” (Isaiah 36:1)  Ndusụk ke odoride enyịn ndikpeme Jerusalem nsio ke usọp usọp en̄wan udịmekọn̄ Assyria emi mîkpaha mba, Hezekiah enyịme ndikpe Sennacherib ata akamba utomo edide talent silver 300 ye talent gold 30. a—2 Ndidem 18:14.

⁵ Sia gold ye silver mîwakke ikem ke ufọk unịm n̄kpọuto ubọn̄ ndida n̄kpe utomo emi, Hezekiah ada ọsọn̄urua n̄kpọ gold ye silver ekededi oro enye okụtde ke temple ndikpe. Enye n̄ko asiak mme itịm temple, emi ẹkedade gold ẹfụk, onyụn̄ ọnọ mmọ ẹsọk Sennacherib. Emi oyụhọ mbon Assyria, edi ke esisịt ini kpọt. (2 Ndidem 18:15, 16) Nte an̄wan̄ade, Hezekiah ọdiọn̄ọ ete ke mbon Assyria idikpọn̄ke Jerusalem ke anyan ini. Ke ntre, ẹnyene ndinam ntịmidem. Mme owo ẹsịri usụn̄ emi mmọn̄ asan̄ade esịm mbon Assyria ẹmi ẹdade ekọn̄ ẹdụk. Hezekiah n̄ko ọsọn̄ọ mme itie ukpeme Jerusalem onyụn̄ ọbọp itie udom n̄kpọekọn̄, esịnede “ediwak enyịm ye otu-ekọn̄.”—2 Chronicles 32:4, 5.

6. Hezekiah ọkọn̄ mbuọtidem esie ke anie?

⁶ Nte ededi, Hezekiah ọkọn̄ mbuọtidem esie ke Jehovah mme udịm, idịghe ke mme ifiọk un̄wana ekọn̄ m̀mê mme n̄kpọ ukpeme. Enye ọnọ mme etubom ekọn̄ esie item ete: “Mbufo ẹsọn̄ esịt, ẹsọn̄ idem, ẹkûdịghe, idem okûkpa mbufo ke iso edidem Assyria, ye ke iso ofụri otu mmọ ẹmi ẹdude ye enye; koro eke ẹdude ye nnyịn ẹkponde ẹkan eke ẹdude ye enye; ubọk obụk-idem odu ye enye; edi Jehovah Abasi nnyịn odu ye nnyịn ndinyan̄a nnyịn, ndinyụn̄ n̄n̄wana ekọn̄ nnyịn.” Ke ẹnamde n̄kpọ ẹban̄a emi, mbio obio “ẹbere idem ke ikọ Hezekiah edidem Judah.” (2 Chronicles 32:7, 8) Kere ban̄a mme aduai-owo-idem n̄kpọntịbe oro ẹtienede nte ẹdụn̄ọrede ntịn̄nnịm ikọ Isaiah, ibuot 36 esịm 39.

 Rabshakeh Etịn̄ Ikọ Esie

7. Anie edi Rabshakeh, ndien ntak ẹdọn̄de enye aka Jerusalem?

⁷ Sennacherib osio Rabshakeh (udorienyịn̄ ekọn̄, idịghe ọkpọkpọ enyịn̄) ọdọn̄ ọkọrọ ye ikpọ owo iba efen ẹka Jerusalem ẹkedọhọ obio oro ọkọn̄ọ mfan̄. (2 Ndidem 18:17) Owo ita ẹmi ẹdade ke ibuot Hezekiah, Eliakim esenyịn ufọk Hezekiah, Shebna ewetn̄wed, ye Joah eyen Asaph emi edide ewetn̄kpọ, ẹsobo ye mmọ ke edem ibibene obio.—Isaiah 36:2, 3.

8. Didie ke Rabshakeh odomo ndibiat ubiọn̄ọ Jerusalem?

⁸ Uduak Rabshakeh edi mmemmem mmemmem—ndinam Jerusalem ọkọn̄ọ mfan̄ ye unana edin̄wana ekọn̄. Ke etịn̄de ikọ ke usem Hebrew, enye ebem iso ofiori ete: “Nsidi mberedem emi afo ọbuọtde idem fo ke esịt ntem? . . . Anie ndien ke afo eberi edem fo ke esịt eke esịnde fi ọsọn̄ ibuot ye ami?” (Isaiah 36:4, 5) Ndien Rabshakeh osụn̄i mme Jew emi ẹkopde ndịk mi, etide mmọ ete ke mmọ ẹdi ata ikpọn̄. Anie ke mmọ ẹkeme ndiwọn̄ọde mbịne kaban̄a un̄wam? Ẹwọn̄ọde ẹbịne “esan̄ nnyanyan̄a-isantịm” emi edide Egypt? (Isaiah 36:6) Idahaemi, Egypt ebiet esan̄ nnyanyan̄a isantịm; ke akpanikọ, Ethiopia ama akan akani ukara ererimbot oro ke esisịt ini, ndien, Edidem Tirhakah, Pharaoh Egypt odude idahaemi, idịghe owo Egypt edi edi owo Ethiopia. Ndien Assyria ọmọn̄ akan enye. (2 Ndidem 19:8, 9) Sia Egypt mîkemeke ndinyan̄a idemesie, enye idinyeneke ufọn inọ Judah.

9. Nte an̄wan̄ade nso inam Rabshakeh ebiere ete ke Jehovah ọyọkpọn̄ ikọt Esie, edi nso idi akpanikọ?

⁹ Rabshakeh ke emi eneni ete ke Jehovah idin̄wanake inọ ikọt Esie koro Enye inemke esịt ye mmọ. Rabshakeh ọdọhọ ete: “Edi edieke afo ọdọhọde mi, ete, Ke edi Jehovah Abasi nnyịn ke nnyịn ibere idem ke esịt: nte idịghe Enye ke Hezekiah okosio edikon̄ ebiet esie, ye mme itie-uwa esie efep?” (Isaiah 36:7) Nte ededi, utu ke ndisịn Jehovah ebe ke ndiwụri  mme edikon̄ ebiet ye mme itieuwa ke isọn̄ oro, mme Jew ẹtetịm ẹfiak ẹtiene Jehovah.

10. Ntak emi mînamke n̄kpọ m̀mê mbonekọn̄ Judah ẹwak m̀mê iwakke?

¹⁰ Ekem Rabshakeh eti mme Jew ete ke edi ke n̄kan̄ un̄wana ekọn̄ mmimọ imakan mmọ. Enye ke ntan̄idem ama amia ata emi ete: “Nyọnọ fi tọsịn horse iba, edieke afo ekemede ke idem fo ndinọ owo eke ẹdidorode mmọ.” (Isaiah 36:8) Ke nditịm ntịn̄, nte ededi, ndi anam n̄kpọ m̀mê mme awat horse Judah ẹmi ẹnọde ukpep ẹwak m̀mê iwakke? Baba, koro edinyan̄a Judah ikọn̄ọke ke ukeme ekọn̄. Mme N̄ke 21:31 anam n̄kpọ ẹn̄wan̄a ke usụn̄ emi ete: “Ẹdiọn̄ horse ẹben̄e usen ekọn̄: edi edinyan̄a oto Jehovah.” Ekem, Rabshakeh ọdọhọ ete ke edidiọn̄ Jehovah odu ye mbon Assyria, idịghe mme Jew. Enye eneni ete ke mîkpedịghe ntre mbon Assyria ikpekemeke-keme ndibe ntre ndụk ikpehe isọn̄ Judah.—Isaiah 36:9, 10.

11, 12. (a) Ntak emi Rabshakeh eyịrede ndisem “usem mme Jew,” ndien didie ke enye anam n̄kpọ ndisịn mme Jew oro ẹkpan̄de utọn̄ ke idomo? (b) Nso utịp ke mme ikọ Rabshakeh ẹkeme ndinyene ke idem mme Jew?

¹¹ Mme andida ke ibuot Hezekiah ẹkere ẹban̄a utịp oro mme eneni Rabshakeh ẹdinyenede ke idem iren oro ẹkemede ndida ke enyọn̄ ibibene oro n̄kop. Ikpọ owo Jew ẹmi ẹben̄e ẹte: “Mbọk, sem usem Syria nọ nnyịn ikọt fo: koro nnyịn ikopde enye: ndien kûdọhọ ye nnyịn ke usem mme Jew usịn ke utọn̄ mmọ ẹmi ẹdude ke enyọn̄ ibibene.” (Isaiah 36:11) Edi Rabshakeh iduakke nditịn̄ ikọ ndomokiet ke usem Syria. Enye oyom nditọ n̄kpasịp eyịghe ye ndịk ke esịt mme Jew man otodo mmọ ẹkọn̄ọ mfan̄ ẹnyụn̄ ẹkeme ndikan Jerusalem ye unana edin̄wana ekọn̄! (Isaiah 36:12) Ntem owo Assyria oro afiak etịn̄ ikọ ke “usem mme Jew.” Enye odụri mme andidụn̄ Jerusalem utọn̄ ete: “Mbufo ẹkûyak Hezekiah abian̄a mbufo: koro enye mîdikemeke ndinyan̄a mbufo.” Ke etienede emi, enye odomo  ndiwụt mbon oro ẹkpan̄de utọn̄ nte uwem ekemede nditie ye mme Jew ke idak ukara Assyria: “Mbufo ẹnam emem ye ami, ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọ ẹtiene mi: mbufo kpukpru ẹnyụn̄ ẹdia vine mbufo, ye eto fig mbufo, ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄ mmọn̄ ke obube mbufo: tutu ami ndi ndida mbufo n̄ka isọn̄ eke ebietde isọn̄ mbufo, isọn̄ ibokpot ye wine, isọn̄ udia ye eke in̄wan̄ vine.”—Isaiah 36:13-17.

¹² Idọk ididụhe inọ mme Jew isua emi—ekọn̄ Assyria amakpan mmọ nditọ mme n̄kpasịp. Anaedi idotenyịn edidia nti grape nnyụn̄ n̄n̄wọn̄ mbịtmbịt mmọn̄ ama enen̄ede edemede udọn̄ iren ẹmi ẹkedorode ke enyọn̄ ibibene ẹkpan̄ utọn̄. Edi Rabshakeh ikụreke kan̄a ndinam idem emem mme Jew.

13, 14. Kpa ye mme eneni Rabshakeh, ntak emi se iketịbede inọ Samaria mînyeneke n̄kpọ ndinam ye idaha Judah?

¹³ Ke otu eneni esie, Rabshakeh osio eneni efen edi emi ebietde n̄kpọekọn̄. Enye odụri mme Jew utọn̄ ete ẹkûnịm Hezekiah ke akpanikọ edieke enye ọkpọdọhọde ete: “Jehovah ayanyan̄a nnyịn.” Rabshakeh eti mme Jew ete ke mme abasi Samaria ikekemeke ndikpan mbon Assyria ndikan esien duop. Ndien nso kaban̄a mme abasi idụt eken ẹmi mbon Assyria ẹkande? Enye obụp ete: “Enye mme abasi Hamath ye eke Arpad? Enye mme abasi Sepharvaim? Ndien ini ewe ke mmọ ẹkesio Samaria ke ubọk mi?”—Isaiah 36:18-20.

¹⁴ Nte ededi, Rabshakeh, okpono mme nsunsu abasi, ifiọkke ite ke akwa ukpụhọde odu ke ufọt ọsọn̄-ibuot Samaria ye Jerusalem emi odude ke idak Hezekiah. Mme nsunsu abasi Samaria ikenyeneke odudu ndinyan̄a obio ubọn̄ esien Israel duop oro. (2 Ndidem 17:7, 17, 18) Ke n̄kan̄ eken, Jerusalem emi odude ke idak Hezekiah akpa edem owụt mme nsunsu abasi onyụn̄ afiak aka ndinam n̄kpọ Jehovah. Nte ededi, owo ita ẹmi ẹdade ke ibuot Judah  idomoke ndinam emi an̄wan̄a Rabshakeh. “Mmọ ẹdop uyo, inyụn̄ ibọrọke enye baba ikọ kiet: koro edidem okowụkde ewụhọ, ete, Mbufo ẹkûbọrọ enye.” (Isaiah 36:21) Eliakim, Shebna, ye Joah ẹfiak ẹbịne Hezekiah ẹnyụn̄ ẹsian enye mme ikọ Rabshakeh.—Isaiah 36:22.

Hezekiah Anam Ubiere

15. (a) Nso ubiere ke Hezekiah enyene ndinam ke emi? (b) Didie ke Jehovah ọnọ ikọt esie nsọn̄ọ?

¹⁵ Edidem Hezekiah enyene ubiere ndinam ke emi. Nte Jerusalem ayayak idem ọnọ mbon Assyria? adiana ye Egypt? mîdịghe ọsọn̄ọ ada an̄wana? Hezekiah odu ke ọkpọsọn̄ mfịghe. Enye aka temple Jehovah, ke adan̄aemi ọdọn̄de Eliakim ye Shebna, ọkọrọ ye nyobiowo ke otu  mme oku, ẹka ẹkebụp Jehovah ebe ke prọfet Isaiah. (Isaiah 37:1, 2) Ke ẹsịnede ọfọn̄ikpo, mme isụn̄utom edidem ẹka ẹbịne Isaiah, ẹdọhọde ẹte: “Usen ukụt, ye eke nduari, ye eke esuene edi emi . . . M̀mê Jehovah Abasi fo oyokop ikọ Rabshakeh emi ete esie edidem Assyria ọkọdọn̄de ndisuene Abasi uwem; onyụn̄ asua ọnọ ikọ emi Jehovah Abasi fo okopde.” (Isaiah 37:3-5) Ih, mbon Assyria ẹmia ata ye odu-uwem Abasi! Nte Jehovah oyokop mme isụn̄i mmọ? Ebede ke Isaiah, Jehovah ọnọ mme Jew nsọn̄ọ ete: “Kûfehe uban̄a ikọ oro afo okokopde, emi ikọt edidem Assyria ẹdade ẹsuene mi. Sese, ami mmọn̄ nyom ndisịn enye spirit ke idem, ndien enye oyokop etop, ndien ọnyọn̄ ke edem mmọ; ndien nyanam enye ọduọ ke ofụt ke edem mmọ.”—Isaiah 37:6, 7.

16. Mme utọ leta ewe ke Sennacherib ọnọ ẹsọk?

 ¹⁶ Kan̄a ke emi, ẹnọ Rabshakeh ikot ndidu ye Sennacherib ke adan̄aemi edidem akade ekọn̄ ye Libnah. Ekem Sennacherib ayan̄wana ye Jerusalem. (Isaiah 37:8) Edi, Rabshakeh ndidaha inamke Hezekiah ọbọhọ mfịghe. Sennacherib ọnọ mme n̄wed ndịghe ẹtịn̄de se mme andidụn̄ Jerusalem ẹkemede ndidori enyịn edieke mmọ mîkọn̄ọke mfan̄: “Afo omokop se ndidem Assyria ẹkenamde ye kpukpru mme idụt ke edisobo mmọ. Ndien nte afo edibọhọ? Nte mme abasi mme idụt [ẹma ẹnyan̄a] mmọ ẹmi mme ete mi ẹkesobode? . . . Enye edidem Hamath, ye edidem Arpad, ye edidem obio Sepharvaim, ye Hena, ye eke Ivvah?” (Isaiah 37:9-13) Ke nditịm ntịn̄, mbon Assyria ẹdọhọ ke ndinyan̄a idem isịneke ifiọk—unyan̄a idem n̄kukụre edida mfịna efen efen edi!

17, 18. (a) Nso idi uduak Hezekiah ke ndibụp Jehovah nyom ukpeme? (b) Didie ke Jehovah ọbọrọ Assyria ebe ke Isaiah?

¹⁷ Ke ekerede ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ aban̄a mme utịp oro ubiere emi anade enye anam ẹdinyenede, Hezekiah atat mme n̄wed Sennacherib obon ke iso Jehovah ke temple. (Isaiah 37:14) Enye ekpe Jehovah ubọk ke akam ofụri esịt ete akpan̄ utọn̄ ke mme ndịghe mbon Assyria, eberide akam esie ye mme ikọ ẹmi ete: “Mbọk, ndien, O Jehovah Abasi nnyịn, nyan̄a nnyịn sio ke ubọk esie, ndien kpukpru mme idụt ererimbot ẹyefiọk ẹte ke afo ikpọn̄-ikpọn̄ edi Jehovah.” (Isaiah 37:15-20) Ẹkụt mi in̄wan̄în̄wan̄ nte ke se ibehede Hezekiah akpan akpan, idịghe edinyan̄a esie, edi edi esuene oro ẹsuenede enyịn̄ Abasi edieke Assyria akande Jerusalem.

¹⁸ Jehovah eyere akam Hezekiah ebe ke Isaiah. Inaha Jerusalem ayak idem ọnọ Assyria; enye enyene ndisọn̄ọ nda n̄n̄wana. Nte n̄kpọ eke enye etịn̄de ikọ ye Sennacherib, Isaiah etịn̄ etop oro Jehovah ọnọde Assyria uko uko, ete: “Adiaha Zion eyenọwọn̄ esịn fi ke ndek, onyụn̄ asak fi  nsahi; adiaha Jerusalem enyen̄e ibuot [ke nsahi] ke edem fo.” (Isaiah 37:21, 22) Ke nditịm ntịn̄, Jehovah adian do ete: ‘Afo edi anie eke osụn̄ide Edisana Abasi Israel? Mmọfiọk mme edinam fo. Afo enyene udọn̄ ikpọ n̄kpọ; afo amanam inua etieti. Afo ọbuọt idem ke odudu ekọn̄ fo omonyụn̄ akan ediwak idụt. Edi udịghe se owo mîkemeke ndikan. Nyanam mme uduak fo ẹkpu. Nyakan fi. Ndien nyanam fi kpa nte afo anamde mbon efen. Nyesịn fi n̄kpanuen ke ibuo nnyụn̄ nda fi mfiak ke Assyria!’—Isaiah 37:23-29.

“Emi Edi Idiọn̄ọ Fo”

19. Nso idiọn̄ọ ke Jehovah ọnọ Hezekiah, ndien nso ke emi ọwọrọ?

¹⁹ Nso ubiọn̄ ke Hezekiah enyene nte ke ntịn̄nnịm ikọ Isaiah oyosu? Jehovah ọbọrọ ete: “Ndien emi edi idiọn̄ọ fo: mbufo ẹdia se iditịbede ke idem esie mbịn; ẹnyụn̄ ẹdia se oro editịbede ke idem esie ebem; ndien ke ọyọhọ isua ita, mbufo ẹtọ ẹnyụn̄ ẹkpen̄e, ẹnyụn̄ ẹtọ in̄wan̄-vine, ẹnyụn̄ ẹdia mfri mmọ.” (Isaiah 37:30) Jehovah ọyọnọ mme Jew oro ẹkụkde ẹsịn udia. Okposụkedi mîkemeke nditọ n̄kpasịp ke ntak ekọn̄ Assyria, mmọ ẹyekeme ndidia se ẹketan̄de ke ini idọk isua oko. Isua oro etienede edi isua Sabbath, ndien inaha mmọ ẹtọ n̄kpọ ke mme in̄wan̄ mmọ, kpa ye mme idaha nnanenyịn oro mmọ ẹdude. (Exodus 23:11) Jehovah ọn̄wọn̄ọ ete ke edieke mme owo ẹkopde uyo imọ, mme in̄wan̄ ẹyen̄wụm ekese n̄kpasịp ndibọk mmọ. Ndien, ke isua oro etienede, mme owo ẹyetọ n̄kpasịp nte ido edide ẹnyụn̄ ẹdia mbun̄wụm utom mmọ.

20. Ke nso usụn̄ ke mbon oro ẹbọhọde en̄wan Assyria ‘ẹdimụm orụn̄ ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹn̄wụm idem ke enyọn̄’?

²⁰ Jehovah ke emi emen ikọt esie odomo ye eto emi owo mîkemeke ndiwụbede: “Ubak ufọk Judah emi ọbọhọde . . . ọyọtọn̄ọ ntak omụm orụn̄ esie ke isọn̄, onyụn̄ on̄wụm idem ke enyọn̄.” (Isaiah 37:31, 32) Ih, mbon oro ẹbuọtde idem  ke Jehovah inyeneke ntak ndomokiet ndikop ndịk. Mmọ ye nditọ mmọ ẹyedụn̄ ke isọn̄ oro.

21, 22. (a) Nso ke ẹtịn̄ ke ntịn̄nnịm ikọ ẹban̄a Sennacherib? (b) Didie ndien ini ewe ke mme ikọ Jehovah ẹban̄ade Sennacherib ẹnyene edisu?

²¹ Nso kaban̄a mme ndịghe ẹmi owo Assyria esịnde Jerusalem? Jehovah ọbọrọ ete: “Enye ididụkke ke obio emi, idinyụn̄ itopke idan̄ do, idinyụn̄ idaha otu-ekọn̄ idi enye ke iso, idinyụn̄ ikụbike ibombom inọ enye. Ke usụn̄ emi enye akasan̄ade ke esịt edi, ke enye edisan̄a ọnyọn̄, edi enye  ididụkke ke obio emi.” (Isaiah 37:33, 34) Ekọn̄ ndomokiet ididụhe ke ufọt Assyria ye Jerusalem. Ke edide n̄kpọ n̄kpaidem, edi mbon Assyria ke ẹdikan ye unana edin̄wana ekọn̄, idịghe mme Jew.

²² Ke ndisu ikọ esie, Jehovah ọdọn̄ angel emi owotde mme okopidem irenowo 185,000 ke otu udịmekọn̄ Sennacherib. Etie nte emi eketịbe ke Libnah, ndien Sennacherib ke idemesie edemede idap edikụt mme adausụn̄, mbọn̄, ye n̄kpọsọn̄ owo ekọn̄ esie nte ẹkpan̄ade. Ke okopde bụt, enye afiak aka Nineveh, edi kpa ye in̄wan̄în̄wan̄ edikan oro ẹkande enye, enye osụk ọsọn̄ obotitọn̄ atuak ibuot ọnọ Nisroch, nsunsu abasi esie. Ndusụk isua ke ukperedem, ke adan̄aemi atuakde ibuot ke temple Nisroch, nditọiren esie iba ẹwot Sennacherib. Inikiet efen, anana-uwem Nisroch ikemeke ndinọ edinyan̄a.—Isaiah 37:35-38.

Ẹfiak Ẹsọn̄ọ Mbuọtidem Hezekiah

23. Nso afanikọn̄ ke Hezekiah osobo ke akpa ini emi Sennacherib edide ndin̄wana ekọn̄ ye Judah, ndien nso ibuana ke afanikọn̄ emi?

²³ Ke ini oro Sennacherib ke akpa akade ndin̄wana ye Judah, Hezekiah ọdọn̄ọ n̄kpa n̄kpa. Isaiah asian enye ete ke enye ọmọn̄ akpa. (Isaiah 38:1) Idem etịmede edidem emi edide isua 39 ke emana mi. Udọn̄ esie idịghe kaban̄a mfọnọn̄kpọ idemesie kpọt edi n̄ko kaban̄a ini iso ikọt esie. Jerusalem ye Judah ẹdu ke itiendịk edidi se mbon Assyria ẹdade ekọn̄ ẹdụk. Edieke Hezekiah akpade, anie edida usụn̄ ke ekọn̄ emi? Ini oro, Hezekiah inyeneke eyeneren emi edidade ubọn̄. Hezekiah eben̄e Jehovah ke akam ofụri esịt ete atua imọ mbọm.—Isaiah 38:2, 3.

24, 25. (a) Didie ke Jehovah ke mfọn eyere akam Hezekiah? (b) Nso utịben̄kpọ ke Jehovah anam, nte ẹtịn̄de ke Isaiah 38:7, 8?

²⁴ Isaiah ikpọn̄ke kan̄a okụre ufọk ubọn̄ emi ke ini Jehovah ọdọn̄de enye ada etop efen afiak ebịne edidem emi ọdọn̄ọde, ọdọhọde ete: “Mmokop n̄kpe-ubọk fo, mmokụt  mmọn̄eyet fo: sese, nyọkọt isua efịt ke mme usen fo. Nyonyụn̄ nnyan̄a fi ye obio emi nsio ke ubọk edidem Assyria; nnyụn̄ n̄kpeme obio emi.” (Isaiah 38:4-6; 2 Ndidem 20:4, 5) Jehovah ayada esen esen idiọn̄ọ ọsọn̄ọ un̄wọn̄ọ esie: “Ami nyanam mfụt mme ikpat ẹmi ẹsan̄ade ye utịn ẹsụhọde ke dial Ahaz, afiak edem ikpat duop.”—Isaiah 38:7, 8a.

²⁵ Nte ekemde ye ewetmbụk owo Jew oro Josephus, udịghi ukot ama odu ke esịt ufọk ubọn̄, iso-ọfọn adaha odude ekpere enye. Ke ini un̄wana utịn ọtọde adaha oro, mmọ ẹsịn mfụt ke mme udịghi ukot oro. Owo ekeme ndidiọn̄ọ ini ke usen ke ndise nte mfụt osụhọrede ke mme udịghi ukot oro. Idahaemi Jehovah ọmọn̄ anam utịben̄kpọ. Ke mfụt oro ama okosụhọde ke mme udịghi ukot oro nte esidide, enye ayasan̄a afiak edem ikpat duop ke usụn̄ esie. Anie akanam okop utọ n̄kpọ emi? Bible ọdọhọ ete: “Ntre ke utịn afiak edem ikpat duop, ekem ye ikpat oro enye okosụhọrede.” (Isaiah 38:8b) Esisịt ini ke oro ebede, udọn̄ọ okụre Hezekiah. Mbụk aban̄ade emi atara esịm Babylon. Ke ini edidem Babylon okopde emi, enye ọdọn̄ mme isụn̄utom ẹka Jerusalem man ẹfiọk se idide akpanikọ.

26. Nso idi utịp kiet ke ndikọt isua uwem nnọ Hezekiah?

²⁶ N̄kpọ nte isua ita ke udọn̄ọ ama okokụre Hezekiah ke utịbe utịbe usụn̄, Manasseh, akpan esie, amana. Ke ini Manasseh ọkọride okpon, enye iwụtke esịtekọm iban̄a mbọm Abasi, emi edide ke mîkpotoho ke oro enye ikpakamanake! Utu ke oro, ke ekese ini uwem esie, Manasseh anam se idiọkde ke enyịn Jehovah ke akwa udomo.—2 Chronicles 32:24; 33:1-6.

Ndudue ke Ubiere

27. Ke mme usụn̄ ewe ke Hezekiah owụt esịtekọm aban̄a Jehovah?

²⁷ Ukem nte David ete ete esie, Hezekiah edi owo mbuọtidem. Enye ada Ikọ Abasi ke ọsọn̄urua n̄kpọ. Nte ekemde ye Mme N̄ke 25:1, enye ama odiomi ete ẹtịm se idude  idahaemi ke Mme N̄ke ibuot 25 esịm 29. Ndusụk owo ẹnịm ẹte ke enye n̄ko eketịm Psalm 119. Ikwọ idatesịt emi onụkde owo oro Hezekiah etịmde ke ama ọkọbọhọ udọn̄ọ owụt ke enye edi owo emi enyenede ntotụnọ ntụk. Enye ama ebiere ete ke se idide akpan n̄kpọ ikan ke uwem edi ndikeme nditoro Jehovah ke temple Esie “ke ofụri usen uwem nnyịn.” (Isaiah 38:9-20) Kpukpru nnyịn ikpakam ikere kpasụk ntre iban̄a edisana utuakibuot!

28. Nso ndudue ke Hezekiah anam ke ubiere esisịt ini ke udọn̄ọ ama okokụre enye ke utịbe utịbe usụn̄?

²⁸ Okposụkedi anamde akpanikọ, Hezekiah edi anana-mfọnmma. Enye anam akwa ndudue ke ubiere ndusụk ini ke Jehovah ama akanam udọn̄ọ okụre enye. Isaiah anam an̄wan̄a ete: “Ke ini oro Merodach-baladan eyen Baladan, edidem Babylon, ọnọ n̄wed ye enọ ẹsọk Hezekiah; enye onyụn̄ okop ete ke enye [ọkọdọdọn̄ọ], ndien okop idem. Ndien Hezekiah adat esịt aban̄a mmọ, onyụn̄ owụt mmọ ufọk unịm-n̄kpọ-uto esie, ye silver, ye gold, ye ufuọn̄n̄kpọ, ye eti aran, ye ofụri ufọk n̄kpọ-ekọn̄ esie, ye kpukpru se idude ke ebiet unịm-n̄kpọ-uto esie: baba n̄kpọ kiet eke Hezekiah mîwụtke mmọ idụhe ke ufọk esie, ye ke ofụri edem emi enye akarade.”—Isaiah 39:1, 2. b

29. (a) Eyedi nso ikedi uduak Hezekiah ke ini enye owụtde isụn̄utom Babylon inyene esie? (b) Nso ididi mme utịp ndudue oro Hezekiah anamde ke ubiere?

²⁹ Idem ke angel Jehovah ama akakan Assyria idiọk idiọk, enye aka iso ndisịn ediwak idụt ndịk, esịnede Babylon. Eyedi Hezekiah okoyom ndinam esịt enem edidem Babylon man ekeme ndinam ufan ye enye ke ini iso. Nte ededi,  Jehovah iyomke mme andidụn̄ Judah ẹdụk nsan̄a ye mme asua mmọ; oyom mmọ ẹbuọt idem ye imọ! Ebede ke prọfet Isaiah, Jehovah ayarade ini iso ọnọ Hezekiah ete: “Mme usen ke ẹdi, eke mmọ ẹdimende kpukpru se idude ke ufọk fo, ye eke mme usọ ẹkekọde ẹnịm tutu esịm mfịn emi, ẹka ke Babylon. . . . Baba n̄kpọ kiet idisụhọke. Ndien mmọ ẹyeda ndusụk nditọ fo, eke ẹditode fi ke idem, eke afo edibonde, ẹfep; ndien mmọ ẹyedi eunuch ke ufọk edidem Babylon.” (Isaiah 39:3-7) Ih, idụt oro Hezekiah okoyomde ndinem esịt oyobụme mme n̄kpọuto Jerusalem ndien ke akpatre ada mbon obio oro nte ifịn. Hezekiah ndiwụt mbon Babylon n̄kpọuto esie n̄kukụre edemede udọn̄ idiọkitọn̄ mmọ.

30. Didie ke Hezekiah owụt eti edu?

³⁰ Ke ekemede ndidi etịn̄ aban̄a n̄kpọntịbe oro Hezekiah okowụtde mbon Babylon n̄kpọuto esie, 2 Chronicles 32:26 ọdọhọ ete: “Hezekiah osụk idem aban̄a mmenede esịt esie, enye ye mme andidụn̄ Jerusalem; ndien iyatesịt Jehovah inamke mmọ ke eyo Hezekiah.”

31. N̄kpọ eketie didie ye Hezekiah, ndien nso ke emi ekpep nnyịn?

³¹ Kpa ye unana mfọnmma esie, Hezekiah ekedi owo mbuọtidem. Enye ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah, Abasi esie, edi ata owo emi enyenede mme ntụk. Ke ini odude ke idak mfịghe, Hezekiah ọbọn̄ akam ifịk ifịk ọnọ Jehovah, Jehovah onyụn̄ eyere enye. Jehovah Abasi ama ọnọ enye emem ke ofụri eyouwem esie, ndien Hezekiah ama okop inemesịt aban̄a emi. (Isaiah 39:8) Jehovah ekpenyene ndidi ata owo nnọ nnyịn kpasụk ntre mfịn. Ke ini mme mfịna ẹdemerede, ukem nte Hezekiah, nnyịn ikpakam iberi edem ke Jehovah kaban̄a ọniọn̄ ye usụn̄ ubọhọ, koro enye “ọnọde kpukpru owo ke ntatubọk, mînyụn̄ itọhọke owo.” (James 1:5) Edieke nnyịn ikade iso ndiyọ inyụn̄ ibuọtde idem ye Jehovah, nnyịn imekeme ndinịm ke akpanikọ nte ke enye eyedi “Andinọ mmọ ẹmi ẹyomde Enye utịp,” idahaemi ye ke ini iso.—Mme Hebrew 11:6.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ndise ke page 383]

Edidem Hezekiah ọbuọt idem ye Jehovah ke ini enye osobode odudu Assyria

 [Ndise ke page 384]

[Ndise ke page 389]

Edidem ọdọn̄ mme isụn̄utom ẹka ẹbịne Isaiah ndikop se Jehovah ọdọhọde

[Ndise ke page 390]

Hezekiah ọbọn̄ akam ete ẹnọ enyịn̄ Jehovah ubọn̄ ke ndikan Assyria

[Ndise ke page 393]

Angel Jehovah owot mbon Assyria 185,000