Ibuot Efịtenan̄

Jehovah Abiat Iseri Tyre

Isaiah 23:1-18

1, 2. (a) Nso orụk obio ke Tyre eset ekedi? (b) Nso ke Isaiah ekebem iso etịn̄ aban̄a Tyre?

 ENYE ama “eye ama” onyụn̄ enyene “kpukpru orụk inyene.” (Ezekiel 27:4, 12, An American Translation) Ediwak ubom esie ke akpa ẹka ata anyan ebiet. Enye ama “enyene ata ukpono ke ufọt inyan̄,” onyụn̄ ada “inyene” esie “ofori ndidem ererimbot.” (Ezekiel 27:25, 33) Tyre—obio Phoenicia emi okodude ke utịt utịt edem usiahautịn Mediterranean eketie ntre ke isua ikie itiaba M.E.N.

² Kpa ye oro, nsobo Tyre ama ekpere. N̄kpọ nte isua 100 mbemiso Ezekiel etịn̄de aban̄a enye, prọfet Isaiah ama ebem iso etịn̄ aban̄a iduọ ọkpọsọn̄ obio Phoenicia emi ye mfụhọ mbon oro ẹberide edem ke enye. Isaiah n̄ko ama etịn̄ ntịn̄nnịm ikọ ete ke ndusụk ini ama ebe Abasi ọyọwọn̄ọde ntịn̄enyịn esie ọnọ obio oro, anamde enye afiak oforo. Didie ke mme ikọ prọfet oro ẹkesu? Ndien nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto ofụri se iketịbede inọ Tyre? Nditịm mfiọk se iketịbede inọ enye ye ntak emi mme utọ n̄kpọ ntre ẹketịbede ọyọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn ke Jehovah ye ke mme un̄wọn̄ọ esie.

“Mbufo Ubom Mbakara Tarshish Ẹtuan̄a”

3, 4. (a) Tarshish okodu ke m̀mọ̀n̄, ndien nso ebuana ke Tyre ekenyene ye Tarshish? (b) Ntak emi mme awat ubom mbakara ẹmi ẹnyamde urua ye Tarshish ẹnyenede ntak ‘ndituan̄a’?

³ Ke idak ibuotikọ emi, “Uyo Abasi emi aban̄a Tyre,” Isaiah  ọdọhọ ete: “Mbufo ubom mbakara Tarshish ẹtuan̄a: koro enye abiarade, ufọk idụhe, edidụk idụhe.” (Isaiah 23:1a) Ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke Tarshish ekedi ikpehe Spain, enen̄ede oyom usụn̄ ọkpọn̄ Tyre ko ke edem usiahautịn Mediterranean. a Kpa ye oro, mbon Phoenicia ẹkedi nta mme awat-inyan̄, ndien ubom ẹma ẹsikponi ẹnyụn̄ ẹsọn̄ idem. Ndusụk mme ewetmbụk eset ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke mbon Phoenicia ẹkebem iso ẹfiọk ebuana oro ọfiọn̄ enyenede ye ọtọ ye ekebe ye ke ndikama ifiọk ukpepn̄kpọ aban̄ade ikpaenyọn̄ ke uwat inyan̄. Ntre anyan usụn̄ ọtọn̄ọde ke Tyre sịm Tarshish ikedịghe mfịna ndomokiet inọ mmọ.

⁴ Ke eyo Isaiah, Tyre ekesika urua ke Tarshish emi okodude anyan usụn̄, ndusụk edide akpan ebiet emi uforo esie otode ke ndusụk ikpehe ini ke mbụk esie. Spain enyene mme itie udọk silver, ukwak, tian, ye mme n̄kpọ eken. (Men Jeremiah 10:9; Ezekiel 27:12 domo.) “Ubom mbakara Tarshish,” ndusụk edide ubom ẹtode Tyre ẹdi ndinyam urua ke Tarshish, ẹyenyene eti ntak ‘ndituan̄a,’ ẹsemede ẹban̄a nsobo obio mbehe mmọ.

5. M̀mọ̀n̄ ke mme awat-inyan̄ oro ẹtode Tarshish ẹtie ẹkop ke Tyre ọduọ?

⁵ Didie ke mme awat-inyan̄ ẹdidiọn̄ọ ẹban̄a iduọ Tyre? Isaiah ọbọrọ ete: “Ẹtie ke isọn̄ Kittim ẹyarade emi ẹnọ mmọ.” (Isaiah 23:1b) Eyedi “isọn̄ Kittim” etịn̄ aban̄a isuo Cyprus, n̄kpọ nte kilomita 100 ke edem usoputịn mbenesụk Phoenicia. Emi edi akpatre itiembehe ubom ẹmi ẹtode Tarshish ẹka edem usiahautịn mbemiso ẹbehede ke Tyre. Ntem, mme awat ubom mbakara ẹyebọ etop nte ke edima obio mbehe mmọ ọduọ ke ini mmọ ẹdiande ke Cyprus. Emi akpa mmọ idem didie ntem! Ke ẹkopde mfụhọ, mmọ ‘ẹyetuan̄a’ sia ẹdude ke nnanenyịn.

6. Tịn̄ ban̄a ebuana oro odude ke ufọt Tyre ye Zidon.

 ⁶ Mbon mben inyan̄ Phoenicia n̄ko ẹyedu ke nnanenyịn. Prọfet oro ọdọhọ ete: “Mbufo mme andidụn̄ mben inyan̄, ẹdop uyo; mbon-urua Zidon ẹwat ke inyan̄ ẹbe ẹda n̄kpọ ẹdiyọhọ fi. Ndien n̄kpasịp Shihor odu akamba mmọn̄, ukpen̄e akpa mmọn̄ odụk enye ke ubọk; ndien enye edi ebiet urua mme idụt.” (Isaiah 23:2, 3) “Mme andidụn̄ mben inyan̄”—mme mbọhọidụn̄ Tyre—ẹyedop uyo ke ata n̄kpaidem ke ntak afanikọn̄ oro esịmde Tyre. Mmanie ẹdi “mbon-urua Zidon” ẹmi ‘ẹdade n̄kpọ ẹyọhọ’ mbio obio ẹmi, ẹnamde mmọ ẹforo? Tyre ke akpasarade ekedi obio ukara eke obio mbehe Zidon, n̄kpọ nte kilomita 35 ke edem edere. Zidon ewet ke okụk aban̄a idemesie nte idide eka Tyre. Okposụkedi Tyre ama akakan Zidon ke uforo, enye osụk ededi “adiaha Zidon,” ndien mbio obio esie ẹsụk ẹkokot idemmọ mbon Zidon. (Isaiah 23:12) Ntem, ikọ oro “mbon-urua Zidon” ekeme ndida mban̄a mme anyamurua andidụn̄ Tyre.

7. Didie ke mbonurua Zidon ẹsuan inyene?

⁷ Ke esịnde idem ke mbubehe unyamurua, mme enyene-uforo mbonurua Zidon ẹwat ẹbe Inyan̄ Mediterranean. Mmọ ẹda ediwak n̄kpasịp, m̀mê ibokpot Shihor, n̄kọk Akpa Nile emi odude ke ata esịt esịt edem usiahautịn ke inua-akpa ikpehe Egypt, ẹka ediwak ebiet. (Men Jeremiah 2:18 domo.) “Ukpen̄e akpa mmọn̄” esịne n̄ko mbun̄wụm efen ẹtode Egypt. Ndida mme utọ n̄kpọ urua oro n̄kpụhọ mbọ mme n̄kpọ efen enyene udori etieti ọnọ mme anyamurua oro ẹsan̄ade ke mmọn̄ mi ọkọrọ ye mme idụt oro mmọ ẹdade ẹnam mbubehe. Mbonurua Zidon ẹnam Tyre enyene okụk. Ke akpanikọ, mmọ ẹyefụhọ ke nsobo esie!

8. Nso utịp ke nsobo Tyre edinyene ke idem Zidon?

⁸ Ekem Isaiah etịn̄ mme ikọ ẹmi aban̄a Zidon ete: “Yak bụt anam fi, O Zidon: koro inyan̄, kpa ọkpọsọn̄ obio  inyan̄ ọdọhọde, ete, Uman itụkke mi, nnyụn̄ mmanke eyen, nnyụn̄ mbọkke n̄kparawa, nnyụn̄ n̄kọhọ nditọ-iban.” (Isaiah 23:4) Ke ẹma ẹkesobo Tyre, mben inyan̄ emi obio oro okodude mbemiso ayakabade ana ukpọk ye ndon. Editie nte n̄kpọ eke inyan̄ ofioride ke ọkpọsọn̄ ubiak, ukem nte ibuot oyon̄de eka emi atabade nditọ esie tutu enye ke emi ọdọhọ ke akananam imọ inyeneke nditọ. Bụt ayanam Zidon aban̄a se itịbede inọ nditọiban esie.

9. Mfụhọ oro mme owo ẹkopde ke Tyre ama ọkọduọ edidi ukem ye ndịk oro etienede mme n̄kpọntịbe ewe?

⁹ Ih, etop nsobo Tyre ayanam mfụhọ odu ntatara ntatara. Isaiah ọdọhọ ete: “Etop Tyre abiak mmọ, kpa nte etop Egypt.” (Isaiah 23:5) Ubiak oro mbon mfụhọ ẹkopde edidi ukem ye eke etop oro ẹbọde ẹban̄a Egypt. Ewe etop ke prọfet oro etịn̄ aban̄a? Ekeme ndidi edisu “uyo Abasi emi [aban̄ade] Egypt,” emi enye ekebemde iso etịn̄. b (Isaiah 19:1-25) Mîdịghe eyedi prọfet oro etịn̄ aban̄a etop nsobo udịmekọn̄ Pharaoh ke eyo Moses, emi ekesịnde akwa ndịk odu. (Exodus 15:4, 5, 14-16; Joshua 2:9-11) Ke usụn̄ ekededi, mbon oro ẹkopde etop nsobo Tyre emi ẹyedu ke ọkpọsọn̄ ubiak. Ẹdọhọ mmọ ẹfen̄e ẹka Tarshish emi odude ke anyan ebiet kaban̄a ubọhọ ẹnyụn̄ ẹnọ uyo ẹte ẹnam uyom ẹban̄a mfụhọ mmọ: “Mbufo ẹbe ẹka Tarshish; mbufo mme andidụn̄ mben inyan̄ ẹtuan̄a.”—Isaiah 23:6.

Mbre ‘Toto ke Ata Eset’

10-12. Tịn̄ ban̄a uforo, utom eset, ye odudu Tyre.

¹⁰ Tyre edi obio eset, nte Isaiah etide nnyịn ke ini enye obụpde ete: “Nte emi edi obio mbufo emi ẹkedarade toto ke anyan ini ko, toto ke eset?” (Isaiah 23:7a, NW) Mbụk uforo Tyre ebịghi ekesịm eyo Joshua ke nsụhọde n̄kaha. (Joshua 19:29) Ke ediwak isua ẹmi ẹbede, Tyre amakabade ọwọrọ etop nte odom ukwak, n̄kpoduoho akrasi, ye ibọk  ukpụhọde uduot. Mme purple ekụra eke Tyre ẹsọn̄ urua ẹkan, ndien mbọn̄ ẹdep nsọn̄urua ọfọn̄ Tyre. (Men Ezekiel 27:7, 24 domo.) Tyre n̄ko edi iwụk ebiet unyamurua mbonisan̄ ọkọrọ ye akamba itie utobo n̄kpọ ke esenidụt.

¹¹ Akan oro, enye edi ọkpọsọn̄ obio ke ndin̄wana ekọn̄. L. Sprague de Camp ewet ete: “Okposụkedi mîkenen̄ekede idi mme ama-ekọn̄—mmọ ẹkedi mbon mbubehe, idịghe mbonekọn̄—mbon Phoenicia ẹkesikpeme obio mmọ ke idat idat uko ye ke nsọn̄ibuot. Mme edu ẹmi, ọkọrọ ye ukeme un̄wana ekọn̄ mmọn̄ mmọ, ẹma ẹnam mbon Tyre ẹkem ubọk en̄wan ye udịmekọn̄ Assyria, andikop odudu n̄kan ke eyo esie.”

¹² Ke akpanikọ, Tyre ama ọwọrọ etop ke ikpehe n̄kan̄ Mediterranean. “Ukot esie ẹyeda enye aka okodụn̄ anyan ebiet.” (Isaiah 23:7b) Mbon Phoenicia ẹsinam isan̄ ẹka nnyan ebiet, ẹtọn̄ọde mme usiakifia ye mme esụkmbehe unyam urua, emi ke ndusụk idaha ẹkekọride ẹkabade ẹdi mme obio ukara. Ke uwụtn̄kpọ, Carthage, ke mbenesụk edem edere Africa, edi obio ukara Tyre. Nte ini edikade, enye ayakan Tyre onyụn̄ amia mbuba ye Rome ke ndinyene odudu ke ikpehe n̄kan̄ Mediterranean.

Ẹyebiat Iseri Esie

13. Ntak emi ẹbụpde m̀mê anie ekpedede etịn̄ n̄kpọ adian Tyre?

¹³ Ke ẹkerede ẹban̄a utom eset ye uforo Tyre, mbụme oro etienede mi odot: “Anie amaduak emi aban̄a Tyre, andinọ anyanya, emi amasịn [“mbonurua,” NW] esie ẹdide mbọn̄, mbon-urua [“mbonusọ,” NW] esie ẹdi ikpọ owo ererimbot?” (Isaiah 23:8) Anie ekpedede etịn̄ n̄kpọ adian obio oro emekde mme okop-odudu owo enịm ke ikpọ itie ukara ke mme obio ukara esie ye ke mme ebiet efen—ntem akabarede edi “andinọ anyanya”? Anie ekpedede etịn̄ n̄kpọ adian akwa obio emi mbonurua esie ẹdide  mbọn̄, mbon-usọ esie ẹnyụn̄ ẹdide ikpọ owo? Maurice Chehab, akani ese n̄kpọ mban̄a mme n̄kpọeset ke Itie Ubon N̄kpọeset eke Idụt ke Beirut, Lebanon ọkọdọhọ ete: “Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie usụkkiet esịm ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., Tyre ama aka iso enyene akamba itie nte emi London ekenyenede ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie edịp.” Ntre anie ekpekedede etịn̄ n̄kpọ adian obio emi?

14. Anie ebiere ikpe ọnọ Tyre, ndien ntak-a?

¹⁴ Ibọrọ eke odudu spirit eyesịn ndịk ke Tyre. Isaiah ọdọhọ ete: “Jehovah mme udịm aduak emi, man enye abiat iseri ofụri ubọn̄, onyụn̄ osụhọde kpukpru mbon ukpono ererimbot.” (Isaiah 23:9) Ntak emi Jehovah ebierede ikpe ọnọ uforo uforo obio eset emi? Ndi koro mme andidụn̄ enye ẹtuakde ibuot ẹnọ nsunsu abasi Baal? Ndi ke ntak ebuana oro Tyre enyenede ye Jezebel—adiaha Edidem Ethbaal eke Zidon, esịnede Tyre—emi ọkọdọde Edidem Ahab eke Israel onyụn̄ owotde mme prọfet Jehovah? (1 Ndidem 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Ibọrọ mbụme iba ẹmi edi baba. Ẹbiom Tyre ikpe ke ntak iseri esie—enye oforo ke inyene mbon efen, esịnede eke nditọ Israel. Ke ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N., Jehovah ama ada prọfet Joel ndisian Tyre ye mme obio en̄wen ete: “Mbufo ẹkenyụn̄ ẹnyam nditọ Judah ye nditọ Jerusalem ẹnọ nditọ Greece, man ẹmen mmọ ke adan̄a mmọ ẹfep, ẹnịm anyan ebiet.” (Joel 3:6) Ndi Abasi ekeme ndifụmi nte Tyre anamde n̄kpọ ye ikọt ediomi esie nte ikpîkpu n̄kpọ urua?

15. Didie ke Tyre edinam n̄kpọ ke ini Jerusalem ọduọde odụk ubọk Nebuchadnezzar?

¹⁵ Isua ikie ndibe idikpụhọkede Tyre. Ke ini udịmekọn̄ Edidem Nebuchadnezzar eke Babylon osobode Jerusalem ke 607 M.E.N., Tyre ayadara ete: “Aha! Enyịn-usụn̄ mme idụt [Jerusalem] ọmọbụn̄ọ enye amakabade etiene mi: ami nyoyụhọ, enye omosobo.” (Ezekiel 26:2) Tyre ayadara, odoride enyịn ndibọ ufọn nto nsobo Jerusalem. Ke  emi ibuot obio Judah mîdịghe aba amia-mbuba, enye oyodori enyịn nditetịm nnyam urua. Jehovah eyesuene mme enịm-idem ke “ikpọ owo,” ẹmi ke ntan̄idem ẹdade ye mme asua ikọt esie.

16, 17. Nso iditịbe inọ mme andidụn̄ Tyre ke ini obio oro ọduọde? (Se ikọ idakisọn̄.)

¹⁶ Isaiah aka iso ke ikpe oro Jehovah obiomde Tyre ete: “San̄a ke isọn̄ fo be, nte akpa mmọn̄, O adiaha Tarshish! ubọp-n̄kpọ idụhe aba. Enye ekemenede ubọk esie ke enyọn̄ inyan̄, enyen̄e mme idụt: Jehovah ama ọnọ uyo aban̄a Canaan, ete ẹbiat n̄kpọsọn̄ obio esie. Enye onyụn̄ ọdọhọ ete, Afo udubreke aba mbre, afo eyen-an̄wan emi ẹtụkde, adiaha Zidon: daha ke enyọn̄, be ka ke Kittim; edi do n̄ko afo ududuọkke odudu.”—Isaiah 23:10-12.

¹⁷ Ntak ẹkotde Tyre “adiaha Tarshish”? Ndusụk edi ke ntak edide ke ẹma ẹkesobo Tyre, Tarshish edidi okop-odudu n̄kan ke otu mbiba emi. c Mme andidụn̄ Tyre oro ẹsobode ẹyesuana nte akpa ke ini ukwọ, mmọn̄ ọyọyọhọ mben esie onyụn̄ asuana odụk kpukpru unaisọn̄ mbọhọ esie. Etop oro Isaiah ọnọde “adiaha Tarshish” ọsọn̄ọ nte se iditịbede inọ Tyre edisọn̄de odudu. Jehovah ke idemesie anyanade ubọk esie onyụn̄ ọnọ ewụhọ. Owo ndomokiet ikemeke ndikpụhọde se iditịbede.

18. Ntak ẹkotde Tyre “adiaha Zidon,” ndien didie ke itie esie edikpụhọde?

¹⁸ Isaiah okot n̄ko Tyre “adiaha Zidon,” owụtde ke mme andikan ẹtode esenidụt akananam imụmke inyụn̄  ibụmeke enye ndien ke enye ke osụk adadara idaha oro akanam owo mîkanke. (Men 2 Ndidem 19:21; Isaiah 47:1; Jeremiah 46:11 domo.) Nte ededi, ẹnyene ndisobo enye idahaemi, ndien ndusụk mme andidụn̄ ke enye ẹyebe ẹka Kittim, obio ukara Phoenicia, nte mme oyom ubọhọ ke esenidụt. Edi, ke ẹma ẹketaba mme n̄kpọ udu-uwem mmọ, mmọ idinyeneke ifụre do.

Mme Chaldee Ẹdisobo Enye

19, 20. Anie ke ẹtịn̄ ntịn̄nnịm ikọ ẹban̄a nte edikande Tyre, ndien didie ke ntịn̄nnịm ikọ oro osu?

¹⁹ Ewe ukara edinam ubiereikpe Jehovah aban̄ade Tyre? Isaiah ọdọhọ ete: “Se isọn̄ mme Chaldee; obio emi ikodụhe: Assyria ọtọn̄ọ ndibọp enye nnọ mbon ikọt: mmọ ẹnen̄ede mme tower mmọ ẹwụk: ẹwụri ikpọ ufọk esie: owo enịm enye ke n̄kpọ nditaha. Mbufo ubom Tarshish, ẹtuan̄a: koro ọkpọsọn̄ obio mbufo omosobo.” (Isaiah 23:13, 14) Edi mme Chaldee—idịghe mbon Assyria—ẹdikan Tyre. Mmọ ẹyewụk mme towa ekọn̄ mmọ, ẹwụri mme ufọk Tyre, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọsọn̄ ebiet ubom Tarshish oro ẹdi ibombom nsobo.

²⁰ Nte ntịn̄nnịm ikọ oro ọdọhọde, ibịghike ke Jerusalem ama ọkọduọ, Tyre ọsọn̄ ibuot ye Babylon, ndien Nebuchadnezzar akan obio oro okụk. Ke enịmde ete ke owo ikemeke ndibe ndụk esịt esie, Tyre esịn ubiọn̄ọ. Ke ini edikan obio n̄kụk, ndụn ọkwọhọde ibuot mbonekọn̄ Babylon “ẹkabade ẹdi ibọ” ndien ‘afara mmọ ẹyan̄ade’ oto edibiom mme n̄kpọ oro ẹdade ẹbọp ẹkan obio ẹkụk. (Ezekiel 29:18) Edikan n̄kụk oro akpa Nebuchadnezzar ekese n̄kpọ. Ẹmesobo esịt obio Tyre, edi enye itan̄ke mbụme. Ẹmetan̄ ekese n̄kpọuto Tyre ẹkebon ke ekpri isuo kiet emi mîyọhọke kilomita kiet ọtọn̄ọde ke mbenesụk. Sia mînyeneke ediwak ubom, edidem Chaldee ikemeke ndikan isuo oro. Ke isua 13 ẹma ẹkebe, Tyre ọkọn̄ọ mfan̄, edi enye ọbọhọ onyụn̄ okụt n̄kaiso edisu mme ntịn̄nnịm ikọ ẹmi.

 “Enye Ayafiak ke Utịp Esie”

21. Ke ewe usụn̄ ke ‘ẹfre’ Tyre, ndien edibịghi adan̄a didie?

²¹ Isaiah aka iso nditịn̄ ntịn̄nnịm ikọ ete: “Ama ekem ke usen oro, ẹyefre Tyre ke isua ata ye duop, ekem ke eyo edidem kiet.” (Isaiah 23:15a) Ke etienede mbon Babylon ndisobo esịt obio, “ẹyefre” obio isuo Tyre oro. Nte ntịn̄nnịm ikọ oro ọdọhọde, ekem ke eyo “edidem kiet”—kpa Obio Ukara Babylon—obio isuo Tyre oro ididịghe aba obio oro okụk odude. Ebede ke Jeremiah, Jehovah abuan Tyre ke otu mme idụt ẹmi ẹdin̄wọn̄de wine ifụtesịt Esie. Enye ọdọhọ ete: “Mme idụt ẹmi ẹyenam n̄kpọ edidem Babylon ke ofụri isua ata ye duop.” (Jeremiah 25:8-17, 22, 27) Edi akpanikọ, obio isuo eke Tyre oro idụhe ke idak Babylon ke ofụri isua 70, sia Obio Ukara Babylon ọduọde ke 539 M.E.N. Nte an̄wan̄ade, isua 70 oro ada aban̄a ini emi ukara Babylonia ọsọn̄de odudu akan—emi udịm ubọn̄ Babylonia anamde inua nte imenerede ebekpo imọ inịm ke enyọn̄ okon̄ akan “ntantafiọn̄ Abasi.” (Isaiah 14:13) Nsio nsio idụt ẹdidu ke idak ukara oro ke nsio nsio ini. Edi ke utịt isua 70 oro, ukara oro ọyọduọ. Nso iditịbe inọ Tyre ini oro?

22, 23. Nso iditịbe inọ Tyre ke ini enye ọwọrọde ke idak ukara Babylon?

²² Isaiah aka iso ete: “Ndien ke utịt isua ata ye duop, n̄kpọ eyetịbe ọnọ Tyre nte ikwọ akpara; ‘Men harp, kanade obio, afo akpara emi owo efrede; tịm tuak urụk, kwọ ediwak ikwọ, man ẹti fi.’ Ndien ama ekem ke utịt isua ata ye duop, Jehovah ayaka ekese Tyre, ndien enye ayafiak ke utịp esiemmọ, onyụn̄ anam ido akpara ke kpukpru mme idụt ke ererimbot ke iso isọn̄.”—Isaiah 23:15b-17.

²³ Ke Babylon ọduọde ke 539 M.E.N., Phoenicia akabade edi mbahade obio ukara mme satrap ke Obio Ukara Media ye Persia. Akwa Cyrus, edidem Persia, edi andikara emi emede ime. Ke idak obufa ukara emi, Tyre ayafiak ọtọn̄ọ  akani edinam esie onyụn̄ esịn ọkpọsọn̄ ukeme ndifiak nnyene idaha esie nte iwụk ebiet unyamurua ke ererimbot—kpa nte akpara emi ẹma ẹkefre enyịn emi onyụn̄ atabade mbonurua esie oyomde ndinyene mbufa mbonurua ebe ke ndisan̄a n̄kanade obio, ebrede ndido esie onyụn̄ ọkwọde ikwọ esie. Ndi Tyre oyokụt unen? Ih, Jehovah ayanam enye okụt unen. Nte ini akade, obio isuo emi oyoforo tutu ke esịmde utịt ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., prọfet Zechariah ọyọdọhọ ete: “Tyre okonyụn̄ ọbọp ọkpọsọn̄ ebiet ọnọ idem esie, onyụn̄ ekịbi silver nte ntan, ekịbi edifọn gold nte mbat efak.”—Zechariah 9:3.

‘Utịp Esie Ayakabade Edi Edisana N̄kpọ’

24, 25. (a) Didie ke udori Tyre akabade edi edisana n̄kpọ ọnọ Jehovah? (b) Kpa ye oro Tyre an̄wamde ikọt Abasi, nso ntịn̄nnịm ikọ ke Jehovah ọnọ odudu spirit ẹtịn̄ ẹban̄a enye?

²⁴ Mme ntịn̄nnịm ikọ oro ẹtienede mi ẹdi n̄wọrọnda didie ntem! “Ndien utịp esie ye udori esie ẹyekabade ẹdi edisana n̄kpọ Jehovah: mmọ idinịmke enye, idinyụn̄ ibonke enye: koro udori esie ayakabade edi se mmọ eke ẹdụn̄de ke iso Jehovah ẹdade ẹdia ẹyụhọ, onyụn̄ esịne ata eti edisịne-n̄kpọ.” (Isaiah 23:18) Didie ke udori n̄kpọ obụkidem Tyre akabade edi edisana n̄kpọ? Jehovah anam mme n̄kpọ man ẹda enye ẹnam n̄kpọ nte ekemde ye uduak esie—man ikọt esie ẹdia n̄kpọ ẹyụhọ ẹnyụn̄ ẹnyene edisịnen̄kpọ. Emi etịbe ke ini nditọ Israel ẹwọn̄ọde ke ntan̄mfep Babylon. Mbon Tyre ẹn̄wam mmọ ke ndinọ obukpọk cedar ndida mbọp temple. Mmọ ẹfiak ẹtọn̄ọ unyamurua n̄ko ye obio Jerusalem.—Ezra 3:7; Nehemiah 13:16.

²⁵ Kpa ye emi, Jehovah ama ọnọ odudu spirit ndinọ uyo efen mban̄a Tyre. Zechariah etịn̄ ntịn̄nnịm ikọ aban̄a obio isuo oro idahaemi edide obio uforo ete: “Sese, Ọbọn̄ eyebịn enye efep, onyụn̄ ọtọ odudu esie ke inyan̄; ndien enye ayata ikan̄.” (Zechariah 9:4) Emi osu ke July 332 M.E.N.  ke ini Akwa Alexander akande atan̄-idem ọbọn̄-an̄wan isuo oro.

Fep Uma-Inyene ye Iseri

26. Ntak emi Abasi okobiomde Tyre ikpe?

²⁶ Jehovah obiom Tyre ikpe ke ntak iseri esie, kpa edu oro enye esede ke ndek. Ẹsiak “n̄kok-idem” nte akpa ke otu n̄kpọ itiaba oro Jehovah asuade. (Mme N̄ke 6:16-19) Paul akabuan iseri ye Satan kpa Devil, ndien se Ezekiel etịn̄de aban̄a eseri-iseri Tyre enyene mme n̄kpọ oro ẹtịn̄de ẹban̄a Satan ke idemesie. (Ezekiel 28:13-15; 1 Timothy 3:6) Ntak emi Tyre ekeseride iseri? Ke etịn̄de aban̄a Tyre, Ezekiel ọdọhọ ete: “Inyene fo emenede fi esịt ke enyọn̄.” (Ezekiel 28:5) Obio oro ekesịn idem ke unyamurua ye edikọ okụk. Tyre ndikụt unen ke afan̄ emi ama anam enye enen̄ede emenede idem ke enyọn̄. Ebede ke Ezekiel, Jehovah ama ọdọhọ “ọbọn̄ Tyre” ete: ‘Esịt fo okon̄, afo onyụn̄ ọdọhọ, ete, Ami ndi abasi kiet; ntie ke itie Abasi.’—Ezekiel 28:2.

27, 28. Nso afia ke mme owo ẹkeme ndiduọ ndụk, ndien didie ke Jesus akanam emi an̄wan̄a?

²⁷ Mme idụt ẹkeme ndiyak idem ẹnọ iseri ẹnyụn̄ ẹnyene ukwan̄ ekikere ẹban̄a inyene—kpa ntre ye owo kiet kiet. Jesus ama otop n̄ke kiet emi owụtde nte afia emi ekemede nditie n̄kari n̄kari. Enye ama etịn̄ aban̄a owo inyene emi in̄wan̄ esie ekenen̄erede ọfọn n̄kpọ. Ke okopde inemesịt, eren emi ama odiomi ndibọp akamba ufọk ubon udia ndidọn̄ mbun̄wụm esie onyụn̄ odori enyịn ye inemesịt ndidu anyan inem uwem. Edi emi iketịbeke. Abasi ama ọdọhọ enye ete: “Afo anana ibuot, ẹyekpak ukpọn̄ fo ke ubọk fo ke okoneyo emi; ndien anie edidia n̄kpọ eke ọkọkọde enịm?” Ih, eren oro ama akpa, ndien inyene esie ikọwọrọke n̄kpọ ndomokiet inọ enye.—Luke 12:16-20.

²⁸ Jesus ama eberi n̄ke oro, ọdọhọde ete: “Ntem ke etie ye  owo eke ọkọde inyene ọnọ idem esie, edi mînyeneke inyene ke n̄kan̄ Abasi.” (Luke 12:21) Ndinyene inyene ikọdiọkke, ndinyụn̄ nnyene eti mbun̄wụm ikedịghe idiọkn̄kpọ. Ndudue eren oro ọkọn̄ọ ke ndinam mmọ ẹmi ẹdi akpan n̄kpọ ke uwem esie. Ofụri mbuọtidem esie ekedi ke inyene esie. Ke ekerede aban̄a ini iso, enye ikekereke iban̄a Jehovah Abasi.

29, 30. Didie ke James okodụri owo utọn̄ aban̄a edikọn̄ mbuọtidem ke idemesie?

²⁹ James ama enen̄ede etịn̄ ukem n̄kpọ oro. Enye ọkọdọhọ ete: “Da mbufo, ẹmi ẹdọhọde ẹte, Mfịn m̀mê n̄kpọn̄ iyaka ke obio emi ikadan̄ do isua kiet, inyam urua, idia  udori: kpa ke ini mbufo mîfiọkke se iditịbede n̄kpọn̄. Uwem mbufo edi nso? Mbufo ẹdi ntụhube, emi ọwọrọde ke ekpri ini, ndien ebe efep. Mbufo ẹkpekam ẹdọhọ ẹte, Ke Ọbọn̄ enyịmede, iyodu uwem, inam n̄kpọ emi m̀mê n̄kpọ oro.” (James 4:13-15) Ekem, James owụt ebuana oro odude ke ufọt inyene ye iseri ke ini enye akade iso, ọdọhọde ete: “Edi ke emi mbufo ẹbụre mbụre ke nnam-inua: kpukpru mbụre eke ẹtiede ntre ẹdiọk.”—James 4:16.

³⁰ N̄ko, ndinam mbubehe idiọkke. Idiọkn̄kpọ odude edi iseri, n̄wụtidem, owo ndinyene mbuọtidem ke idemesie ke ntak inyene. N̄ke eset ọkọdọhọ nte owụtde eti ibuot ete: “Kûnọ mi ubuene, kûnyụn̄ unọ mi inyene.” Ubuene ekeme ndinam uwem enen̄ede ọsọn̄. Edi inyene ekeme ndinam owo ‘akan̄ Abasi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Anie edi Jehovah?”’—Mme N̄ke 30:8, 9.

31. Mme mbụme ewe ọfọn Christian obụp idemesie?

³¹ Nnyịn idu uwem ke ererimbot emi ediwak owo ẹma ẹkeduọ ẹdụk idiọkitọn̄ ye ibụk. Ke ntak ndutịm unyamurua oro odude, ẹdori ekese nsọn̄uyo ke inyene. Ntem, Christian ayanam ọfọn ndidụn̄ọde idemesie man okụt ete ke iduọhọ idụk ukem afia oro okomụmde Tyre obio unyamurua. Ndi enye abiat ata ekese ini ye ukeme esie ndibịne inyene obụkidem tutu enye, ke nditịm ntịn̄, akabade edi ofụn inyene? (Matthew 6:24) Ndi enye enyene isịnenyịn aban̄a ndusụk mbon oro ẹnyenede ekese m̀mê nti n̄kpọ ẹkan enye? (Galatia 5:26) Edieke enye enyenede n̄kpọ, ndi enye ke ntan̄idem ekere ke imodot se ẹnọde ekese ntịn̄enyịn m̀mê ifetutom ẹkan mbon efen? (Men James 2:1-9 domo.) Edieke enye mînyeneke n̄kpọ, nte enye ‘ebiere ndidi owo inyene,’ inamke n̄kpọ m̀mê nso iditak? (1 Timothy 6:9) Nte enye enen̄ede esịn idem ke mme mbubehe tutu ata esisịt ini ke uwem edisụhọ ọnọ enye ndinam n̄kpọ Abasi? (2 Timothy 2:4) Nte enye enen̄ede esịn idem ke edibịne inyene tutu enye ofụmi  mme edumbet Christian ke mme edinam mbubehe esie?—1 Timothy 6:10.

32. Nso ntọt ke John ọkọnọ, ndien didie ke nnyịn ikeme ndida enye nsịn ke edinam?

³² Se ededi oro idaha ndutịm uforo nnyịn edide, Obio Ubọn̄ ekpenyene ndidi akpa n̄kpọ ke uwem nnyịn kpukpru ini. Edi akpan n̄kpọ ete nnyịn ikûdede ifụmi mme ikọ apostle John ẹmi: “Ẹkûma ererimbot, ye se idude ke ererimbot. Edieke owo ekededi amade ererimbot, ima Ete idụhe enye ke esịt.” (1 John 2:15) Edi akpanikọ, nnyịn inyene ndida ndutịm uforo ererimbot nnam n̄kpọ man idu uwem. (2 Thessalonica 3:10) Ntem, nnyịn ‘ida ererimbot inam n̄kpọ’—edi nnyịn ‘inọhọke ke esịt.’ (1 Corinth 7:31) Edieke nnyịn inyenede ebeubọk ima inọ mme n̄kpọ obụkidem—mme n̄kpọ ke ererimbot emi—nnyịn imaha Jehovah aba. Ndibịne “mbumek obụkidem, ye mbumek enyịn, ye ikpîkpu ubọn̄ uwem emi” idụhe ke n̄kemuyo ye edinam se Abasi amade. d Ndien edi edinam se Abasi amade ada esịm nsinsi uwem.—1 John 2:16, 17.

33. Didie ke mme Christian ẹkeme ndifep afia oro okomụmde Tyre?

³³ Afia edida edisịn idem mbịne mme n̄kpọ obụkidem ke ebeiso n̄kpọ n̄kan kpukpru n̄kpọ eken akatap Tyre. Enye ama okụt unen ke n̄kan̄ n̄kpọ obụkidem, etetịm eseri iseri, ndien ẹma ẹnọ enye ufen ke iseri esie. Uwụtn̄kpọ esie edi ntọt ọnọ mme idụt ye owo kiet kiet mfịn. Ọkpọfọn didie ntem nditiene item apostle Paul! Enye akpak mme Christian ete “ẹkûmenede idem, ẹkûnyụn̄ ẹdori enyịn ke se iyan̄ade owo nte enyene, edi ẹdori enyịn ke Abasi, emi ọnọde nnyịn kpukpru n̄kpọ uwak-uwak, ete idara ke esịt.”—1 Timothy 6:17.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ndise obio ke page 256]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

EUROPE

SPAIN (Ekeme ndidi ebiet emi TARSHISH okodude)

INYAN̄ MEDITERRANEAN

SARDINIA

CYPRUS

ASIA

ZIDON

TYRE

AFRICA

EGYPT

 [Ndise ke page 250]

Babylon akakan Tyre, idịghe Assyria

[Ndise ke page 256]

Okụk oro owụtde Melkart, ọwọrọiso abasi Tyre

[Ndise ke page 256]

Uwụtn̄kpọ ubom Phoenicia