Jehovah Osụhọde Obio Ntan̄idem
Ibuot Duopenan̄
Jehovah Osụhọde Obio Ntan̄idem
1. N̄wed Isaiah etịn̄ n̄kpọ didie aka anyan idahaemi?
ẸKEWET n̄wed ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. ke ini Assyria akadade ekọn̄ odụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Nte ikokụtde ke mme ibuot oro ẹkebemde iso ke n̄wed emi, Isaiah ebem iso etịn̄ ata nnennen aban̄a usụn̄ nte mme n̄kpọntịbe oro ẹdidade itie. Nte ededi, n̄wed oro etịn̄ n̄kpọ ebe ini ukara Assyria. Enye ebem iso etịn̄ aban̄a ikọt ediomi Jehovah ndiwọrọ ke ntan̄mfep ke ediwak idụt, esịnede Shinar, ikpehe emi Babylon okodude. (Isaiah 11:11) Ke Isaiah ibuot 13, nnyịn ikụt n̄wọrọnda ntịn̄nnịm ikọ kiet emi edide ke osude, eyeberede usụn̄ ọnọ utọ edifiak nnyọn̄ oro. Ẹtọn̄ọ ntịn̄nnịm ikọ emi ye mme ikọ ẹmi: “Uyo Abasi emi ke Isaiah eyen Amoz okokụt aban̄a Babylon.”—Isaiah 13:1.
‘Nyosụhọde Ntan̄idem’
2. (a) Didie ke Hezekiah enyene ebuana ye Babylon? (b) Nso idi “idiọn̄ọ” oro ẹdimenerede?
2 Judah enyene ebuana ye Babylon ke eyo uwem Isaiah. Edidem Hezekiah ọdọn̄ọ n̄kpa n̄kpa ndien ekem afiak okop nsọn̄idem. Mme isụn̄utom ẹtode Babylon ẹdi ndikọm enye ke ndibọhọ udọn̄ọ, ndusụk ye ndedịbe uduak ndisịn Hezekiah enyịn̄ nte ufan ke ekọn̄ mmọ ye Assyria. Nte mîwụtke eti ibuot, Edidem Hezekiah owụt mmọ kpukpru n̄kpọuto esie. Nte utịp, Isaiah asian Hezekiah ete ke edidem akpade, ẹyetan̄ kpukpru inyene oro ẹnyọn̄ Babylon. (Isaiah 39:1-7) Emi osu ke 607 M.E.N. ke ini ẹsobode Jerusalem ẹnyụn̄ ẹtan̄de idụt oro ẹka ntan̄mfep. Nte ededi, ndimek ikọt Abasi ididụhe ke Babylon ke nsinsi. Jehovah ebem iso etịn̄ nte enye edibererede usụn̄ ọnọ mmọ ndifiak nnyọn̄ ufọk. Enye ọtọn̄ọ ntem: “Mbufo ẹmen banner [“idiọn̄ọ,” NW] ke enyọn̄ iferi obot, ẹmenede uyo ẹnọ mmọ, ẹfụn̄ ubọk, man mmọ ẹdụk ke inua-otop mbọn̄.” (Isaiah 13:2) “Idiọn̄ọ” oro edi ukara ererimbot oro edidororede Babylon efep ke n̄kokon̄ itie esie. Ẹyemenede enye “ke enyọn̄ iferi obot”—nte ẹtịmde ẹda ẹkụt ke ata anyan ebiet. Ke ẹkotde ẹte edin̄wana ye Babylon, obufa ukara ererimbot oro oyoyom usụn̄ asan̄a ebe ke “inua-otop mbọn̄,” kpa inuaotop akwa obio oro, onyụn̄ akan enye.
3. (a) Mmanie ẹdi ‘mbon ẹmi ẹdian̄arede ẹnịm’ oro Jehovah edimenerede ke enyọn̄? (b) Ke nso usụn̄ifiọk ke ‘ẹdian̄ade’ udịmekọn̄ mme okpono ndem ẹnịm?
3 Jehovah ọdọhọ ke emi ete: “Ami mmowụk mmọ ẹmi ndianarede nnịm nnọ idem mi, mmonyụn̄ n̄kot mbon uko mi ẹdi ẹdinam iyatesịt mi, kpa ikọt mi ẹmi ẹnyenede iwok ye iseri. Uyom ediwak owo ke ikpọ obot! Ebiet akwa otu owo! Uyom ndutịme mme idụt, ke ẹbono: Jehovah mme udịm ke etịm udịm ekọn̄.” (Isaiah 13:3, 4) Mmanie ẹdi ‘mbon ẹmi ẹdian̄arede ẹnịm ẹnọ idem’ mi, ẹmi ẹmekde ndisụhọde atan̄-idem Babylon? Mmọ ẹdi mbuaha udịmekọn̄ mme idụt, ‘mme idụt ẹmi ẹbonde ọtọkiet.’ Mmọ ẹto anyan ebiet ikpọ obot ẹsụhọde ẹdin̄wana ye Babylon. “Ke ẹto ke anyan idụt, ke utịt enyọn̄ ẹdi.” (Isaiah 13:5) Ke nso usụn̄ifiọk ke ẹdian̄ade mmọ ẹnịm? Ke akpanikọ idịghe ke usụn̄ifiọk edidi edisana. Mmọ ẹdi udịmekọn̄ mme okpono ndem ẹmi mînyeneke udọn̄ ndomokiet ke ndinam n̄kpọ Jehovah. Nte ededi, ke N̄wed Abasi Usem Hebrew, ‘edidian̄ade nnịm’ ọwọrọ “ndisio nnịm san̄asan̄a nnọ Abasi.” Jehovah ekeme ndisio mme udịmekọn̄ mme idụt nnịm san̄asan̄a onyụn̄ ada ibụk ibụk udọn̄ mmọ anam n̄kpọ man owụt iyatesịt esie. Enye ama ada Assyria anam n̄kpọ ke usụn̄ emi. Enye edida Babylon anam n̄kpọ ukem ntre. (Isaiah 10:5; Jeremiah 25:9) Ndien enye ayada mme idụt efen ndinọ Babylon ufen.
4, 5. (a) Nso ke Jehovah ebem iso etịn̄ aban̄a Babylon? (b) Nso ke mbon oro ẹn̄wanade ye Babylon ẹnyene ndinam n̄kpọ mban̄a?
4 Babylon idịghe kan̄a odudu ukara ererimbot. Edi, ke ọnọde ntọt ebe ke Isaiah, Jehovah ada okụt ini oro enye edikamade itie oro, ndien enye ebem iso etịn̄ aban̄a iduọ esie. Enye ọdọhọ ete: “Mbufo ẹtuan̄a; koro usen Jehovah emekpere: ọmọn̄ edi nte nsobo eke otode Ata Ọkpọsọn̄.” (Isaiah 13:6) Ih, mfụhọ mfụhọ ntuan̄a ayada itie n̄wọkinua Babylon. Ntak-a? Ke ntak “usen Jehovah,” kpa usen emi Jehovah ebierede ikpe ọnọ enye.
5 Nte ededi, didie ke ẹdikeme ndibụme Babylon? Ama ekem ini Jehovah ndinam emi, obio oro eyetie nte odu ke ifụre. Mbonekọn̄ oro ẹdade ekọn̄ ẹdụk ẹdinyene ndibem iso nnam n̄kpọ mban̄a oto-obot n̄kpọ ubiọn̄ọ oro Akpa Euphrates enịmde, emi ewetde ebe ufọt obio ẹnyụn̄ ẹsiakde ẹsịn man ọdọn̄ọ ọyọhọ ukpe oro ọnọde ukpeme onyụn̄ ọnọde obio oro mmọn̄. Ekem ikpọ adiana-iba ibibene Babylon ẹdu, ẹmi ẹtiede nte owo ikemeke ndibe ndụk. Akan oro, ẹyedọn̄ udia ke obio oro ẹyọhọ. N̄wed oro Daily Bible Illustrations ọdọhọ ete ke Nabonidus—akpatre edidem Babylon—“ama esịn ọkpọsọn̄ ukeme ndidọn̄ udia nyọhọ obio oro, ndien ẹnọ ekikere ẹte ke enye ama enyene [udia] oro ekemde ndinịm mme andidụn̄ uwem ke isua edịp.”
6. Nso iditịbe ke mbuari ke ini en̄wan oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon editịbede?
6 Nte ededi, nte n̄kpọ etiede ekeme ndibian̄a owo. Isaiah ọdọhọ ete: “Mmọdo kpukpru ubọk ẹmemde, esịt kpukpru owo ẹnyụn̄ ẹyemede: nsia onyụn̄ oyomo mmọ; ubiak ye ndutụhọ ẹmụm mmọ; mmọ ẹmian̄a nte n̄wan uman; kiet ese kiet eyịk; iso mmọ ẹsak nte ikan̄.” (Isaiah 13:7, 8) Ke ini mbonekọn̄ oro ẹkenyenede edikan ẹdade ekọn̄ ẹdụk obio oro, mbabuat ye ọkpọsọn̄ ubiak utọ nte eke n̄wan uman ayada itie ifụre mme andidụn̄ enye. Esịt eyeyemede mmọ ọnọ ndịk. Ubọk ẹyemem mmọ ndien mmọ idikemeke ndinyan̄a idem. Iso ‘ayasak’ mmọ nte ikan̄ ọnọ ndịk ye ndutụhọ. Mmọ ẹyese kiet eken ye n̄kpaidem, ẹyịkde nte akwa obio mmọ ekemede ndiduọ.
7. Ewe “usen Jehovah” idi, ndien nso ididi utịp inọ Babylon?
7 Edi, enye enyene ndiduọ. Usen unam ibat, kpa “usen Jehovah” enyene ndisịm Babylon, oro ke akpanikọ edidi usen ubiak. Akakan Ebiereikpe oyowụt iyatesịt esie onyụn̄ ọnọ mme anamidiọk andidụn̄ Babylon ubiereikpe oro etịmde odot ye mmọ. Ntịn̄nnịm ikọ oro ọdọhọ ete: “Sese, usen Jehovah ọmọn̄ edi, mbọm idụhe, enye akpahaesịt, iyatesịt asak nte ikan̄, man enịm isọn̄ ke n̄wụre; ndien enye oyosobo mme idiọk owo mmọ efep ke esịt.” (Isaiah 13:9) Babylon enyene mfụhọ mfụhọ idotenyịn. Etie nte n̄kpọ eke utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ mînọhọ un̄wana. “Koro mme ntantafiọn̄ ẹnyọn̄ ye mme constellation mîdiyamake: utịn eyekịm ke ini enye ọwọrọde, ọfiọn̄ idinyụn̄ iyakke un̄wana esie ayama.”—Isaiah 13:10.
8. Ntak emi Jehovah ọnọde uyo aban̄a iduọ Babylon?
8 Ntak utọ afanikọn̄ emi esịmde atan̄-idem obio emi? Jehovah ọdọhọ ete: “Nyada ufen ntiene ererimbot mban̄a idiọk ido mmọ, ntiene mme idiọk owo mban̄a mme ukwan̄-n̄kpọ mmọ; ndien nyanam iseri mme ọsọn̄-enyịn etre, nnyụn̄ nsụhọde mme ntan̄idem mbon afai.” (Isaiah 13:11) Edin̄wan̄a iyatesịt Jehovah nduọk edidi ufen ọnọ Babylon ke ntak mfiomo oro Babylon ofiomode ikọt Abasi. Ofụri idụt ọyọbọ ufen ke ntak idiọkn̄kpọ mbon Babylon. Mme atan̄-idem mbon ufịk ẹmi idimiomke Jehovah aba in̄wan̄în̄wan̄!
9. Nso ina ibet Babylon ke usen ubiereikpe Jehovah?
9 Jehovah ọdọhọ ete: “Nyanam owo anana akan gold, nnam owo anana akan gold Ophir.” (Isaiah 13:12, NW) Ih, obio ayanana owo, ana ndon. Jehovah aka iso ete: “Mmọdo nyesịn ikpa-enyọn̄ enyek, ẹyenyụn̄ ẹnyen̄e isọn̄ ẹsio ke ebiet esie ẹfep, ke iyatesịt Jehovah mme udịm, ye ke usen ikan̄ iyatesịt esie.” (Isaiah 13:13) “Ikpa-enyọn̄” Babylon, ediwak abasi ye mme abasi-an̄wan esie, ẹyenyek, ikemeke ndinyan̄a obio oro ke ini nnanenyịn. Ẹyenyen̄e “isọn̄,” kpa Obio Ukara Babylon, ẹsio ke itie, ndidi se ẹditide-ti ke mbụk nte obio ukara emi mîdụhe aba. “Ama ekem, nte ebet eke ẹbịnede, ye nte erọn̄ eke owo mîbonke: kpukpru owo ẹyekabade ẹka obio mmọ, kpukpru owo ẹyenyụn̄ ẹfen̄e ẹka isọn̄ mmọ.” (Isaiah 13:14) Kpukpru mbon esenidụt oro ẹsinọde Babylon un̄wam ẹyesịn enye ẹnyụn̄ ẹfen̄e, ẹdoride enyịn nditọn̄ọ mbufa itie ebuana ye ukara ererimbot oro akande. Babylon ke akpatre oyokop ubiak ndidi obio oro ẹkande, kpa ubiak oro enye ọkọnọde ata ediwak idụt efen ke eyo ubọn̄ esie: “Ẹyekịm kpukpru owo eke mmọ ẹkụtde, ndien kpukpru owo eke mmọ ẹmụmde ẹyeduọn̄ọ ke ofụt. Ẹyeyịbi nditọ-ọwọn̄ mmọ ke iso mmọ n̄ko; ẹyebụme ufọk mmọ, ẹnyụn̄ ẹbiat iban mmọ.”—Isaiah 13:15, 16.
N̄kpọutom Nsobo Abasi
10. Mmanie ke Jehovah edida ndikan Babylon?
10 Ewe ukara ke Jehovah edida inam Babylon ọduọ? N̄kpọ nte isua 200 mbemiso, Jehovah ọnọ ibọrọ ete: “Sese, mmọn̄ ndemede mme Mede nnọ mmọ, ndien mmọ idikereke silver; gold idinyụn̄ inemke mmọ esịt. Ndien utịgha ẹyenuak nditọ-iren mbai-mbai; mmọ idituaha mfri idịbi mbọm; enyịn mmọ idituaha nditọwọn̄ mbọm. Ndien Babylon, uyai mme idụt, mbana ye n̄kpọ iseri mme Chaldee, eyebiet nsobo oro Abasi okosobode Sodom ye Gomorrah.” (Isaiah 13:17-19) Akwa Babylon ọyọduọ, ndien n̄kpọutom oro Jehovah edidade anam emi edidi udịmekọn̄ ẹtode anyan ebiet, idụt obot obot edide Media. a Ke akpatre, Babylon edidi ndon nte ata oburobụt obio Sodom ye Gomorrah.—Genesis 13:13; 19:13, 24.
11, 12. (a) Didie ke Media akabade edi ukara ererimbot? (b) Nso esen esen edu ke ntịn̄nnịm ikọ oro etịn̄ aban̄a udịmekọn̄ Media?
11 Ke eyo Isaiah, Media ye Babylon ẹdu ke idak ọkpọnọ Assyria. Ke n̄kpọ nte isua ikie ke ukperedem, ke 632 M.E.N., Media ye Babylon ẹdiana kiet ẹnyụn̄ ẹkan Nineveh, kpa ibuot obio Assyria. Emi eberede usụn̄ ọnọ Babylon ndikabade ndi n̄wọrọnda ukara ererimbot. Enye ikakam ifiọkke ite ke n̄kpọ nte isua 100 ke oro ebede, Media oyosobo imọ! Anie ke mîbọhọke Jehovah ikpọn̄ ekeme ndibem iso ntịn̄ utọ n̄kpọ oro uko uko?
12 Ke ini anamde ẹdiọn̄ọ n̄kpọutom oro enye emekde ndida nsobo oro ndi, Jehovah ọdọhọ ete ke udịmekọn̄ Media “idikereke silver; gold idinyụn̄ inemke mmọ esịt.” Nso esen esen edu ke mbonekọn̄ oro ekọn̄ odụkde enyịn ẹnyene ntem! Eyen ukpepn̄kpọ Bible oro Albert Barnes ọdọhọ ete: “Ke akpanikọ, isiwakke mbonekọn̄ oro idotenyịn editan̄ mbụme mîsidụkke mmọ ekikere.” Ndi mbonekọn̄ Media ẹwụt ke Jehovah edi akpanikọ ke afan̄ emi? Ih. Kere ban̄a ikọ emi odude ke The Bible-Work, emi J. Glentworth Butler ekewetde: “Ke mîbietke ediwak idụt oro akanam ẹn̄wanade ekọn̄, mbon Media, ndien akpan akpan mbon Persia, ikọdọn̄ke enyịn ke gold ke mîbọhọke edikan ye ubọn̄.” b Ke ikerede iban̄a emi, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem nte ke ini enye ayakde nditọ Israel ẹwọn̄ọ ke ntan̄mfep Babylon, Cyrus, andikara Persia afiak ọnọ mmọ ediwak tọsịn n̄kpoduoho gold ye silver oro Nebuchadnezzar okobụmede ke temple Jerusalem.—Ezra 1:7-11.
13, 14. (a) Okposụkedi mînyeneke udọn̄ ke mbụme, mme an̄wanaekọn̄ Media ye Persia ẹnyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ẹban̄a nso? (b) Didie ke Cyrus akan mme ubiọn̄ọ oro Babylon atan̄de idem aban̄a?
13 Ke adan̄aemi mbonekọn̄ Media ye Persia ẹnyenede esisịt udọn̄ ẹnọ mbụme, mmọ ẹnyene udọn̄ ikpọ n̄kpọ. Mmọ iyomke nditiene idụt ekededi ke ererimbot edem. Akan oro, Jehovah esịn mmọ “nsobo” ke esịt. (Isaiah 13:6) Ntem, ye utịgha ukwak mmọ—ẹmi mîdịghe idan̄ kpọt ke ẹkeme ndida ntop edi n̄ko ndida nnuak nnyụn̄ nsobo mbonekọn̄ asua, nditọ ẹmi mme eka ẹtode Babylon—mmọ ẹbiere ndikan Babylon.
14 Ibibene Babylon ikpanke Cyrus, etubom udịmekọn̄ Media ye Persia. Ke okoneyo October 5/6, 539 M.E.N., enye ọnọ uyo ete ẹwọn̄ọde ukot mmọn̄ Akpa Euphrates. Nte mmọn̄ osụhọrede, mbonekọn̄ oro ẹdịbe ẹbe ẹdụk obio, ẹsan̄ade ẹbe ke isọn̄ akpa oro mmọn̄ adade owo ke ifụhi. Ẹmụm mme andidụn̄ Babylon ke iduenyịn ndien Babylon ọduọ. (Daniel 5:30) Jehovah Abasi ọnọ Isaiah odudu nditịn̄ mban̄a mme n̄kpọntịbe ẹmi, iyakke eyịghe ndomokiet odu nte ke Imọ inọ ndausụn̄ ke mme n̄kpọ ẹmi.
15. Nso ini iso ina ibet Babylon?
15 Nsobo Babylon edidi ọyọhọ ọyọhọ adan̄a didie? Kpan̄ utọn̄ kop ubiereikpe Jehovah: “Owo iditiehe ke esịt tutu amama, idinyụn̄ idụn̄ke ke esịt ke ofụri emana: nditọ Arabia idinyụn̄ iwụkke tent ke esịt: mme ọbọk-ufene idinyụn̄ iyakke ufene mmọ ẹna do. Edi mme unam ikọt ẹyesụhọde ẹna do; ikụrikụt ẹyeyọhọ ke mme ufọk mmọ; nditọ-iban mme ostrich ẹyenyụn̄ ẹdụn̄ do, odusu ebot ẹyenyụn̄ ẹnek do. Ndien mme wolf ẹyetuan̄a ke ikpọ ufọk esie; mme jackal ẹyetuan̄a ke mme temple inemesịt: ndien ini esie emekpere ndidi, usen esie idinyụn̄ ibịghike.” (Isaiah 13:20-22) Taktak nsobo edisịm obio oro.
16. Idaha oro Babylon odude idahaemi ọnọ nnyịn nso mbuọtidem?
16 Emi iketịbeke inikiet inikiet ke 539 M.E.N. Edi, mfịn etịm an̄wan̄a nte ke kpukpru se Isaiah ekebemde iso etịn̄ aban̄a Babylon omosu. Owo kiet emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a Bible ọdọhọ ete ke Babylon “idahaemi, ye ke ediwak isua ikie, edi ata ndon, onyụn̄ edi ibombom.” Ekem enye adian ete: “Owo ikemeke ndikụt idaha emi ndien etre nditịm nti nte mme ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ye Jeremiah ẹsude.” Nte an̄wan̄ade, idụhe owo ndomokiet ke eyo Isaiah emi ekpekekemede ndibem iso ntịn̄ mban̄a iduọ Babylon ye nsobo esie ke akpatre. Kamse, Babylon ndiduọ ndụk ubọk mbon Media ye Persia akada itie ke n̄kpọ nte isua 200 ke Isaiah ama ekewet n̄wed esie! Ndien akpatre nsobo esie ekedi ke ediwak isua ikie ke ukperedem. Nte emi isọn̄ọke mbuọtidem nnyịn ke Bible nte Ikọ Abasi eke odudu spirit? (2 Timothy 3:16) Akan oro, sia Jehovah okosude mme ntịn̄nnịm ikọ ke eset, nnyịn imekeme ndinyene ọyọhọ mbuọtidem nte ke mme ntịn̄nnịm ikọ Bible oro mîsụhu kan̄a ẹyesu ke ekemini Abasi.
‘Osio Fi ke Ndutụhọ Fo’
17, 18. Ndikan Babylon edida nso edidiọn̄ ọnọ Israel?
17 Iduọ Babylon edidi ubọhọ ọnọ Israel. Enye ediwọrọ mmọ ndiwọn̄ọ ke ntan̄mfep ye ifet edifiak nnyọn̄ Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Ntem, Isaiah ọdọhọ ke emi ete: “Jehovah [ayatua Jacob mbọm, NW], onyụn̄ ọtọn̄ọ ntak emek Israel, onyụn̄ enịm mmọ ke isọn̄ mmọ: ndien isen owo ẹyedian idem ye mmọ, ẹnyụn̄ ẹsop idem mmọ ye ufọk Jacob. Ndien mbio-obio ẹyemen mmọ ẹda ẹdi ke ebiet mmọ: ufọk Israel oyonyụn̄ ada mmọ enyene ke isọn̄ Jehovah, enịm ke ifịn iren ye ifịn iban: ntre ke mmọ ẹditan̄ mme mmọ ẹmi ẹketan̄de mmọ ẹfep; ẹnyụn̄ ẹkara mme mmọ ẹmi ẹketụkde mmọ.” (Isaiah 14:1, 2) “Jacob” mi ada aban̄a ofụri Israel—esien 12. Jehovah ayatua “Jacob” mbọm ebe ke ndiyak idụt oro afiak ọnyọn̄ ufọk. Mmọ ẹdisan̄a ye ediwak tọsịn isenowo, emi ediwak mmọ ẹdin̄wamde nditọ Israel nte mme anamutom temple. Ndusụk nditọ Israel ẹyekam ẹdinyene odudu ke idem mbon oro ke akpa ẹkedide mme andimụm mmọ. c
18 Ndutụhọ oro odude ke ntan̄mfep eyebe efep. Utu ke oro, Jehovah ‘oyosio ikọt esie ke ndutụhọ mmọ, ye ke nyomonsia mmọ, ye ke ọkpọsọn̄ ufịn emi ẹnịmde mmọ, efep.’ (Isaiah 14:3) Ke ẹma ẹkebọhọ ata ata ndutụhọ itie ufụn, Israel iditọn̄ọke aba ntak ikop ubiak ye nyomonsia iban̄a edidụn̄ ke otu mme andituak ibuot nnọ mme nsunsu abasi. (Ezra 3:1; Isaiah 32:18) Ke etịn̄de aban̄a emi, n̄wed oro Lands and Peoples of the Bible ọdọhọ ete: “Abasi owo Babylon eketie ukem nte andinyene enye ke kpukpru ikpehe ndiọi edu esie. Mmọ ẹkedi mbe, mme akpammịn, ye nditen̄.” Nso ubọhọ ke ekedi ntem ndibọhọ utọ esuene esuene idaha ido ukpono oro!
19. Nso ke oyom man Jehovah efen Israel, ndien nso ke nnyịn ikpep ito emi?
19 Kpa ye oro, mbọm oro Jehovah owụtde ọkọn̄ọ ke idaha. Ana ikọt esie ẹfụhọ ẹban̄a idiọkido mmọ, emi akanamde Abasi ọnọ mmọ ọkpọsọn̄ ufen ntre. (Jeremiah 3:25) Ediyarade idiọkn̄kpọ an̄wan̄wa ye ke ofụri esịt ayada edifen nnọ otode Jehovah edi. (Se Nehemiah 9:6-37; Daniel 9:5.) Edumbet emi edi kpasụk ntre mfịn. Sia ‘mîdụhe owo ndomokiet emi mînamke idiọkn̄kpọ,’ kpukpru nnyịn imoyom mbọm otode Jehovah. (2 Chronicles 6:36) Jehovah, Abasi mbọm, ọnọ nnyịn ima ima ikot ete iyarade mme idiọkn̄kpọ nnyịn inọ imọ, ikabade esịt, inyụn̄ itre idiọk usụn̄ uwem ekededi, man ẹkeme ndikọk nnyịn. (Deuteronomy 4:31; Isaiah 1:18; James 5:16) Emi in̄wamke nnyịn ndifiak nnyene mfọn esie kpọt edi n̄ko ada ndọn̄esịt ọsọk nnyịn.—Psalm 51:1; Mme N̄ke 28:13; 2 Corinth 2:7.
“Ikwọ” Emi Aban̄ade Babylon
20, 21. Didie ke mme mbọhọidụn̄ Babylon ẹdara ke iduọ esie?
20 Ke se ikande isua 100 mbemiso Babylon adahade ada nte n̄wọrọnda ukara ererimbot, Isaiah ebem iso etịn̄ aban̄a nte ererimbot edinamde n̄kpọ ke iduọ esie. Ke ntịn̄nnịm ikọ, enye owụk nditọ Israel emi ẹwọrọde ke ntan̄mfep Babylon ete: “Afo eyemenede ikwọ emi aban̄a edidem Babylon; onyụn̄ ọdọhọ ete, Anam didie anditụk oro atak! obio gold atak! Jehovah omobụn̄ esan̄ mme anam-idiọk, ye mmọnyọ mbọn̄, eke ọkọtọde mme obio ke ikpahaesịt, osụk ọtọtọ, idopke, onyụn̄ akande mme idụt ke iyatesịt, osụk ọkọbọ, inyụn̄ itreke.” (Isaiah 14:4-6) Babylon ama ọwọrọ etop nte andikan, andifịk oro ekesịnde mbon oro ẹkedude ke ifụre ke ufịn. Odot didie ntem ete ẹdara iduọ esie ke “ikwọ” oro ẹkwọde akpan akpan ẹban̄a udịm ubọn̄ Babylon—ọtọn̄ọde ye Nebuchadnezzar onyụn̄ etrede ye Nabonidus ye Belshazzar—oro ẹketiede ibuot ke ini ubọn̄ akwa obio oro!
21 Nso ukpụhọde ke iduọ esie edinyene ntem! “Ofụri ekondo ke ana sụn̄, ọduọk odudu; mmọ ẹsio n̄kpo idara. Mme cypress n̄ko ẹdara ẹban̄a fi, ye mme cedar Lebanon n̄ko, ẹte, ‘Ke emi afo ọmọduọ, baba owo kiet eke ekpide nnyịn ididọkke aba itiene nnyịn.’” (Isaiah 14:7, 8) Ke enyịn mme andikara Babylon, ndidem mme idụt oro ẹkedude ẹkanade ẹketie nte mme eto ẹmi ẹnyenede ndikpi nduọk nnyụn̄ nda nnam se mmọ ẹmade. Nte ededi, kpukpru oro esịm utịt. Andikpi eto Babylon ama ekpi akpatre eto esie!
22. Ke ido uto, didie ke iduọ udịm ubọn̄ Babylon otụk Sheol?
22 Iduọ Babylon edi ata n̄kpọ n̄kpaidem tutu udi ke idemesie enyek. “[Sheol, NW] ke idak etịme aban̄a fi, ọbiọn̄ọde ke ini afo edide: enye edemede [mme akpan̄kpa, NW] ọnọ fi, kpa kpukpru ikpọ owo ererimbot; anam kpukpru ndidem ererimbot ẹdaha ke ebekpo mmọ ẹda. Kpukpru mmọ ẹyeyere, ẹnyụn̄ ẹdọhọ fi, ẹte, ‘Emie afo n̄ko amakabade mfụm-mfụm kpa nte nnyịn, afo omonyụn̄ ebiet nnyịn?’ Ẹmeda ubọn̄ fo ẹsụhọde ke [Sheol, NW], uyom mme harp fo: ẹmebri fi ndọn̄ ke idak, utụn̄ onyụn̄ ofụk fi ke idem.” (Isaiah 14:9-11) Emi ebiet okopodudu uto didie ntem! Etie nte n̄kpọ eke ikpîkpu udi ubonowo enyenede ndidemede kpukpru ndidem oro ẹkebemde udịm ubọn̄ Babylon iso ẹkpan̄a man mmọ ẹkeme ndikọm mbufa owo. Mmọ ẹmiom odudu ukara Babylon, emi idahaemi mînyeneke un̄wam, anade ke bed ndọn̄ utu ke ọsọn̄urua bed, utụn̄ ofụkde utu ke mme ọsọn̄urua linen.
“Nte Okpo eke Ẹdịghide ke Ukot”
23, 24. Nso ebeubọk ntan̄idem ke ndidem Babylon ẹwụt?
23 Isaiah aka iso ke ikọ ikwọ oro ete: “N̄wan ima ọfiọn̄, eyen usiere, afo anam didie oto ke enyọn̄ ọduọ! Ẹmekpi fi ẹduọk ke isọn̄, kpa afo emi ọkọsọn̄de akan mme idụt.” (Isaiah 14:12) Ibụk ibụk ntan̄idem anam ndidem Babylon ẹmenede idemmọ ke enyọn̄ ẹkan mbon oro ẹkedude ẹkan mmọ ẹkụk. Nte ntantaọfiọn̄ eke enen̄erede ayama ke ikpaenyọn̄ ke tụhi-tụhi usenubọk, mmọ ke ntan̄idem ẹbre odudu. Ata akpan ntak ntan̄idem edi Nebuchadnezzar ndikakan Jerusalem, n̄kpọ oro Assyria mîkekemeke ndinam. Ikwọ oro owụt atan̄-idem udịm ubọn̄ Babylon nte ọdọhọde ete: “Ndien afo ọkọdọhọ ke esịt fo, ete, ‘Nyọdọk ke enyọn̄, nyemenede ebekpo mi nnịm ke enyọn̄ n̄kan ntantafiọn̄ Abasi: nnyụn̄ ntie ke obot emi mmọ ẹsopde esop, ke edem edere edere: nyọdọk n̄kan n̄kokon̄o mbubịt enyọn̄; nyenịm idem mi nte Ata Edikon̄.’” (Isaiah 14:13, 14) Ndi n̄kpọ efen ekeme ndibe ubọk n̄kan oro?
24 Ke Bible ẹmen ndidem udịm ubọn̄ David ẹdomo ye mme ntantaọfiọn̄. (Numbers 24:17) Ọtọn̄ọde ye David ka iso, mme “ntantafiọn̄” oro ẹketie ke Obot Zion ẹkara. Ke Solomon ama ọkọbọp temple ke Jerusalem, enyịn̄ oro Zion ekedida aban̄a ofụri obio oro. Ke idak Ibet ediomi, kpukpru iren nditọ Israel ẹkesinyene ndinam isan̄ n̄ka Zion utịm ikata ke isua. Ntem, enye ama akabade edi “obot emi mmọ ẹsopde esop.” Ebede ke ndibiere ndikara ndidem Judah ndien ekem odon̄ode mmọ efep ke obot oro, Nebuchadnezzar etịn̄ uduak esie ndinịm idem okon̄ akan mme “ntantafiọn̄” oro. Enye inọhọ Jehovah itoro ke enye ndikan mmọ. Utu ke oro, ke nditịm ntịn̄, enye ke ntan̄idem enịm idem ke itie Jehovah.
25, 26. Didie ke udịm ubọn̄ Babylon esịm esuene esuene utịt?
25 Nso ukpụhọde ina ntem ibet atan̄-idem udịm ubọn̄ Babylon! Babylon ikpetke-kpet ndikon̄ nte mme ntantaọfiọn̄ Abasi. Utu ke oro, Jehovah ọdọhọ ete: “Edi ẹyesụhọde fi ke [Sheol, NW] tutu esịm edem obube. Mmọ eke ẹdikụtde fi ẹyewụk enyịn ẹse fi, ẹnyụn̄ ẹtịm ẹkere fi, ẹte, ‘Nte edi owo emi eketịmerede ererimbot, okonyụn̄ [anamde] mme idụt ẹnyek idem; anam ekondo akabade edi wilderness, onyụn̄ owụri mme obio esie; inyụn̄ isanake mbuot ekọn̄ esie iyak ẹka edem mmọ?’” (Isaiah 14:15-17) Atan̄-idem udịm ubọn̄ oro oyosụhọde odụk Hades (Sheol), kpa nte edide ye owo ekededi.
26 M̀mọ̀n̄, ndien, ke ukara oro akakande mme idụt, osobode ekondo, onyụn̄ owụride ediwak obio edidu? Ukara ererimbot oro akatan̄de mbuotekọn̄ mînyụn̄ iyakke mmọ ẹfiak ẹnyọn̄ọ ufọk edidu m̀mọ̀n̄? Kamse, owo idikam ibụkke udịm ubọn̄ Babylon ke usụn̄ oro odotde! Jehovah ọdọhọ ete: “Kpukpru ndidem mme idụt, kpukpru mmọ, ẹna ke ubọn̄, kiet kiet ke ufọk mmọ: edi ẹmesio fi ke udi fo ẹduọk, nte n̄kọk eto eke ẹtopde ẹduọk, ofụhọ mme ọduọn̄ọ obom, kpa mmọ ẹmi ẹkịmde mmọ ke ofụt, ẹmi ẹsụhọrede ẹsịm ke mme itiat obube; nte okpo eke ẹdịghide ke ukot. Afo ududianake ye mmọ ke udi, koro afo abiatde isọn̄ fo, onyụn̄ owotde ikọt fo: idikotke enyịn̄ ubon mme oburobụt owo ke nsinsi.” (Isaiah 14:18-20) Ke ererimbot eset, ẹkeda nte ke edi n̄kpọ esuene owo nditre ndibụk edidem ke ukpono ukpono usụn̄. Ntre, nso kaban̄a udịm ubọn̄ Babylon? Edi akpanikọ nte ke ekeme ndidi ẹbụk ndidem kiet kiet nte owụtde ukpono, edi ẹfụmi udịm ubọn̄ ndidem oro ọkọwọrọde oto Nebuchadnezzar “nte n̄kọk eto eke ẹtopde ẹduọk.” Etie nte n̄kpọ eke ẹketopde udịm ubọn̄ ẹsịn ke udi oro owo mînịmke idiọn̄ọ—ukem nte ikpîkpu owoekọn̄ emi ẹwotde ke ekọn̄. Nso esuene ke emi edi ntem!
27. Ke nso usụn̄ ke emana ini iso eke mbon Babylon ẹbọ ufen idiọk ido mme ete mmọ?
27 Ikwọ oro etre ye akpatre ewụhọ ẹnọde mbon Media ye Persia oro ẹnyenede edikan: “Mbufo ẹtịm n̄kpa afai ẹnọ nditọ esie, ẹban̄a mme idiọk ido mme ete mmọ; ẹkûyak mmọ ẹdaha ke enyọn̄ ẹda ererimbot ẹnyene, ẹnyụn̄ ẹbọp obio ẹyọhọ ke iso isọn̄.” (Isaiah 14:21) Iduọ Babylon edidi ke nsinsi. Ẹyewụbede udịm ubọn̄ Babylon ẹfep. Idifiakke ididu aba. Emana ini iso eke mbon Babylon ẹyebọ ufen ke ntak “idiọk ido mme ete mmọ.”
28. Nso ikedi ntak idiọkn̄kpọ ndidem Babylon, ndien nso ke nnyịn ikpep ito emi?
28 Ubiereikpe oro ẹnọde udịm ubọn̄ Babylon ekpep nnyịn ọsọn̄urua ukpepn̄kpọ. Ntak idiọkn̄kpọ ndidem Babylon ekedi ebeubọk udọn̄ ikpọ n̄kpọ mmọ. (Daniel 5:23) Esịt mmọ ọkọyọhọ ye udọn̄ ndikara. Mmọ ẹkeyom ndikara mbon efen. (Isaiah 47:5, 6) Ndien mmọ ẹma ẹdiọk itọn̄ ẹyom mme owo ẹnọ mmọ ubọn̄ emi ekpenyenede Abasi. (Ediyarade 4:10b) Emi edi item ọnọ owo ekededi emi enyenede odudu ukara—idem ke esop Christian. Udọn̄ ikpọ n̄kpọ ye ibụk ibụk ntan̄idem ẹdi ẹdu oro Jehovah mîdiyọhọ, edide ye mme owo m̀mê ye mme idụt.
29. Ntan̄idem ye udọn̄ ikpọ n̄kpọ mme andikara Babylon okowụt nso?
29 Ntan̄idem mme andikara Babylon okowụt edu “abasi eyo emi,” Satan kpa Devil. (2 Corinth 4:4) Enye n̄ko ọdiọk itọn̄ odudu onyụn̄ oyom ndimenede idem ke enyọn̄ n̄kan Jehovah Abasi. Nte ekedide ye edidem Babylon ye mme owo oro enye akakarade, idiọk udọn̄ ikpọ n̄kpọ Satan omosụn̄ọ ke unana inemesịt ye ndutụhọ ọnọ ofụri ubonowo.
30. Ewe Babylon efen ke ẹsiak ke Bible, ndien nso edu ke enye owụt?
30 Akan oro, ke n̄wed Ediyarade, nnyịn imokot iban̄a Babylon efen—“Akwa Babylon.” (Ediyarade 18:2) Esop emi, kpa ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono, omowụt n̄ko edu ntan̄idem, ufịk, ye nsọn̄ido. Nte utịp, enye n̄ko enyene ndikụt “usen Jehovah” ẹnyụn̄ ẹsobo enye ke edikem ini Abasi. (Isaiah 13:6) Toto ke 1919 ẹmenọ etop ke ofụri isọn̄ ẹte: ‘Akwa Babylon ọmọduọ!’ (Ediyarade 14:8) Ke ini enye mîkekemeke ndimụm ikọt Abasi nnịm ke ntan̄mfep, enye ama ọduọ. Ibịghike ẹyesobo enye ofụri ofụri. Jehovah ama ọnọ uyo aban̄a Babylon eset ete: “Ẹnọ enye utịp nte ekemde ye utom esie; mbufo ẹnam enye kpukpru nte enye akanamde, koro enye atan̄de idem ye Jehovah, ye Edisana Abasi Israel.” (Jeremiah 50:29; James 2:13) Akwa Babylon ọyọbọ ukem ubiereikpe oro.
31. Nso iditịbe inọ Akwa Babylon ke mîbịghike?
31 Ntem, akpatre ikọ ntịn̄nnịm ikọ oro Jehovah etịn̄de ke n̄wed Isaiah inyeneke ebuana ye Babylon eset kpọt edi n̄ko ye Akwa Babylon: “Nyadaha ke enyọn̄ nnam ikọ ye mmọ, nyonyụn̄ nsịbe enyịn̄, ye nsụhọ, ye eyen, ye ubon, ke Babylon mfep . . . Nyonyụn̄ nnịm enye ke se ebiọn̄ adade enyene, ye ke n̄kpọdiọhọ-mmọn̄: nnyụn̄ nda ifiet nsobo n̄kpọri enye mfep.” (Isaiah 14:22, 23) N̄wụre nsobo Babylon eset owụt se Jehovah edinamde ye Akwa Babylon ke mîbịghike. Nso ndọn̄esịt ke emi edi ntem ọnọ mme andima utuakibuot akpanikọ! Nso nsịnudọn̄ ke emi edi ntem ndidomo man itre ndiyak mme edu Satan ẹdide ntan̄idem, n̄wụtidem, m̀mê nsọn̄ido ẹkọri ke idem nnyịn!
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a Isaiah asiak enyịn̄ mbon Media kpọt, edi ediwak idụt ẹyediana ẹn̄wana ye Babylon—Media, Persia, Elam, ye n̄kpri idụt eken. (Jeremiah 50:9; 51:24, 27, 28) Mbọhọ idụt ẹsikot mbon Media ye Persia “mme Mede.” N̄ko-n̄ko, ke eyo Isaiah, Media edi n̄wọrọnda odudu ukara. Ke idak Cyrus kpọt ke Persia akabade edi n̄wọrọnda.
b Nte ededi, etie nte mbon Media ye Persia ke ukperedem ẹma ẹdinyene ọkpọsọn̄ uma ẹnọ edidu ọkpọmiọk uwem.—Esther 1:1-7.
c Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹmek Daniel nte etubom ke Babylon ke idak mbon Media ye Persia. Ndien n̄kpọ nte isua 60 ke ukperedem, Esther ama akabade edi ọbọn̄ an̄wan Edidem Ahasuerus eke Persia, ndien Mordecai ama akabade edi akpan isụn̄utom ofụri Obio Ukara Persia.
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 178]
Babylon oro ọduọde ayakabade edi itieidụn̄ mme edibotn̄kpọ ẹmi ẹdude ke desat
[Ndise ke page 186]
Ukem nte Babylon eset, Akwa Babylon ayakabade edi ibombom
