Uduak Emi Jehovah Aduakde Aban̄a Mme Idụt
Ibuot Efịt
Uduak Emi Jehovah Aduakde Aban̄a Mme Idụt
1. Nso ubiereikpe aban̄ade Assyria ke Isaiah ewet enịm?
JEHOVAH ekeme ndida mme idụt ntụnọ ikọt esie ke ntak idiọkido mmọ. Kpa ye oro, enye idifenke mme idụt oro kaban̄a ibak mmọ oro mîdotke, ntan̄idem mmọ, ye usua oro mmọ ẹnyenede ẹban̄a utuakibuot akpanikọ. Ntem, anyan ini ke mbemiso enye ọnọ Isaiah odudu spirit ndiwet ‘ubiereikpe aban̄ade Babylon.’ (Isaiah 13:1) Nte ededi, Babylon edi n̄kpọndịk ke ini iso. Ke eyo Isaiah, Assyria efịk ikọt ediomi Abasi. Assyria osobo obio ubọn̄ edem edere eke Israel onyụn̄ abiat ekese ikpehe ke Judah. Edi Assyria ndikan enyene adan̄a. Isaiah ewet ete: “Jehovah mme udịm ọmọn̄wọn̄ọ, ete, Iditreke ndiwọrọ kpa nte n̄kekerede . . . ndinuak Asshur [“Assyria,” NW] ke isọn̄ emi, ndien nyedịghi enye ke enyọn̄ ikpọ obot mi: ndien ọkpọnọ esie eyekịbe mmọ ke idem efep, mbiomo esie oyonyụn̄ obiomode mmọ ke afara.” (Isaiah 14:24, 25) Ibịghike ke Isaiah ama eketịn̄ ntịn̄nnịm ikọ emi ama, ẹsio ndịghe Assyria ẹfep ke Judah.
2, 3. (a) Ke eset, Jehovah ekesinyanade ubọk esie aban̄a mmanie? (b) Jehovah ndinyanade ubọk esie mban̄a “kpukpru mme idụt” ọwọrọ nso?
2 Nso, ndien, kaban̄a mme idụt eken oro ẹdide mme asua ikọt ediomi Abasi? Ana ẹbiere ikpe ẹnọ mmọ n̄ko. Isaiah ọdọhọ ete: “Emi edi uduak emi ẹkeduakde ẹban̄a ofụri ererimbot: emi onyụn̄ edi ubọk emi ẹnyanarede ke enyọn̄ kpukpru mme idụt. Koro Jehovah mme udịm amaduak, ndien anie edinam enye okpu? Enye omonyụn̄ anyanade ubọk esie, ndien anie edinụk enye afiak?” (Isaiah 14:26, 27) “Uduak” Jehovah akan ikpîkpu item. Enye edi ọkpọsọn̄ ubiere esie, ewụhọ esie. (Jeremiah 49:20, 30) “Ubọk” Abasi edi odudu oro enye adade anam n̄kpọ. Ke mme akpatre ufan̄ikọ eke Isaiah ibuot 14 uf 29-32 ye ke Isa ibuot 15 esịm 19, uduak Jehovah aban̄a Philistia, Moab, Damascus, Ethiopia, ye Egypt.
3 Nte ededi, Isaiah ọdọhọ ete ke Jehovah ke anyanade ubọk aban̄a “kpukpru mme idụt.” Ntem, ke adan̄aemi mme ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ẹmi ẹkebemde iso ẹsu ke eset, mme edumbet mmọ ẹnyene ebuana n̄ko ke “utịt ini” emi Jehovah anyande ubọk esie aban̄a kpukpru obio ubọn̄ ererimbot. (Daniel 2:44; 12:9; Rome 15:4; Ediyarade 19:11, 19-21) Anyan ini ke mbemiso, ata ọkpọsọn̄ Abasi, Jehovah, ayarade uduak esie uko uko. Owo ndomokiet ikemeke ndinụk ubọk esie oro anyanarede.—Psalm 33:11; Isaiah 46:10.
“Edisak Urụkikọt eke Efede” An̄wana ye Philistia
4. Nso ndusụk ọyọhọ ntọt ẹdu ke uyo Jehovah emi ẹtịn̄de ẹnọ Philistia?
4 Ẹbem iso ẹnọ mbon Philistine ntịn̄enyịn. “Ẹma ẹtịn̄ uyo Abasi emi ke isua oro edidem Ahaz akpade. O Philistia, kûdat esịt baba, koro eto oro akamiade fi obụn̄ọde: koro ibọm ọyọwọrọ ke orụn̄ urụkikọt, ndien mfri esie eyedi edisak urụkikọt eke efede.”—Isaiah 14:28, 29.
5, 6. (a) Ke nso usụn̄ ke Uzziah eketie nte urụkikọt ọnọ mme Philistine? (b) Nso ke Hezekiah edi ọnọ Philistia?
5 Edidem Uzziah ama okop odudu ekem ndibiọn̄ọ ndịghe oro Philistia ekesịnde. (2 Chronicles 26:6-8) Enye eketie mmọ nte urụkikọt, ndien eto esie ama aka iso ndimia mbọhọidụn̄ oro mîketiehe ufan ufan. Ke Uzziah ama akakpa—‘eto esie ama obụn̄ọ’—anam-akpanikọ Jotham ama ada ukara, edi “mbio obio ẹsụk ẹnam idiọk.” Ekem, Ahaz akabade edi edidem. Mme n̄kpọ ẹkpụhọde, ndien mme Philistine ẹda ekọn̄ ẹdụk Judah uforo uforo. (2 Chronicles 27:2; 28:17, 18) Idahaemi, nte ededi, mme n̄kpọ ẹmọn̄ ẹfiak ẹkpụhọde. Ke 746 M.E.N., Edidem Ahaz akpa ndien ekpri Hezekiah ada ubọn̄. Edieke mme Philistine ẹkerede ke mme n̄kpọ ẹyesụk ẹfọn ye mmimọ, mmọ ẹnam ata idiọk ndudue. Hezekiah edi ata idiọk asua. Andito ubon Uzziah (“mfri” otode “orụn̄” esie), Hezekiah etie nte “edisak urụkikọt eke efede”—obụmede usọp usọp aka en̄wan, amiade nte emịnen̄mịnen̄, onyụn̄ obụpde nte ikan̄, nte n̄kpọ eke ẹkịmde mbon unọmọ esie ifọt urụkikọt.
6 Emi edi in̄wan̄în̄wan̄ utịn̄ikọ aban̄ade obufa edidem emi. “[Hezekiah] asuan mme Philistine tutu esịm ke Gaza, ye adan̄a esie.” (2 Ndidem 18:8) Nte n̄wetnnịm n̄kpọ Edidem Sennacherib eke Assyria ọdọhọde, mme Philistine ẹkabade ẹdi mme andidu ke idak Hezekiah. “Mbon unana”—obio ubọn̄ Judah oro mîsọn̄ke idem—enyene ifụre ye uforo n̄kpọ obụkidem, ke adan̄aemi akan̄ omụmde Philistia.—Kot Isaiah 14:30, 31.
7. Nso ntọt mbuọtidem ke ana Hezekiah etịn̄ ọnọ mme isụn̄utom oro ẹdude ke Jerusalem?
7 Etie nte mme isụn̄utom ẹdu ke Judah—ndusụk ẹyomde ndinam ufan man ẹda ẹn̄wana ye Assyria. Nso ke ẹkpesian mmọ? “Ẹdibọrọ ndien mme isụn̄utom mme idụt didie?” Ndi Hezekiah okpoyom ndinyene ukpeme ke ndinam ufan ye esenidụt? Baba! Enye akpasian mme isụn̄utom oro ete: “Jehovah omowụk Zion, ndien mbon ukụt ke otu ikọt esie ẹbọhọ ẹka do.” (Isaiah 14:32) Ana edidem emi enyene ọyọhọ mbuọtidem ke Jehovah. Judah ọsọn̄ọ owụhọ. Obio oro ọyọbọhọ ndịghe Assyria.—Psalm 46:1-7.
8. (a) Didie ke ndusụk idụt mfịn ẹtie nte Philistia? (b) Nso ke Jehovah anam ndin̄wam ikọt esie mfịn, kpa nte enye akanamde ke eset?
8 Ukem nte Philistia, ndusụk idụt mfịn ẹbiọn̄ọ mme andituak ibuot nnọ Abasi idiọk idiọk. Ẹmedọn̄ mme Christian Ntiense Jehovah ke ufọk-n̄kpọkọbi ye ke mme itienna ekikere. Ẹdori mmọ ukpan. Ẹwot ediwak mmọ. Mme andibiọn̄ọ ẹka iso “ẹwụk ewụhọ ẹban̄a ukpọn̄ edinen owo.” (Psalm 94:21) Otu Christian emi ekeme nditie nte “mbon unana” ye “mme ubuene” ke enyịn mme asua mmọ. Nte ededi, ye un̄wam Jehovah, mmọ ẹnyene ekese n̄kpọ eke spirit, ke adan̄aemi akan̄ omụmde mme asua mmọ. (Isaiah 65:13, 14; Amos 8:11) Ke ini Jehovah anyanarede ubọk aban̄a mme Philistine eyomfịn, “mbon unana” ẹmi ẹyenyene ifụre. Ke m̀mọ̀n̄? Ke ebuana ye “mbon ufọk Abasi,” emi Jesus edide akan itiat inụk. (Ephesus 2:19, 20) Ndien mmọ ẹyedu ke idak ukpeme “Jerusalem enyọn̄,” kpa Obio Ubọn̄ Jehovah eke enyọn̄, emi Jesus Christ edide Edidem.—Mme Hebrew 12:22; Ediyarade 14:1.
Ẹsobo Moab
9. Ẹnọ uyo efen ẹban̄a mmanie, ndien didie ke mbon ẹmi ẹwụt ke idi mme asua ikọt Abasi?
9 Moab—mbọhọidụn̄ Israel efen odu ke Edem Usiahautịn Inyan̄ Inụn̄. Ke mîbietke mme Philistine, mbon Moab ẹbuana n̄kpọ ye Israel, ẹdide mme andito ubon Lot, eyen eyeneka Abraham. (Genesis 19:37) Kpa ye utọ itie ebuana oro, Moab asua Israel ke ata anyan ini. Ke uwụtn̄kpọ, ko ke edem ke eyo Moses, edidem Moab ama ekpe prọfet Balaam esịn, odoride enyịn nte ke enye oyosụn̄i nditọ Israel. Ke ini oro okokpude, Moab ama ada oburobụt ido ye utuakibuot nnọ Baal nditap Israel. (Numbers 22:4-6; 25:1-5) Eyịghe idụhe, ndien, nte ke Jehovah ke emi ọnọ Isaiah odudu spirit ndiwet “uyo Abasi emi [aban̄ade] Moab”!—Isaiah 15:1a.
10, 11. Nso iditịbe inọ Moab?
10 Ẹtịn̄ ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ẹban̄a ediwak obio ye mme ebiet ke Moab, esịnede Ar, Kir (m̀mê Kir-hareseth), ye Dibon. (Isaiah 15:1b, 2a) Mbon Moab ẹyeseme ẹban̄a uyo Kir-hareseth, ndusụk edide akpan n̄kpọ oro ẹnamde ke obio oro. (Isaiah 16:6, 7) Ẹyeyịbi Sibmah ye Jazer, ẹmi ẹwọrọde etop utọ vine. (Isaiah 16:8-10) Eglath-shelishiyah, emi ekemede ndidi enyịn̄ esie ọwọrọ “Abak Enan̄ Isua Ita,” editie nte okopodudu eyen enan̄ emi esemede eseme ndutụhọ. (Isaiah 15:5) Mbiet idụt oro ayasat ke adan̄aemi iyịp ọyọhọde “mmọn̄ Dimon” ke ntak ẹwotde mbon Moab. “Mmọn̄ Nimrim” ayakabade edi “ndobo,” edide ke ndamban̄a usụn̄ifiọk m̀mê ke ata ata usụn̄ifiọk—ndusụk ke ntak emi udịmekọn̄ mme asua ẹkpehede usụn̄ mmọn̄ mmọ.—Isaiah 15:6-9.
11 Mbon Moab ẹyesịne ọfọn̄ikpo, kpa edisịnen̄kpọ mfụhọ. Mmọ ẹyekporo idet mmọ ndiwụt esuene ye eseme. Mmọ ‘ẹyekporo’ ntan̄ebek mmọ, owụtde ọkpọsọn̄ mfụhọ ye esuene. (Isaiah 15:2b-4) Isaiah ke idemesie enen̄ede okop mfụhọ ke ọfiọkde ete ke mme ubiereikpe ẹmi ẹyesu. Kpa nte mme urụk ndido ẹbrede, mbọm anam mme n̄kpọ esịt idịbi esie aban̄a etop nnama oro aban̄ade Moab.—Isaiah 16:11, 12.
12. Didie ke mme ikọ Isaiah ẹmi ẹban̄ade Moab ẹkesu?
12 Ini ewe ke ntịn̄nnịm ikọ emi edisu? Idibịghike. “Emi edi ikọ oro Jehovah ọkọdọhọde ye Moab tutu ko. Edi ke emi ke Jehovah ọdọhọ ete, Ama ekem ke isua ita, nte isua anam-utom ke okụk, ẹyesịn ubọn̄ Moab ke ndek, ye ofụri akwa otu owo esie; ndien se isụhọde eyekpri eti-eti, idikponke.” (Isaiah 16:13, 14) Nte ekemde ye emi, uyarade oro ẹdọkde ẹsio ke isọn̄ odu nte ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., Moab ama ọbọ ufen idiọk idiọk ndien mme owo ikodụn̄ke iwak ke ediwak ikpehe ke obio emi. Tiglath-pileser III asiak Salamanu eke Moab esịn ke otu mme andikara ẹmi ẹkesikpede utomo ẹnọ enye. Sennacherib ama esibọ utomo oto Kammusunadbi, edidem Moab. Ndidem Assyria Esar-haddon ye Ashurbanipal ẹtịn̄ ẹban̄a ndidem Moab oro Musuri ye Kamashaltu nte ẹdude ke idak mmọ. Ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede, mbon Moab ikodụhe aba nte idụt. Ẹkụt mme n̄wụre obio oro ẹkerede ke ẹdi eke Moab, edi kan̄a ke emi ẹkụt esisịt uyarade oro ẹbụhọrede aban̄a idụt emi ini kiet ko ekedide asua Israel.
“Moab” Eyomfịn Atak
13. Ewe esop mfịn ke ẹkeme ndimen ndomo ye Moab?
13 Mfịn odu esop ofụri ererimbot oro ebietde Moab eset. Enye edi Christendom, akpan ubak “Akwa Babylon.” (Ediyarade 17:5) Moab ye Israel ẹkewọrọ ẹto Terah, ete Abraham. Kpasụk ntre, Christendom, ukem nte esop mme Christian oro ẹyetde aran mfịn, ọdọhọ ke inyene ntọn̄ọ ito esop Christian akpa isua ikie. (Galatia 6:16) Nte ededi, Christendom—ukem nte Moab—ọmọdiọk, esịnde udọn̄ ọnọ oburobụt ido eke spirit ye edituak ibuot nnọ mme abasi ẹmi mîdịghe ata Abasi kierakiet, Jehovah. (James 4:4; 1 John 5:21) Nte otu, mme adaiso Christendom ẹbiọn̄ọ mbon oro ẹkwọrọde eti mbụk Obio Ubọn̄.—Matthew 24:9.
14. Kpa ye uduak oro Jehovah aduakde aban̄a “Moab” eyomfịn, nso idotenyịn idu inọ mme andibuana kiet kiet ke esop oro?
14 Ẹma ẹsobo Moab ke akpatre. Ukem oro editịbe ọnọ Christendom. Jehovah ayada mbiet Assyria ke eyomfịn anam ẹsobo enye. (Ediyarade 17:16, 17) Nte ededi, idotenyịn odu ọnọ mme owo ke “Moab” eyomfịn emi. Ke osụk etịn̄de ntịn̄nnịm ikọ aban̄a Moab, Isaiah ọdọhọ ete: “Ndien ẹyenịm ebekpo ke ima: owo kiet oyonyụn̄ ada akpanikọ etie ke esịt ke tent David, ebiere ikọ, ebịne edinen ikpe, onyụn̄ awara ndinam se inende.” (Isaiah 16:5) Ke 1914, Jehovah ama ọsọn̄ọ owụk ebekpo Jesus, kpa Andikara ke udịm Edidem David. Itie edidem Jesus edi ediwụt oro Jehovah owụtde ima-mfọnido, ndien enye eyebịghi ke nsinsi ke ndisu ediomi oro Abasi okodiomide ye Edidem David. (Psalm 72:2; 85:10, 11; 89:3, 4; Luke 1:32) Ediwak mbon nsụhọdeidem ẹmekpọn̄ “Moab” eyomfịn ẹnyụn̄ ẹsụk idem ẹnọ Jesus man ẹnyene uwem. (Ediyarade 18:4) Edi n̄kpọ ndọn̄esịt didie ntem ọnọ mmọ ẹmi ndifiọk nte ke Jesus ‘ayanam unenikpe ọwọrọ ọnọ mme idụt’!—Matthew 12:18; Jeremiah 33:15.
Damascus Akabade Ifụm Nsobo
15, 16. (a) Nso edinam usua ke Damascus ye Israel ẹnam ye Judah, ndien emi ada nso utịp ọsọk Damascus? (b) Anie esịne ke uyo oro ẹnọde ẹban̄a Damascus? (c) Nso ke mme Christian mfịn ẹkeme ndikpep nto uwụtn̄kpọ Israel?
15 Ekem, Isaiah ewet “uyo Abasi emi [aban̄ade] Damascus.” (Kot Isaiah 17:1-6.) Damascus, emi odude ke edem edere Israel, edi “ibuot Syria.” (Isaiah 7:8) Ke ini ukara Edidem Ahaz eke Judah, Rezin eke Damascus odụk ediomi ye Pekah eke Israel onyụn̄ ada en̄wan odụk Judah. Nte ededi, ke Ahaz esịnde eben̄e, Tiglath-pileser III eke Assyria an̄wana ekọn̄ ye Damascus, akan enye onyụn̄ atan̄ ediwak mme andidụn̄ aka ntan̄mfep. Ke oro ebede, Damascus idịghe aba n̄kpọndịk inọ Judah.—2 Ndidem 16:5-9; 2 Chronicles 28:5, 16.
16 Eyedi ke ntak oro Israel anamde ediomi ye Damascus, uyo oro Jehovah ọnọde aban̄a Damascus esịne n̄ko mme ubiereikpe ẹban̄ade obio ubọn̄ edem edere oro mînamke akpanikọ. (Isaiah 17:3-6) Israel ayakabade etie nte in̄wan̄ emi enyenede esisịt ibokpot ke ini ukpen̄e m̀mê ebiet eto olive emi ẹma ẹketet ediwak olive ẹsion̄o ke mme n̄kọk. (Isaiah 17:4-6) Nso uwụtn̄kpọ emi edemerede owo ekikere ke emi edi ntem ọnọ mbon oro ẹma ẹkeyak idem ẹnọ Jehovah! Enye oyom san̄asan̄a utuakibuot onyụn̄ enyịme edisana utom ofụri esịt kpọt. Ndien enye asua mbon oro ẹsuade nditọete mmọ.—Exodus 20:5; Isaiah 17:10, 11; Matthew 24:48-50.
Ọyọhọ Mbuọtidem ke Jehovah
17, 18. (a) Didie ke ndusụk owo ke Israel ẹnam n̄kpọ ẹban̄a uyo Jehovah, edi mme owo ẹnam n̄kpọ didie ke ofụri ofụri? (b) Didie ke mme n̄kpọntịbe mfịn ẹbiet eke eyo Hezekiah?
17 Isaiah ke emi ọdọhọ ete: “Ke usen oro owo eyetịn̄ enyịn ke andinam enye, enyịn esie ẹyenyụn̄ ẹse Edisana Abasi Israel. Ndien enye iditịn̄ke enyịn ke mme itie-uwa ẹmi ubọk esie anamde, idinyụn̄ isehe se nnuenubọk esie ẹkenamde, mme eto-n̄kpe, ye mbiet utịn.” (Isaiah 17:7, 8) Ih, ndusụk owo ke Israel ẹnam uyo ntọt Jehovah oro. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini Hezekiah ọnọde mme andidụn̄ Israel ikot ndidiana ye Judah nnịm Passover, ndusụk nditọ Israel ẹyere ikot oro ẹnyụn̄ ẹnam isan̄ ẹka edem usụk man ẹkediana ye nditọete mmọ ke edisana utuakibuot. (2 Chronicles 30:1-12) Edi, ata ediwak mme andidụn̄ Israel ẹsak mme isụn̄utom oro ẹkamade etop oro. Idụt oro ọsọn̄ ibuot ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndikọk. Ntem, Jehovah osu uduak esie aban̄a enye. Assyria osobo mme obio Israel, isọn̄ ana ndon, mbiet inyụn̄ iseheke.—Kot Isaiah 17:9-11.
18 Nso kaban̄a mfịn? Israel ekedi idụt nsọn̄ibuot. Ntem, usụn̄ oro Hezekiah okodomode ndin̄wam owo kiet kiet ke idụt oro ndifiak mbịne utuakibuot akpanikọ eti nnyịn nte mme ata Christian mfịn ẹdomode ndin̄wam owo kiet kiet ke ọsọn̄ibuot esop Christendom. Ọtọn̄ọde ke 1919, mme isụn̄utom ẹtode “Israel Abasi” ẹmesan̄a ke ofụri Christendom, ẹnọde mme owo ikot ndibuana ke edisana utuakibuot. (Galatia 6:16) Ata ediwak mmọ ẹmesịn. Ediwak mmọ ẹsak mme isụn̄utom ẹmi nsahi. Ndusụk mmọ, nte ededi, ẹmeyere ikot. Mmọ idahaemi ẹwak ẹsịm ediwak miliọn, mmọ ẹnyụn̄ ẹkop inemesịt ‘ndiwụk enyịn nse Edisana Abasi Israel,’ nnyụn̄ ndi se enye ọnọde ukpep. (Isaiah 54:13) Mmọ ẹkpọn̄ utuakibuot oro ẹnamde ke ndedehe itieuwa—edituak ibuot nnọ nnyụn̄ mbuọt idem ke mme abasi ubọk owo—ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọde ẹtiene Jehovah ye ọkpọsọn̄ udọn̄. (Psalm 146:3, 4) Ukem nte Micah owo iduọk ini Isaiah, owo mmọ kiet kiet ọdọhọ ete: “Edi ami nyetịn̄ enyịn ke Jehovah: nyebet Abasi emi anyan̄ade mi: Abasi mi oyokop uyo mi.”—Micah 7:7.
19. Mmanie ke Jehovah ediduat, ndien nso ke emi ediwọrọ ọnọ mmọ?
19 Nso ukpụhọde ke emi edi ntem ye mbon oro ẹbuọtde idem ke owo! Ntịme ntịme oyobio afai ye ndutịme ẹwak ndinọmọ ubonowo ke ukperedem ini emi. Nyoyoho, ọsọn̄-ibuot “inyan̄ ibom” ubonowo edemede iyatesịt ye en̄wan unam ukpụhọde. (Isaiah 57:20; Ediyarade 8:8, 9; 13:1) Jehovah ‘ayaduat’ uyom uyom otuowo emi. Obio Ubọn̄ esie eke heaven oyosobo kpukpru esop ye owo oro ẹsịnde ntịme, ndien mmọ ẹmi ‘ẹyefen̄e anyan usụn̄, . . . nte n̄wewere n̄kpọ ke iso oyobio.’—Isaiah 17:12, 13; Ediyarade 16:14, 16.
20. Kpa ye mme idụt ‘ẹbụmede’ mmọ, mme ata Christian ẹnyene mbuọtidem ke nso?
20 Nso ididi utịp? Isaiah ọdọhọ ete: “Ke ini mbubịteyo; ndien, sese akpakop ndịk; ke eyo mîka-isiereke kan̄a, enye idụhe. Emi edi udeme mmọ eke ẹbụmede nnyịn, ye afia mmọ eke ẹwode n̄wo ye nnyịn.” (Isaiah 17:14) Ediwak owo ke ẹwo ikọt Jehovah, ẹnamde n̄kpọ ye mmọ ke nsọn̄ido ye ke unana ukpono. Sia mmọ mîdịghe—mînyụn̄ iyomke ndidi—ubak mme ọwọrọetop ido ukpono ererimbot, mbon asari, mbon nsụkuyo, ye mme andibiọn̄ọ ẹnyenede ukwan̄ ifiopesịt ẹse mme ata Christian nte mmemmem n̄kpọ udia. Edi ikọt Abasi ẹnyene mbuọtidem nte ke ‘usenubọk’ emi ukụt mmọ ẹdikụrede ke asan̄a ekpere usọp usọp.—2 Thessalonica 1:6-9; 1 Peter 5:6-11.
Ethiopia Ada Enọ Ọsọk Jehovah
21, 22. Ewe idụt efen ọbọ ntọt ubiereikpe, ndien didie ke ikọ Isaiah eke odudu spirit osu?
21 Ke nsụhọde n̄kaha, Ethiopia emi odude ke edem usụk Egypt amabuana ke ndin̄wana ekọn̄ ye Judah utịm ikaba. (2 Chronicles 12:2, 3; 14:1, 9-15; 16:8) Idahaemi Isaiah ebem iso etịn̄ ubiereikpe aban̄a idụt oro: “Ho, isọn̄ uyom mba emi odude mme akpa Ethiopia ke edem oko!” (Kot Isaiah 18:1-6.) a Jehovah ọnọ uyo ete ke ‘ẹyekpi ẹnyụn̄ ẹsep’ Ethiopia.
22 Mbụk ererimbot asian nnyịn nte ke esịmde utịt utịt ikpehe ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., Ethiopia ama akan Egypt onyụn̄ akara enye ke n̄kpọ nte isua 60. Ekem ikpọ ndidem Assyria oro Esar-haddon ye Ashurbanipal ẹma ẹda en̄wan ẹdụk. Ke Ashurbanipal osobode Thebes, Assyria akara Egypt, ntem anamde Ethiopia etre ndikara Itịghede Nile. (Se n̄ko Isaiah 20:3-6.) Nso kaban̄a eyomfịn?
23. Nso udeme ke “Ethiopia” eyomfịn enyene, ndien ntak emi enye esịmde utịt esie?
23 Ke ntịn̄nnịm ikọ Daniel aban̄ade “utịt ini,” ẹtịn̄ ẹban̄a ibak ibak “edidem edere,” emi Ethiopia ye Libya “ẹsan̄ade ye enye ikpat kiet,” oro edi, ẹtienede ndausụn̄ esie. (Daniel 11:40-43) Ẹsiak Ethiopia n̄ko nte odude ke udịmekọn̄ “Gog, isọn̄ Magog.” (Ezekiel 38:2-5, 8) Udịmekọn̄ Gog, esịnede edidem edem edere, ẹsịm utịt mmọ ke ini mmọ ẹn̄wanade ye edisana idụt Jehovah. Ntem, ubọk Jehovah ayanyanade n̄ko aban̄a “Ethiopia” eyomfịn ke ntak emi enye ọbiọn̄ọde itie edikara Jehovah.—Ezekiel 38:21-23; Daniel 11:45.
24. Ke mme usụn̄ ewe ke Jehovah ọbọ mme idụt “enọ”?
24 Edi, ntịn̄nnịm ikọ oro ọdọhọ n̄ko ete: “Ke ini oro mmọ ẹyeda mbio ẹmi ẹkon̄de idaha ẹnyụn̄ ẹdọn̄ọde idem, kpa obio emi enyenede ndịk toto nte ọkọtọtọn̄ọ, tutu esịm mfịn emi . . . ẹdi ẹdisọk Jehovah mme udịm ke enọ, ke ebiet enyịn̄ Jehovah mme udịm ke obot Zion.” (Isaiah 18:7) Okposụkedi mme idụt mînyịmeke itie edikara Jehovah, mmọ ndusụk ini ẹsinam n̄kpọ ke mme usụn̄ oro ẹdade ufọn ẹsọk ikọt Jehovah. Ke ndusụk idụt mme ukara ẹnịm ibet ẹnyụn̄ ẹnọ mme ubiereikpe oro ẹnọde mme anam-akpanikọ andituak ibuot nnọ Jehovah mme unen oro ẹkemde ye ibet. (Utom 5:29; Ediyarade 12:15, 16) Mme enọ en̄wen ẹdu n̄ko. “Ndidem ẹyeda enọ ẹsọk fi. . . . Mbọn̄ [“Mme n̄kpoduoho okpoho,” NW] ẹyeto ke Egypt ẹdi, Ethiopia ọyọsọp edi edinọ Abasi ubọk esie.” (Psalm 68:29-31) Mfịn, ediwak miliọn mbon “Ethiopia” eyomfịn ẹmi ẹbakde Jehovah ke ẹda “enọ” ẹdi ke uduot utuakibuot. (Malachi 1:11) Mmọ ke ẹbuana ke akwa utom edikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ ke ofụri isọn̄. (Matthew 24:14; Ediyarade 14:6, 7) Nso eti enọ ndinọ Jehovah ke emi edi ntem!—Mme Hebrew 13:15.
Esịt Egypt Akpa
25. Ke ndisu Isaiah 19:1-11, nso itịbe inọ Egypt eset?
25 Egypt edi n̄kpet n̄kpet mbọhọidụn̄ Judah ke n̄kan̄ edem usụk, emi ke anyan ini edide asua ikọt ediomi Abasi. Isaiah ibuot 19 obụk ntịme ntịme idaha emi odude ke Egypt ke eyouwem Isaiah. Ekọn̄ mbio obio odu ke Egypt, emi “obio ye obio, idụt ye idụt” ẹn̄wanade. (Isaiah 19:2, 13, 14) Mme ewetmbụk eset ẹnọ uyarade ẹban̄a mme udịm ubọn̄ ndomoidem ẹmi ẹkarade nsio nsio ikpehe idụt oro ke ukem ini. Ikpîkpu ọniọn̄ Egypt, ye ‘mme ikpîkpu ibọk ye mbia-inuen’ esie, inyan̄ake enye isio ke “ubọk ọsọn̄-ido ete.” (Isaiah 19:3, 4) Assyria, Babylon, Persia, Greece, ye Rome ẹkan Egypt ke adiana ke adiana. Kpukpru n̄kpọntịbe ẹmi ẹsu mme ntịn̄nnịm ikọ ke Isaiah 19:1-11.
26. Ke edisu oro okponde akan, didie ke mbon “Egypt” eyomfịn ẹnam n̄kpọ ẹban̄a mme edinam ubiereikpe Jehovah?
26 Nte ededi, ke Bible, Egypt esiwak ndida mban̄a ererimbot Satan. (Ezekiel 29:3; Joel 3:19; Ediyarade 11:8) Ke ntre, ndi ‘uyo Abasi emi aban̄ade Egypt’ emi Isaiah etịn̄de enyene n̄kponn̄kan edisu? Ke akpanikọ, enyene! Mme ntọn̄ọikọ ntịn̄nnịm ikọ oro ẹkpenyene ndinọ kpukpru owo ntak nditịm n̄kpeme: “Uyo Abasi emi aban̄a Egypt. Sese, Jehovah ke odoro ke obubịt enyọn̄, awara odụk ke Egypt: ndien mme ibọk Egypt ẹnyek idem ke iso esie, esịt Egypt onyụn̄ akpa enye ke idem.” (Isaiah 19:1) Jehovah ọmọn̄ ọsọp ndin̄wana ye esop Satan. Ke ini oro, mme abasi editịm n̄kpọ emi idinyeneke ufọn. (Psalm 96:5; 97:7) “Esịt Egypt onyụn̄ akpa” ke ntak ndịk. Jesus ama ebem iso etịn̄ aban̄a ini oro ete: “Editịmede-esịt oyonyụn̄ omụm mme idụt isọn̄, oto ke nnanenyịn aban̄a ediyomo emi inyan̄ ye mbufụt ẹyomode; idem eyeyemede owo oto ke ndịk ye edikama enyịn nse mme n̄kpọ eke ẹdiwọrọde ẹnọ ekondo.”—Luke 21:25, 26.
27. Nso ubahade esịtufọk ke ẹkebem iso ẹtịn̄ ẹban̄a “Egypt,” ndien didie ke emi osu mfịn?
27 Ke ekperede ndisịm ini ubiereikpe esie, Jehovah ọdọhọ ke ntịn̄nnịm ikọ ete: “Ndien nyedemede Egypt an̄wana ye Egypt: ndien owo ayan̄wana ye eyen-ete esie, owo ye mbọhọidụn̄ esie; obio ye obio, idụt ye idụt.” (Isaiah 19:2) Tọn̄ọ nte ẹkewụk Obio Ubọn̄ Abasi ke 1914, idụt ndidaha n̄n̄wana ye idụt ye obio edidem kiet ndidaha n̄n̄wana ye obio edidem efen ẹdi “idiọn̄ọ edidu” Jesus. Edisobo ofụri ekpụk, ediwot ofụri orụk, ye inua-okot unam ekpụk asana amada uwem ediwak miliọn owo ke ukperedem ini emi. Mme utọ “ntọn̄ọ ubiak uman”oro ẹdikaka iso ẹdiọk nte utịt etịmde asan̄a ekpere.—Matthew 24:3, 7, 8.
28. Ke usen ubiereikpe, nso ke nsunsu ido ukpono edikeme ndinam ndinyan̄a editịm n̄kpọ emi?
28 “Ndien ẹyen̄wan̄a Egypt spirit esie ke idem ẹfep; nyonyụn̄ mmen uduak esie nsịn ke idịbi: ndien mmọ ẹyebịne mme ibọk, ye mbia-inuen, ye mme nsan̄a ekpo, ye mbia-idiọn̄.” (Isaiah 19:3) Ke ini Moses okodude ke iso Pharaoh, ẹma ẹnam bụt anam mme oku Egypt, sia mmọ mîkemeke ubọk ye odudu Jehovah. (Exodus 8:18, 19; Utom 13:8; 2 Timothy 3:8) Kpasụk ntre, ke usen ubiereikpe, nsunsu ido ukpono idikemeke ndinyan̄a idiọk editịm n̄kpọ emi. (Men Isaiah 47:1, 11-13 domo.) Ke akpatre, Egypt ama edidu ke idak “ọsọn̄-ido ete,” kpa Assyria. (Isaiah 19:4) Emi ada aban̄a n̄kịm n̄kịm ini iso emi anade ebet editịm n̄kpọ emi.
29. Ke ini usen Jehovah edide edisịm, mbon mbre ukara ẹdinyene nso ufọn?
29 Nte ededi, nso kaban̄a mme adaiso ukaraidem? Ndi mmọ ẹkeme ndin̄wam? “Mbọn̄ Zoan ẹkabade ẹdi ata ndisịme, ama edi mme ọfiọkn̄kpọ owo ke otu mme ọnọ-item Pharaoh, mme item mmọ ẹtie ndisịme ndisịme.” (Kot Isaiah 19:5-11.) Owụt unana ibuot didie ntem ndidori enyịn nte ke ufọn ekededi oyodu ọnọ mme ọnọ-item ẹdide owo ke usen ubiereikpe! Idem kpa ye mmọ ẹnyenede kpukpru ifiọk ererimbot emi, mmọ inyeneke ifiọk Abasi. (1 Corinth 3:19) Mmọ ẹmesịn Jehovah ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọde ẹbịne inua-okot ifiọk ntaifiọk, ukpepn̄kpọ akwaifiọk, okụk, inemesịt, ye mme n̄kpọ efen ẹmi ẹdade nte abasi. Nte utịp, mmọ inyeneke ifiọk iban̄a mme uduak Abasi. Ẹbian̄a ẹnyụn̄ ẹtịmede mmọ ekikere. Mme utom mmọ ẹdi ke ikpîkpu. (Kot Isaiah 19:12-15.) “Bụt anam mme enyene-ibuot owo, nsia oyomo mmọ, ndien owo ẹmụm mmọ: sese, mmọ ẹduọk uyo Jehovah; ndien nso ifiọk ke mmọ ẹnyene?”—Jeremiah 8:9.
Edi N̄kpọ Idiọn̄ọ ye Ntiense ọnọ Jehovah
30. Ke nso usụn̄ ke ‘isọn̄ Judah edidi se Egypt edịghede’?
30 Nte ededi, ke adan̄aemi mme adaiso “Egypt” ẹkopde mmemidem, ‘nte iban,’ ndusụk owo ẹdu ẹmi ẹyomde ọniọn̄ Abasi. Mbon oro Jehovah eyetde aran ye nsan̄a mmọ ‘ẹtan̄a mme utịbe edinam Abasi.’ (Isaiah 19:16; 1 Peter 2:9) Mmọ ke ẹnam se ẹkemede nditọt mme owo mban̄a nsobo esop Satan emi edide. Ke asakde iso ese idaha emi, Isaiah ọdọhọ ete: “Isọn̄ Judah eyedi se Egypt edidịghede, ndịk ayanam kpukpru owo eke ẹdade mbụk esie ẹtịn̄ ẹnọ enye, oto ke uduak Jehovah mme udịm, emi enye aduakde aban̄a enye.” (Isaiah 19:17) Mme anam-akpanikọ isụn̄utom Jehovah ẹsan̄a ẹsian mme owo akpanikọ—esịnede ntọt aban̄ade nnama oro Jehovah ekebemde iso etịn̄. (Ediyarade 8:7-12; 16:2-12) Emi edi n̄kpọ oro etịmerede mme adaiso ido ukpono ererimbot.
31. Didie ke ẹsem “usem Canaan” ke mme obio Egypt (a) ke eset? (b) ke eyomfịn?
31 Nso idi utịp oro akamade n̄kpaidem mi ke utom unọ ntọt emi? “Ke ini oro obio ition eke ẹdisemde usem Canaan, ẹnyụn̄ ẹn̄wọn̄ọde ẹnọ Jehovah mme udịm, ẹyedu ke isọn̄ Egypt; kiet oyonyụn̄ ekere obio nsobo.” (Isaiah 19:18) Nte an̄wan̄ade ntịn̄nnịm ikọ emi ama osu ke eset ke ini mme Jew oro ẹkefen̄ede ẹka do ẹkesemde usem Hebrew ke mme obio Egypt. (Jeremiah 24:1, 8-10; 41:1-3; 42:9–43:7; 44:1) Mfịn, odu mme owo ke efakutom “Egypt” mfịn ẹmi ẹkpepde ndisem “edisana usem” akpanikọ Bible. (Zephaniah 3:9, NW) Ẹkot kiet ke otu ndamban̄a obio ition oro “obio nsobo,” owụtde nte ke ubak “edisana usem” enyene ebuana ke ndiyarade nnyụn̄ “nsobo” esop Satan.
32. (a) Nso “itie-uwa” idu ke ufọt isọn̄ Egypt? (b) Didie ke mbon oro ẹyetde aran ẹtie nte “adaha” ke edem adan̄a Egypt?
32 Ke ntak utom unọ ntọt oro ikọt Jehovah ẹnamde, ke akpanikọ ẹyediọn̄ọ enyịn̄ Jehovah ke editịm n̄kpọ emi. “Ke usen oro, itie-uwa ayada ọnọ Jehovah ke ufọt isọn̄ Egypt, adaha oyonyụn̄ ada ọnọ Jehovah mme udịm ke edem adan̄a esie.” (Isaiah 19:19) Mme ikọ ẹmi ẹnyan ubọk ẹwụt idaha mme Christian oro ẹyetde aran, ẹmi ẹdude ke itie ebuana ediomi ye Abasi. (Psalm 50:5) Nte “itie-uwa” mmọ ke ẹwa mme uwa mmọ; nte “adaha ye isọn̄ eke akpanikọ Abasi odorode ke esịt,” mmọ ke ẹtie ntiense ẹnọ Jehovah. (1 Timothy 3:15, Rome 12:1; Mme Hebrew 13:15, 16) Mmọ ẹdu “ke ufọt isọn̄,” ẹkụtde mmọ—ọkọrọ ye mme nsan̄a mmọ ẹdide “mme erọn̄ en̄wen”—ke se iwakde ibe idụt ye mme isuo inyan̄ibom 230. Edi mmọ “idịghe eke ererimbot.” (John 10:16; 17:15, 16) Mmọ, yak idọhọ, ẹda ke adan̄a ererimbot emi ye Obio Ubọn̄ Abasi, ẹben̄ede idem ndibe adan̄a oro nnyụn̄ mbọ utịp eke heaven mmọ.
33. Ke mme usụn̄ ewe ke mbon oro ẹyetde aran ẹdi “n̄kpọ idiọn̄ọ ye ntiense” ke “Egypt”?
33 Isaiah aka iso ete: “Enye ayada nte n̄kpọ idiọn̄ọ ye ntiense ọnọ Jehovah mme udịm ke isọn̄ Egypt: koro mmọ ẹsemede ẹnọ Jehovah ẹban̄a mmọ eke ẹtụkde mmọ, ndien enye ọyọdọn̄ andinyan̄a eke edide akamba, onyụn̄ anyan̄ade mmọ.” (Isaiah 19:20) Nte “n̄kpọ idiọn̄ọ ye ntiense,” mbon oro ẹyetde aran ẹda iso ke utom ukwọrọikọ ẹnyụn̄ ẹtoro enyịn̄ Jehovah ke editịm n̄kpọ emi. (Isaiah 8:18; Mme Hebrew 2:13) Ẹkeme ndikop mfiori mbon oro ẹfịkde ke ofụri ererimbot, edi ke ofụri ofụri, mme ukara owo ikemeke ndin̄wam mmọ. Nte ededi, Jehovah ọyọdọn̄ Akwa Andinyan̄a, kpa Edidem Jesus Christ, man edinyan̄a kpukpru mbon nsụhọdeidem. Ke ini ukperedem ini emi esịmde ata utịt esie ke ekọn̄ Armageddon, enye ayada ubọhọ ye nsinsi edidiọn̄ ọsọk mbon oro ẹbakde Abasi.—Psalm 72:2, 4, 7, 12-14.
34. (a) Didie ke “nditọ Egypt” ẹdidi ẹdifiọk Jehovah, ndien nso uwa ye enọ ke mmọ ẹdinọ enye? (b) Ini ewe ke Jehovah edimia “Egypt,” ndien nso edikọk udọn̄ọ editiene?
34 Kan̄a ke emi, edi uduak Abasi nte kpukpru orụk owo ẹnyene nnennen ifiọk ẹnyụn̄ ẹsịm edinyan̄a. (1 Timothy 2:4) Ntem, Isaiah ewet ete: “Jehovah ayanam Egypt ọfiọk enye, nditọ Egypt ẹyenyụn̄ ẹfiọk Jehovah ke usen oro, ndien mmọ ẹyewa uwa emem ye inuak-udia; ẹnyụn̄ ẹkan̄a akan̄a ẹnọ Jehovah, ẹnyụn̄ ẹnam enye. Jehovah oyonyụn̄ amia Egypt; amia, onyụn̄ ọkọk: ndien mmọ ẹyekabade ẹtiene Jehovah, ndien enye oyokop ọnọ mmọ, onyụn̄ ọkọk mmọ.” (Isaiah 19:21, 22) Mme owo ẹtode kpukpru idụt ererimbot Satan, mbon “Egypt” kiet kiet, ẹdidiọn̄ọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹwa uwa ẹnọ enye, “kpa mfri n̄kpọk-inua eke ẹkponode enyịn̄ Esie.” (Mme Hebrew 13:15) Mmọ ẹkan̄a akan̄a ẹnọ Jehovah ebe ke ndiyak idemmọ nnọ enye, ndien mmọ ẹsio akan̄a mmọ ebe ke ndidu uwem edinam utom ye nsọn̄ọnda. Ke etienede Jehovah ‘ndimia’ editịm n̄kpọ emi ke Armageddon, enye ayada Obio Ubọn̄ esie ọkọk ubonowo udọn̄ọ. Ke ini Ukara Tọsịn Isua Jesus, ẹyemenede ubonowo ẹsịm mfọnmma eke spirit, eke ekikere, eke ido uwem, ye eke ikpọkidem—edikọk udọn̄ọ ke akpanikọ!—Ediyarade 22:1, 2.
“Ọfọn ọnọ Ikọt Mi”
35, 36. Ke ndisu Isaiah 19:23-25, nso ebuana ekedidu ke eset ke ufọt Egypt, Assyria, ye Israel?
35 Ekem prọfet oro ebem iso ada okụt n̄wọrọnda idaha: “Ke usen oro ọkpọ-usụn̄ ọyọtọn̄ọ ke Egypt ana tutu esịm ke Assyria, ndien Assyria oyodụk ke Egypt, Egypt oyonyụn̄ odụk ke Assyria, ndien Egypt ye Assyria ẹyenam n̄kpọ (Jehovah). Ke usen oro Israel ayanam ita ye Egypt ye Assyria, edi n̄kpọ eke ọdiọn̄de owo ke ufọt ererimbot: emi Jehovah mme udịm ọdiọn̄ọde, ete, Ọfọn ọnọ ikọt mi Egypt, ye Assyria emi ubọk mi akanamde, ye Israel udeme mi.” (Isaiah 19:23-25) Ih, usen kiet ufan ufan itie ebuana oyodu ke ufọt Egypt ye Assyria. Didie?
36 Ke ini Jehovah akanyan̄ade ikọt esie osio mme idụt ke ubọk ke eset, enye ama anam ọkpọusụn̄ ifụre ọnọ mmọ, yak idọhọ ntre. (Isaiah 11:16; 35:8-10; 49:11-13; Jeremiah 31:21) Ntịn̄nnịm ikọ emi ama osu ke ekpri udomo ke ẹma ẹkekan Babylon ke ini ẹkenamde mbon ntan̄mfep ke Assyria ye Egypt, ọkọrọ ye Babylon ẹfiak ẹnyọn̄ọ ẹka Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. (Isaiah 11:11) Edi nso kaban̄a eyomfịn?
37. Didie ke ediwak miliọn owo ẹdụn̄ mfịn nte n̄kpọ eke ọkpọusụn̄ odude to ke “Assyria” sịm “Egypt”?
37 Mfịn, nsụhọ nditọ Israel eke spirit oro ẹyetde aran edi “n̄kpọ eke ọdiọn̄de owo ke ufọt ererimbot.” Mmọ ẹsịn udọn̄ ẹnọ utuakibuot akpanikọ ke ẹnyụn̄ ẹtan̄a etop Obio Ubọn̄ ẹnọ mme owo ke kpukpru idụt. Ndusụk ke otu idụt ẹmi ẹtie nte Assyria, ẹsọn̄de odudu un̄wana ekọn̄. Mme idụt eken ẹnen̄ede ẹwụt ntatubọk, ndusụk nte Egypt—emi ini kiet ekedide “edidem edem usụk” ke ntịn̄nnịm ikọ Daniel. (Daniel 11:5, 8) Ediwak miliọn owo ke mme idụt un̄wana ekọn̄ ye mme idụt oro ẹnen̄erede ẹwụt ntatubọk ẹmenyịme usụn̄ utuakibuot akpanikọ. Ntem, mme owo ẹtode kpukpru idụt ẹdiana kiet ke ‘ndinam utom.’ Ubahade eke idụt idụhe ke otu mbon ẹmi. Mmọ ẹma kiet eken, ndien ẹkeme nditịm ndọhọ ke ‘Assyria odụk ke Egypt, Egypt onyụn̄ odụk ke Assyria.’ Etie nte n̄kpọ eke ọkpọusụn̄ odude to ke kiet sịm eken.—1 Peter 2:17.
38. (a) Didie ke Israel ‘edinam ita ye Egypt ye Assyria’? (b) Ntak emi Jehovah ọdọhọde ‘Ọfọfọn ọnọ ikọt mi’?
38 Didie ndien ke Israel ‘edinam ita ye Egypt, ye Assyria’? Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ “utịt ini” emi, ata ediwak ke otu mbon oro ẹnamde n̄kpọ Jehovah ke isọn̄ ẹkedi mme andibuana ke “Israel Abasi.” (Daniel 12:9; Galatia 6:16) Ọtọn̄ọde ke iduọk isua 1930, akwa otuowo eke “mme erọn̄ en̄wen,” ẹmi ẹnyenede idotenyịn eke isọn̄, ẹmewọrọ ẹdi. (John 10:16a; Ediyarade 7:9) Ke ẹtode mme idụt ẹmi ẹn̄wọn̄ọ—emi Egypt ye Assyria ẹkedade ẹban̄a—mmọ ẹbụn̄ọ ẹka ufọk utuakibuot Jehovah ẹnyụn̄ ẹnọ mbon en̄wen ikot ndidiana ye mmọ. (Isaiah 2:2-4) Mmọ ẹnam kpa utom ukwọrọikọ emi nditọete mmọ oro ẹyetde aran ẹnamde, ẹyọ ukem idomo, ẹwụt ukem edinam akpanikọ ye nsọn̄ọnda, ẹnyụn̄ ẹdia n̄kpọ ke ukem okpokoro eke spirit. Ke akpanikọ, mbon oro ẹyetde aran ye “mme erọn̄ en̄wen” ẹdi “otu-erọn̄ kiet, Ekpeme-erọn̄ kiet [onyụn̄] odu.” (John 10:16b) Nte owo ekededi ekeme ndiyịk m̀mê Jehovah, ke ekerede aban̄a ifịk ye ime oro mmọ ẹnyenede, okop inemesịt aban̄a utom mmọ? Eyịghe idụhe enye etịn̄de aban̄a mmọ ete: ‘Ọfọfọn ọnọ ikọt mi’!
[Ikọ idakisọn̄]
a Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹnọ ekikere ẹte ke ikọ oro “isọn̄ uyom mba” ada aban̄a n̄kukun̄kpọyọriyọ ẹmi ẹsidude ke Ethiopia ke ini ke ini. Mbon en̄wen ẹdọhọ ẹte ke ikọ Hebrew oro adade ọnọ “uyom,” tsela·tsalʹ, enyene uyo nte tsaltsalya, enyịn̄ emi mbon Galla, kpa mbon Hamite ẹmi ẹdụn̄de ke Ethiopia eyomfịn ẹkotde ibọt.
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ndise ke page 191]
Mbonekọn̄ Philistine ẹn̄wanade ye mme asua mmọ (se ẹkapde ke Egypt toto ke ọyọhọ isua ikie 12 M.E.N.)
[Ndise ke page 192]
Owoekọn̄ m̀mê abasi Moab oro ẹbotde ke itiat (toto ke ọyọhọ isua ikie 11 esịm ọyọhọ isua ikie 8 M.E.N.)
[Ndise ke page 196]
Owoekọn̄ Syria awatde ke camel (ọyọhọ isua ikie usụkkiet M.E.N.)
[Ndise ke page 198]
“Inyan̄” ọsọn̄-ibuot ubonowo edemede ntịme ye en̄wan unam ukpụhọde
[Ndise ke page 203]
Mme oku Egypt ikekemeke ubọk ye Jehovah ke odudu
