Ibuot Itiaita

Nsunsu Ido Ukpono—Ẹbem Iso Ẹkụt Enyene-Ndyọ Utịt Esie

Isaiah 47:1-15

1, 2. (a) Ntak mîtiehe ndusụk owo nte ke ibịghike usọp usọp ukpụhọde oyodu ke idaha ido ukpono ererimbot? (b) Nnyịn isan̄a didie ifiọk ite ke mme ikọ Isaiah ibuot 47 ẹnyene n̄kpọ ndinam ye ini iso? (c) Ntak emi “Akwa Babylon” edide enyịn̄ oro odotde ndikot kpukpru nsunsu ido ukpono?

 “IDO Ukpono Afiak Edi.” Oro ekedi etop oro ibuotikọ kiet ke The New York Times Magazine ọkọtọtde. Ibuotikọ oro ama owụt ete ke osụk etie nte ke ido ukpono enen̄ede ọdọn̄ n̄kam ke esịt ye ekikere ediwak miliọn owo. Ke ntre, ekeme ndinen̄ede nsọn̄ ndinịm ke akpanikọ nte ke usọp usọp ukpụhọde ọmọn̄ ada itie ke idaha ido ukpono ererimbot. Edi ẹwụt utọ ukpụhọde oro ke Isaiah ọyọhọ ibuot 47.

² Mme ikọ Isaiah ẹma ẹsu ke isua 2,500 emi ẹkebede. Nte ededi, ẹkot mme ikọ oro ẹkewetde ke Isaiah 47:8 ẹsịn ke n̄wed Ediyarade ẹnyụn̄ ẹbuan enye ke ini iso. Do Bible ebem iso etịn̄ aban̄a utịt esop oro ebietde akpara ẹkotde “Akwa Babylon”—ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. (Ediyarade 16:19) “Babylon,” enyịn̄ oro ẹnọde nsunsu ido ukpono ererimbot odot, sia nsunsu ido ukpono ọkọtọn̄ọde ke Babylon eset. Tọn̄ọde do enye ama asuana esịm utịt isọn̄ mbinan̄. (Genesis 11:1-9) Ekpere ndidi kpukpru ido ukpono, esịnede Christendom, ẹbuana mme ukpepn̄kpọ ido ukpono oro ẹketọn̄ọde ke Babylon, utọ nte ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, hell  ikan̄, ye edituak ibuot nnọ abasi mbuot-ita. a Nte ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ama esịn un̄wana ekededi ke ini iso eke ido ukpono?

Ẹsụhọde Babylon Ẹnịm ke Ntan

3. Tịn̄ nte Ukara Ererimbot eke Babylon okokponde.

³ Kpan̄ utọn̄ ke edemede-owo-udọn̄ ntọt Abasi emi: “Sụhọde, nyụn̄ tie ke ntan, adiaha Babylon eyenọwọn̄, tie ke isọn̄; ebekpo idụhe, adiaha mme Chaldea: koro mmọ mîdikotke aba fi, ite, Mmem-mmem, ye edinem.” (Isaiah 47:1) Ke ediwak isua ẹdori Babylon ke ebekpo nte ukara ererimbot. Enye edi “uyai mme idụt”—iwụk ebiet ido ukpono, eke unyamurua, ye eke un̄wana ekọn̄ oro enyenede uforo. (Isaiah 13:19) Ke Babylon esịmde n̄kon̄n̄kan idaha, obio ukara esie atara esịm edem usụk tutu esịm adan̄a Egypt. Ndien ke ini enye akande Jerusalem ke 607 M.E.N., etie nte ke Abasi ke idemesie ikemeke nditre edikan esie! Ntem, enye ada idemesie nte ‘adiaha eyenọwọn̄,’ enye oro esenidụt mîdidaha ekọn̄ idụk tutu amama. b

4. Nso ke Babylon edisobo?

⁴ Nte ededi, ẹnyene ndibịn atan̄idem “eyenọwọn̄” emi nsio ke ebekpo esie nte ukara ererimbot emi owo mîkemeke ndifan̄a ẹnyụn̄ ẹnam ‘etie ke ntan’ ke esuene. (Isaiah 26:5) Owo ididaha enye aba nte “mmem-mmem, ye edinem,” nte ọbọn̄ an̄wan emi ẹkamade dek dek. Ntem Jehovah owụk ete: “Da mme itiat ọkọk, nyụn̄ kọk  ndom-uyo: fụhọde [isọn̄ọfọn̄, NW] fo, sio ewụra, fụhọde ukot, san̄a ke akpa mmọn̄ be.” (Isaiah 47:2) Ke ama ekesịn ofụri idụt Judah ke itie ufụn, idahaemi ẹdinam n̄kpọ ye Babylon ke idemesie nte ofụn! Mbon Media ye Persia oro ẹsiode enye ke itie ukara esie ẹyenyịk enye anam esuene esuene utom ọnọ mmọ.

5. (a) Didie ke ẹdifụhọde Babylon ‘isọn̄ọfọn̄ ye ewụra’? (b) Ekeme ndidi ewụhọ oro ẹdọhọde enye “san̄a ke akpa mmọn̄ be” owụt nso?

⁵ Ntem ẹyefụhọde Babylon ‘isọn̄ọfọn̄ ẹnyụn̄ ẹsio enye ewụra,’ atabade ofụri idiọn̄ọ akani akwa itie ye uku esie. Mme eteutom esie ẹyenọ ewụhọ ẹte: “San̄a ke akpa mmọn̄ be.” Ekeme ndidi ẹyewụk ndusụk mbon Babylon ndinen̄ede nnam utom ọkpọsọn̄ an̄wan̄wa. Mîdịghe ntịn̄nnịm ikọ oro ekeme ndiwọrọ nte ke ẹyedụri ndusụk owo ẹsan̄a ke ata akpa mmọn̄ ẹbe nte ẹdade mmọ ẹka ntan̄mfep. Ke idaha ekededi, Babylon idisan̄ake aba ubọn̄ ubọn̄ nte ọbọn̄ an̄wan emi ẹbiomde-biom ke akpakaha m̀mê ukpatn̄kpọ ẹsan̄a ke mmọn̄ ẹbe. Utu ke oro, enye editie nte ofụn, oro anade efre aban̄a bụt, ofụhọrede isọn̄ọfọn̄ esie onyụn̄ enịmde ukot esie iferi man asan̄a ke akpa mmọn̄ ebe. Nso n̄kpọ esuene ke oro edi ntem!

6. (a) Ke nso usụn̄ ifiọk ke ẹdifụhọde iferi Babylon? (b) Didie ke Abasi ‘mîsoboke ye owo baba kiet’? (Se ikọ idakisọn̄.)

⁶ Jehovah aka iso ke isụn̄i esie ete: “Ẹyefụhọde iferi fo, ẹyenyụn̄ ẹkụt bụt fo n̄ko: nyosio usiene, ndinyụn̄ nsoboke ye owo baba kiet.” (Isaiah 47:3) c Ih, Babylon ayadia bụt ye esuene. Ẹyeyarade idiọkido ye ibak oro enye anamde  ye ikọt Abasi an̄wan̄wa. Idụhe owo oro ekemede ndibiọn̄ọ Abasi ndisio usiene.

7. (a) Didie ke mme Jew mbon ntan̄mfep ẹdinam n̄kpọ iban̄a etop iduọ Babylon? (b) Ke usụn̄ ewe ke Jehovah edifak ikọt esie?

⁷ Ke ẹma ẹkedọn̄ mmọ ke okopodudu Babylon ke ntan̄mfep ke isua 70, ikọt Abasi ẹyenen̄ede ẹkop inemesịt ẹban̄a iduọ esie. Mmọ ẹyefiori ẹte: “Ama edi andifak nnyịn, Jehovah mme udịm edi enyịn̄ esie, Edisana Abasi Israel.” (Isaiah 47:4) Ke idak Ibet Moses, edieke eyen Israel akanyamde idemesie esịn ke ufụn man ekpe isọn esie, andifak (emi edide iman) ekeme ndifiak ndep enye, m̀mê ndifak enye nsio ke ufụn. (Leviticus 25:47-54) Sia ẹdinyamde mme Jew ẹsịn ke ufụn ke Babylon, oyoyom ẹfak mmọ m̀mê ẹnam mmọ ẹwọrọ ufụn. Ye ifịn, edikan ọwọrọ sụk edikpụhọ mme eteufọk. Edi Jehovah oyonụk Edidem Cyrus oro akande osion̄o mme Jew ke ufụn. Ẹyenọ Cyrus Egypt, Ethiopia, ye Seba nte “ufak” ke ibuot mme Jew. (Isaiah 43:3) Nte odotde, ẹkot Andifak Israel “Jehovah mme udịm.” Mbonekọn̄ Babylon oro ẹtiede nte ẹkop odudu ẹdi usụhọde ke ẹmende ẹdomo ye ata ediwak angel Jehovah oro enyịn mîkwe.

Utịp Ibak

8. Ke nso usụn̄ ifiọk ke Babylon ‘edidụk ekịm’?

⁸ Jehovah afiak ọtọn̄ọ ntịn̄nnịm ubiomikpe esie aban̄ade Babylon ete: “O Adiaha mme Chaldean, tie ke ndobo, nyụn̄ dụk ke ekịm: koro mmọ mîdikotke aba fi, ite, Ọbọn̄ an̄wan ekondo.” (Isaiah 47:5) N̄kpọ ndomokiet ididụhe ke Babylon ikan ekịm ye mfụhọ. Enye idikarake aba mme obio ubọn̄ eken nte ibak ibak ọbọn̄ an̄wan.—Isaiah 14:4.

9. Ntak emi Jehovah ayatde esịt ye mme Jew?

⁹ Ntak ẹyakde Babylon ọnọ ikọt Abasi unan ke akpa ifet? Jehovah anam an̄wana ete: “N̄kayat esịt ye ikọt mi;  nsabade udeme mi; nda mmọ nsịn fi ke ubọk.” (Isaiah 47:6a) Jehovah enyene eti ntak ndiyat esịt ye mme Jew. Ke mbemiso, enye ama odụri mmọ utọn̄ ete ke unana edinịm Ibet imọ edisụn̄ọ ke edision̄o mmọ mfep ke isọn̄ oro. (Deuteronomy 28:64) Ke ini mmọ ẹkeduọde ẹdụk ukpono ndem ye oburobụt ido idan̄, Jehovah ama ada ima ọdọn̄ mme prọfet ndin̄wam mmọ ẹfiak ẹbịne edisana utuakibuot. Edi “mmọ ẹsak mme isụn̄utom Abasi, ẹnyụn̄ ẹsịn ikọ esie ke ndek, ẹnyụn̄ ẹsụn̄i mme prophet esie, tutu Jehovah obụmede iyatesịt ye ikọt esie, tutu inyeneke edikụre.” (2 Chronicles 36:16) Ke ntre, Abasi ayak ẹsabade Judah, inyene esie, ke ini Babylon adade ekọn̄ odụk idụt oro onyụn̄ asabarede Edisana temple Esie.—Psalm 79:1; Ezekiel 24:21.

10, 11. Ntak emi Jehovah ayatde esịt ye Babylon, idem okposụkedi edide uduak esie Babylon ndikan ikọt esie?

¹⁰ Ke ẹkerede ẹban̄a oro, nte Babylon inamke uduak Abasi ke ini enye esịnde mme Jew ke ufụn? Baba, koro Abasi ọdọhọ ete: “Afo utuaha mmọ mbọm; odori mbiowo ata edidobi ọkpọnọ fo. Afo okonyụn̄ ọdọhọ, ete iyedi ọbọn̄ an̄wan ke nsinsi: tutu afo etre ndinịm n̄kpọ emi ke esịt fo, utịghi akpatre esie.” (Isaiah 47:6b, 7) Abasi iwụkke Babylon ndinam n̄kpọ ata ibak ibak, etre ndifọn ido idem ye “mbiowo.” (Eseme 4:16; 5:12) Enye inyụn̄ idọhọke mmọ ẹnem esịt ndinam n̄kpọ ibak ibak ke ndisak mme Jew mbon ntan̄mfep nsahi.—Psalm 137:3.

¹¹ Babylon ama okpu ndifiọk nte ke imọ ndikara mme Jew edi ke ibio ini. Enye ama ofụmi ntọt Isaiah oro nte ke Jehovah ayanam ikọt esie ẹwọrọ ufụn nte ini akade. Enye anam n̄kpọ nte n̄kpọ eke enye enyenede unen ndikara mme Jew ke nsinsi ndinyụn̄ n̄ka iso ndi ọbọn̄ an̄wan nnọ idụt oro ẹdude ke idak esie ke nsinsi. Enye etre ndikpan̄ utọn̄ nnọ etop oro nte ke ukara ufịk esie eyenyene ‘utịt’!

 Ẹma Ẹbem Iso Ẹtịn̄ Ẹban̄a Iduọ Babylon

12. Ntak emi ẹkotde Babylon “n̄wan usọrọ”?

¹² Jehovah atan̄a ete: “Kop emi ndien, O n̄wan usọrọ, emi etiede edue idem, emi ọdọhọde ke esịt esie, ete, Ami ndu, ndien efen idụhe, ibọhọke ami; nditiehe nte ebe-akpa, ndifiọkke unana nditọ.” (Isaiah 47:8) Ẹtịm ẹdiọn̄ọ etop Babylon ke ndiyom inemesịt. Ewetmbụk eke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N. oro, Herodotus obụk “akakan ido esuene” mbon Babylon, oro edi, nte ke kpukpru iban ẹnyene ndisan̄a akpara ke ukpono abasi-an̄wan ima mmọ. Curtius ewetmbụk eset ọdọhọ kpasụk ntre ete: “Idụhe edisabade oro ekemede ndikan eke edu idụt oro; idụhe usụn̄ mbiara oro ekemede ndidemede owo udọn̄ nnyụn̄ ntap owo nsịn ke idiọkitọn̄ n̄kan enye oro.”

13. Didie ke ọkpọsọn̄ udọn̄ Babylon ndiyom inemesịt edinam iduọ esie awara?

¹³ Ọkpọsọn̄ udọn̄ Babylon kaban̄a ediyom inemesịt ayanam iduọ esie awara. Esisịt ini mbemiso iduọ esie, edidem ye mbiowo esie ẹyedia usọrọ, ẹn̄wọn̄ n̄kpọ ẹkabade ndisịme. Ntem, mmọ idikopke udịmekọn̄ Media ye Persia oro ẹdidụkde idụt oro. (Daniel 5:1-4) Ke “etiede edue idem,” Babylon eyekere ke ibibene imọ oro etiede nte ke owo ikemeke ndiwụri ye akwa ukpe mmọn̄ oro etiede nte owo ikemeke ndidụk ẹyekpeme imọ ẹbiọn̄ọ nsobo. Enye ekere ete ke owo “efen idụhe” oro ekpekemede ndibọ akakan itie imọ tutu amama. Enye ikereke ke imekeme ndidi “ebe-akpa,” itabade akwa edidem imọ oro akarade ọkọrọ ye “nditọ,” m̀mê mbio obio. Kpa ye oro, idụhe ibibene oro ekemede ndikpeme enye mbiọn̄ọ usiene Jehovah Abasi! Jehovah ọyọdọhọ ke ukperedem ete: “Koro Babylon ọdọkde ke enyọn̄, koro enye onyụn̄ ọsọn̄de edikon̄ odudu esie, owo eke edibiatde oyoto mi esịm enye.”—Jeremiah 51:53.

14. Ke mme usụn̄ ewe ke Babylon editaba “nditọ” onyụn̄ ‘anana ebe’?

 ¹⁴ Nso iditịbe inọ Babylon? Jehovah aka iso ete: “Edi n̄kpọ mbiba emi ẹyesịm fi ke idaha, ke usen kiet, unana nditọ, ye unana ebe: kpukpru mmọ ẹmesịm fi, ẹban̄a ediwak idiọn̄ fo, ye uwak un̄wan̄ fo.” (Isaiah 47:9) Ih, akakan idaha Babylon nte ukara ererimbot eyesịm utịt ke mbuari. Ke mme idụt n̄kan̄ Edem Usiahautịn eset, ndikabade ndi ebeakpa nnyụn̄ ntaba nditọ ẹkedi ata idiọk ifiọk n̄kpọntịbe oro n̄wan ekemede ndinyene. Nnyịn ifiọkke m̀mê “nditọ” ifan̄ ke Babylon akataba okoneyo oro enye ọkọduọde. d Nte ini akade, ẹyenịm obio oro nte ndon ofụri ofụri. (Jeremiah 51:29) Enye edidi ebeakpa n̄ko koro ẹyedorode ndidem esie ẹfep ke ebekpo.

15. Ke adianade ye ibak oro Babylon anamde ye mme Jew, nso idi ntak efen emi Jehovah ayatde esịt ye enye?

¹⁵ Nte ededi, Babylon ndifiomo mme Jew idịghe n̄kukụre ntak iyatesịt Jehovah. “Ediwak idiọn̄ esie” ama ayat enye esịt n̄ko. Ibet oro Abasi ọnọde Israel obiom ubre idiọn̄ ikpe; nte ededi Babylon ọdiọk itọn̄ ebịne ndedịbe odudu. (Deuteronomy 18:10-12; Ezekiel 21:21) N̄wed oro Social Life Among the Assyrians and Babylonians ọdọhọ ete ke mbon Babylon “ẹkedu uwem ke ndịk kpukpru ini ke ntak ata ediwak demon oro ẹkekerede nte ẹkande mmimọ ẹkụk.”

Ndiberi Edem ke Idiọkn̄kpọ

16, 17. (a) Didie ke Babylon ‘ọbuọt idem ke idiọkido esie’? (b) Ntak emi owo mîkemeke ndifep utịt Babylon?

¹⁶ Nte mme etịn̄ ini iso Babylon ẹyenyan̄a enye? Jehovah ọbọrọ ete: “Ndien afo ọbuọt idem fo ke idiọk ido fo;  ọdọhọ ete, Baba kiet ikwe mi. Ikike fo ye ifiọk fo ẹkwan̄a fi; afo onyụn̄ ọdọhọ ke esịt fo, ete, Ami ndu, ndien efen idụhe.” (Isaiah 47:10) Babylon ekere ete ke ntak ifiọk ererimbot ye eke ido ukpono imọ, ukeme un̄wana ekọn̄ imọ, ye n̄kari n̄kari ibak imọ, ke imọ imekeme ndimụm idaha imọ nte ukara ererimbot n̄kama. Enye ekere nte ke owo ndomokiet ikemeke ‘ndikụt’ imọ, oro edi, ndinọ imọ ufen kaban̄a ndiọi edinam imọ. Owo emi onyụn̄ ekemede ndimia mbuba ye imọ idụhe ikpere. Enye ekere ete: “Ami ndu, ndien efen idụhe.”

¹⁷ Nte ededi, ebede ke prọfet esie efen, Jehovah ọtọt ete: “Nte owo ekeme ndidịbe ke ndịbe ebiet eke ami mmendikwe enye?” (Jeremiah 23:24; Mme Hebrew 4:13) Ke ntre Jehovah atan̄a ete: “Ndien idiọkn̄kpọ mmọn̄ edisịm fi; ndien afo udufiọkke [ibọk n̄kpeme idem, NW] esie: nsobo oyonyụn̄ ọduọ fi ke idem; ndien afo udukwe nte ofụmerede enye efep: nditaha oyonyụn̄ edi edibuat fi; ndien afo udufiọkke.” (Isaiah 47:11) Mme abasi Babylon m̀mê ibọk “n̄kpeme idem” eke mme ebre idiọn̄ esie ikemeke ndifep nsobo oro edide ke iso—enye oro mîbietke n̄kpọ ekededi oro akanam enye okụtde!

Mme Ọnọitem Babylon Ẹkpu

18, 19. Didie ke Babylon ndiberi edem ke mme ọnọitem esie edidi n̄kpọ nsobo?

¹⁸ Ye uyat uyat ikọ nsahi, Jehovah owụk ete: “Kọbọ ndien ke un̄wan̄ fo, ye ke uwak idiọn̄ fo, emi afo anamde ọkpọsọn̄ utom ke esịt toto ke uyen fo; m̀mê afo eyekeme ndikụt udori, m̀mê afo ayakan.” (Isaiah 47:12) Ẹmia ata ye Babylon ẹte ọsọn̄ọ ‘ọkọbọ,’ m̀mê eyịre, ke ediberi edem ke ibọk. Kamse, nte idụt enye ọbọ ufen ke ndifori ukeme ndedịbe odudu esie toto ke “uyen” esie.

¹⁹ Edi Jehovah asak enye ete: “Uwak uduak fo ẹsịn fi  akpa mba. Yak mmọ eke ẹbaharede ikpa-enyọn̄, ye mmọ eke ẹsede ntantafiọn̄, ye mmọ eke ẹdade mbufa ọfiọn̄ ẹsiak n̄kpọ, ẹdaha ẹda, ẹnyụn̄ ẹnyan̄a fi ẹsio ke n̄kpọ eke edisịmde fi.” (Isaiah 47:13) e Mme ọnọitem Babylon ẹyekpu enye idiọk idiọk. Edi akpanikọ, eyedi ẹsịn ediwak isua ikie ke ndụn̄ọde ukpepn̄kpọ aban̄ade ikpaenyọn̄ ke ndifori edisiak ntantaọfiọn̄ mbon Babylon. Edi ke okoneyo iduọ esie, mfụhọ mfụhọ edikpu eke mme asiak ntantaọfiọn̄ esie oyowụt nte ubreidiọn̄ ananade ufọn.—Daniel 5:7, 8.

20. Nso ididi ufen mme ọnọitem Babylon?

 ²⁰ Jehovah eberi ikpehe ntịn̄nnịm ikọ emi ke ndidọhọ ete: “Sese, mmọ ẹbiet etak nnyanyan̄a; ikan̄ amata mmọ, mmọ idikemeke ndisio idem mmọ ke ubọk edemikan̄: ebok ikan̄ eke owo ẹwebede idụhe, ikan̄ eke owo etiede enye ke iso idụhe. Ntem ke mmọ emi afo akanamde utom aban̄a, ẹtie ye afo, mmọ eke ẹdide mbon-urua fo toto ke uyen fo: kiet kiet ẹyediyo ẹka edem mmọ: baba owo kiet idinyan̄ake fi.” (Isaiah 47:14, 15) Ih, mme nsunsu ọnọitem emi ẹyesobo mme ikan̄ ikan̄ ini. Enye ididịghe ekpri ikan̄ oro mme owo ẹkemede ndiwebe, edi enye oro abiatde n̄kpọ, ikan̄ oro ediyararede mme nsunsu ọnọitem nte nnyanyan̄a oro mînyeneke ufọn. Eyịghe idụhe ndien mme ọnọitem Babylon ẹdifehede ke ọkpọsọn̄ ndịk! Akpatre un̄wam Babylon ebe efep, idụhe owo oro edinyan̄ade enye. Enye ọyọbọ ukem ufen oro enye ọkpọnọde Jerusalem.—Jeremiah 11:12.

21. Ini ewe ndien didie ke ntịn̄nnịm ikọ Isaiah osu?

²¹ Ke isua 539 M.E.N., mme ikọ eke odudu spirit emi ẹma ẹtọn̄ọ ndisu. Udịmekọn̄ Media ye Persia ke idak ndausụn̄ Cyrus ẹma ẹda obio oro ẹnyene, ẹwotde Belshazzar edidem emi okodude. (Daniel 5:1-4, 30) Ke okoneyo kiet ẹdorode Babylon ke itie esie nte ukara ererimbot. Ntem adade akakan odudu ukara ediwak isua ikie eke mbon Semite esịm utịt, ndien ererimbot ọduọ odụk ukara Aryan. Babylon ke idemesie ọduọ ke ini oro ọniọn̄de ke ediwak isua ikie. Ke ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N., enye ekedi sụk “ibombom.” (Jeremiah 51:37) Ntem ntịn̄nnịm ikọ Isaiah osu ọyọhọ ọyọhọ.

Babylon Eyomfịn

22. Nso ukpepn̄kpọ aban̄ade ntan̄idem ke iduọ Babylon ekpep nnyịn?

²² Ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ọnọ mme ata Christian mfịn  ekese n̄kpọ ndikere. Akpa kan̄a, enye ọsọn̄ọ owụt n̄kpọndịk oro ntan̄idem akamade. Iduọ atan̄idem Babylon anam n̄ke Bible oro an̄wan̄a: “Iseri ebem nsobo iso: n̄kponesịt onyụn̄ ebem iduọ iso.” (N̄ke 16:18) Ndusụk ini ntan̄idem esikara anana-mfọnmma obot nnyịn, edi ‘ndikohode idem’ ekeme ndinam ‘iduọ idụk ke ubiom-ikpe Satan.’ (1 Timothy 3:6, 7) Do, iyanam ọfọn ndikop item James oro ọdọhọde ete: “Ẹsụhọde idem ke iso Ọbọn̄, ndien Enye eyemen mbufo enịm ke enyọn̄.”—James 4:10.

23. Ntịn̄nnịm ikọ Isaiah an̄wam nnyịn ndinyene mbuọtidem ke nso?

²³ Mme ntịn̄nnịm ikọ emi ẹn̄wam nnyịn n̄ko ndinyene mbuọtidem ke Jehovah, emi okopde odudu akan kpukpru mme andibiọn̄ọ enye. (Psalm 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) Emi edi editi oro ọnọde ndọn̄esịt ke n̄kpọsọn̄  ini emi. Ndinyene mbuọtidem ke Jehovah ọsọn̄ọ ubiere nnyịn ndifọn mma ke enyịn esie, ifiọkde ite ke “utịt edinen owo edidi emem.” (Psalm 37:37, 38, NW) Owụt ifiọk kpukpru ini ndiberi edem ke Jehovah nnyụn̄ ntre ndiberi edem ke inyene nnyịn ke ini isobode “mme n̄kari n̄kari edinam” Satan.—Ephesus 6:10-13, ikọ idakisọn̄, NW.

24, 25. (a) Ntak emi edisiak ntantaọfiọn̄ mîwụtke eti ibuot, kpa ye oro, ntak emi ediwak owo ẹwọn̄ọrede ẹbịne enye? (b) Nso idi ndusụk ntak emi mme Christian ẹsọnde nsunsu ekikere?

²⁴ Ẹnen̄ede ẹdụri nnyịn utọn̄ ẹban̄a mme edinam ubre idiọn̄, akpan akpan edisiak ntantaọfiọn̄. (Galatia 5:20, 21) Ke ini Babylon ọkọduọde, edisiak ntantaọfiọn̄ okosụk akakara mme owo. Nte enemde, n̄wed oro Great Cities of the Ancient World owụt nte ke ikpọ ntantaọfiọn̄ oro mbon Babylon ẹkedade ẹnam ndutịm “ẹsịk” ẹkpọn̄ itie mmọ eke eset, “ẹnamde ofụri ekikere [edisiak ntantaọfiọn̄] edi ndisịme.” Kpa ye oro, edisiak ntantaọfiọn̄ ke akaka iso atara, ndien ediwak n̄wedmbụk n̄kpọntịbe ẹnyene mme ikpehe oro ẹsịnde edisiak ntantaọfiọn̄ ẹnọ mme andikot.

²⁵ Nso isinam mme owo—ediwak ke otu emi ẹma ẹketịm ẹbọ ukpep—ẹse ntantaọfiọn̄ m̀mê ẹsịn idem ke mme nsunsu edinam eken oro mîwụtke eti ibuot? The World Book Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ekeme ndidi mme nsunsu ekikere ẹyenyene udeme ke uwem adan̄a nte mme owo ẹnyenede ndịk ẹban̄a kiet eken ẹnyụn̄ ẹnyenede eyịghe ẹban̄a ini iso.” Ndịk ye eyịghe ẹkeme ndinam mme owo ẹnyene nsunsu ekikere. Nte ededi, mme Christian ẹsọn nsunsu ekikere. Mmọ ifeheke owo—Jehovah edi ibetedem mmọ. (Psalm 6:4-10) Ndien mmọ inyeneke eyịghe iban̄a ini iso; mmọ ẹfiọk mme uduak Jehovah oro ẹyararede inyụn̄ inyeneke eyịghe ite ke “uduak Jehovah ayada  ke nsinsi.” (Psalm 33:11) Ndinam uwem nnyịn odu ke n̄kemuyo ye item Jehovah ọnọ nsọn̄ọ aban̄a inem inem ini iso.

26. Didie ke “ekikere mme enyene ibuot owo” ẹdi “ikpikpu”?

²⁶ Ke mme isua ndondo emi ndusụk owo ẹmedomo ndifiọk ini iso ebe ke mme usụn̄ “ifiọk ntaifiọk” efen efen. Ukpepn̄kpọ oro ẹkam ẹkotde edikpep n̄kpọ mban̄a ini iso odu, oro ẹkabade nte “edikpep n̄kpọ mban̄a se ikemede nditịbe ke ini iso ọkọn̄ọde ke mme edu eke ndondo emi.” Ke uwụtn̄kpọ, ko ke edem ke 1972 otu mme ọfiọkn̄wed ye mme anam mbubehe oro ẹdiọn̄ọde nte N̄ka Rome ama ebem iso etịn̄ ete ke etisịm 1992 ke ẹyesio kpukpru gold, mercury, tian, ye aran isọn̄ emi ẹsụhọde ẹma. Nte ededi, ererimbot omokụt mme enyene-ndịk mfịna tọn̄ọde ke 1972, edi ntịn̄nnịm ikọ oro ikenenke ke usụn̄ ndomokiet. Gold, mercury, tian, ye aran isọn̄ ke ẹsụk ẹdodu ke isọn̄. Ke akpanikọ, owo esịn ofụri ukeme ke ndidomo ndibem iso ntịn̄ ini iso, edi mme ekikere esie idịghe se ẹkemede ndiberi edem ndomo ini kiet. Ke akpanikọ, “ekikere mme enyene ibuot owo . . . ẹdi ikpikpu”!—1 Corinth 3:20.

Utịt Akwa Babylon Oro Edide

27. Didie ndien ke usụn̄ ewe ke Akwa Babylon ọkọduọ iduọ oro ebietde eke Babylon ke 539 M.E.N.?

²⁷ Mme ido ukpono eyomfịn ẹmeyak ediwak mme ukpepn̄kpọ Babylon eset ẹka iso. Ntem, odot ẹkot Ukara Akwa Babylon ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. (Ediyarade 17:5) Otu ido ukpono eke ofụri ererimbot oro ama ọdọduọ akamba iduọ oro ebietde iduọ Babylon eset ke 539 M.E.N. (Ediyarade 14:8; 18:2) Ke 1919 nsụhọ nditọete Christ ẹma ẹwọn̄ọ ke ntan̄mfep eke spirit ye ke idak odudu ido ukpono Christendom, kpa akpan ubak Akwa Babylon. Tọn̄ọ ke ini oro Christendom ataba akwa odudu  esie ke ediwak idụt emi enye ekenyenede odudu ke mbemiso.

28. Nso inua ke Akwa Babylon anam, edi nso ina ibet enye?

²⁸ Nte ededi, iduọ oro ekedi sụk ntọn̄ọ akpatre nsobo nsunsu ido ukpono. Nte enemde, ntịn̄nnịm ikọ eke Ediyarade aban̄ade nsobo Akwa Babylon eti nnyịn aban̄a ntịn̄nnịm ikọ oro ẹwetde ke Isaiah 47:8, 9. Ukem nte Babylon eset, Akwa Babylon eke eyomfịn ọdọhọ ete: “Ntie okịm nte ọbọn̄-an̄wan, ndịghe ebe-akpa, ndinyụn̄ n̄kwe ntuan̄a.” Edi “ke usen kiet ke mme ufen ẹdibuat enye, n̄kpan̄a ye ntuan̄a ye akan̄; ẹyenyụn̄ ẹfọp enye ke ikan̄; koro Ọbọn̄ Abasi, emi ekpede ikpe ye enye, edide Ọkpọsọn̄.” Ntre ntịn̄nnịm ikọ oro ẹwetde ke Isaiah 47 odu nte ntọt ọnọ mbon oro ẹsụk ẹnyenede ebuana ye nsunsu ido ukpono. Edieke anade mmọ ẹtre nditiene mbuana ke nsobo esie, yak mmọ ẹnam ewụhọ eke odudu spirit emi: “Ẹwọn̄ọ ke esịt”!—Ediyarade 18:4, 7, 8.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

 [Mme ndise ke page 111]

Ẹyenam oyom-inemesịt Babylon osụhọde etie ke ntan

[Ndise ke page 114]

Mme asiak ntantaọfiọn̄ Babylon idikemeke ndibem iso ntịn̄ iduọ esie

[Ndise ke page 116]

N̄wed usenọfiọn̄ usiak ntantaọfiọn̄ mbon Babylon, akpa tọsịn isua M.E.N.

[Mme ndise ke page 119]

Ibịghike Babylon eyomfịn ididụhe aba