Ibuot Kiet

Prọfet Abasi Ada Un̄wana Ọsọk Ubonowo

1, 2. Mme idaha ewe ke eyomfịn ẹnam ediwak owo ẹnen̄ede ẹnyene editịmede esịt?

 NNYỊN idu uwem ke ini oro etiede nte ke owo ekeme ndinyene n̄kpọ ekededi. Edika edem ikpaenyọn̄, ifiọk kọmputa, ifiọk udiọn̄ nsenubon, ye mbufa ifiọk ntaifiọk eken ẹmeberede mbufa usụn̄ ẹnọ ekpụk ubonowo, ẹdade idotenyịn uwem oro ọfọnde akan—iso-ọfọn akam ọniọn̄de akan, ẹdi.

² Nte mme utọ n̄kọri oro ẹnam fi etre ndikọbi usụn̄ ufọk fo? Nte mmọ ẹsio ndịk ekọn̄ ẹfep? Nte mmọ ẹkọk mme udọn̄ọ m̀mê ẹmen mfụhọ eke ediduọk owo ima ke n̄kpa ẹfep? Baba! Ọkpọkọm owo anam n̄wọrọnda n̄kọri adan̄a didie, enye enyene adan̄a. Ntọt otode Worldwatch Institute ọdọhọ ete: “Nnyịn imọfiọk nte ikemede ndika ọfiọn̄, inam mme okopodudu mbai ukwak ilektrọnik akanam ẹdude, inyụn̄ isio nsenubon owo kiet isịn owo efen ke idem. Edi nnyịn ikemeke kan̄a ndinọ owo biliọn kiet eti mmọn̄, ndisụhọde udomo nte ẹsobode ediwak tọsịn orụk n̄kpọ, m̀mê ndinyene udomo odudu oro nnyịn iyomde ye unana edisabade ofụm.” Nte an̄wan̄ade, ediwak owo ẹse ini iso ye editịmede esịt, ifiọkke ebiet ẹkpewọn̄ọrede ẹka kaban̄a ndọn̄esịt ye idotenyịn.

3. Nso idaha okodu ke Judah ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N.?

³ Idaha oro nnyịn isobode mfịn ebiet enye oro ikọt Abasi ẹkesobode ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. Ke ini oro, Abasi ama osio asan̄autom esie Isaiah ọdọn̄ ete ada etop ndọn̄esịt  ọsọk mme andidụn̄ Judah, ndien ndọn̄esịt ekedi n̄kukụre n̄kpọ oro mmọ ẹkeyomde. Mme afai afai n̄kpọntịbe ẹma ẹnyen̄e idụt oro. Ibịghike ibak ibak Obio Ukara Assyria ama edịghe idụt oro, anamde ndịk anam ediwak owo. M̀mọ̀n̄ ke ikọt Abasi ẹkekeme ndiwọn̄ọde n̄ka kaban̄a edinyan̄a? Mmọ ẹkekot Jehovah ke n̄kpọkinua mmọ, edi ẹkemek ndikọn̄ mbuọtidem mmọ ke owo.—2 Ndidem 16:7; 18:21.

Un̄wana Ayamade ke Ekịm

4. Nso adiana-iba etop ke ẹkedọn̄ Isaiah ẹte atan̄a?

⁴ Nte utịp uwem nsọn̄ibuot Judah, ẹkenyene ndisobo Jerusalem, ndien ẹkenyene nditan̄ mme andidụn̄ Judah n̄ka ntan̄mfep ke Babylon. Ih, mme ini ekịm ke ẹkedi ke iso. Jehovah ama osio prọfet esie Isaiah ọdọn̄ ndibem iso ntịn̄ mban̄a mme ini afanikọn̄ emi, edi Enye n̄ko ama eteme Isaiah ete atan̄a eti mbụk. Ke isua ntan̄mfep 70 oro ẹma ẹkebe, ẹma ẹnyan̄a mme Jew ẹsion̄o ke Babylon! Nsụhọ oro okopde idatesịt ama afiak ọnyọn̄ aka Zion onyụn̄ enyene ifet ndifiak n̄wụk utuakibuot akpanikọ do. Ye etop inemesịt emi, Jehovah ama ada prọfet esie anam un̄wana ayama ke ekịm.

5. Ntak emi Jehovah akabakde ayarade mme uduak esie ke anyan ini ntre?

⁵ Owo ikosoboke Judah ibọhọke ke se ibede isua ikie ke Isaiah ama ekewet mme ntịn̄nnịm ikọ esie. Do, ntak emi Jehovah akabakde ayarade mme uduak esie ke ata anyan ini ntre? Nte mbon oro ẹkekopde mme ntọt Isaiah ke utọn̄ mmọ ikakpaha ke anyan ini mbemiso ini oro mme ntịn̄nnịm ikọ emi ẹkesude? Oro edi akpanikọ. Edi, ke ntak ediyarade oro Jehovah ọkọnọde Isaiah, mbon oro ẹkedude ke ini nsobo Jerusalem ke 607 M.E.N. ẹma ẹnyene n̄wetnnịm etop ntịn̄nnịm ikọ Isaiah. Emi ama ọnọ uyarade oro owo mîkemeke ndifan̄a nte ke Jehovah edi ‘Enye emi asiakde akpatre ke akpa, ndien ke eset asiak se mînamke kan̄a.’—Isaiah 46:10; 55:10, 11.

6. Nso idi ndusụk usụn̄ oro Jehovah okponde akan kpukpru mme etịn̄ ini iso ẹdide owo?

 ⁶ Jehovah ikpọn̄ ekeme nditịn̄ utọ ikọ oro nte enende. Owo ekeme ndibem iso ntịn̄ n̄kpet n̄kpet ini iso ọkọn̄ọde ke ifiọk esie ke idaha mbre ukara ye n̄kaowo idahaemi. Edi Jehovah kpọt ekeme ndibem iso n̄kụt ata nnennen se iditịbede ke ini ekededi, idem ke ata anyan ini ke iso. Enye ekeme n̄ko ndinọ mme asan̄autom esie odudu ndibem iso ntịn̄ mme n̄kpọntịbe ke anyan ini mbemiso mmọ ẹtịbede. Bible ọdọhọ ete: “Ọbọn̄ Jehovah [idinamke] baba n̄kpọ kiet, ke mîbọhọke ini enye ayarade uduak esie ọnọ ikọt esie mme prophet.”—Amos 3:7.

“Isaiah” Ifan̄?

7. Didie ke ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹneni ẹban̄a andiwet Isaiah, ndien ntak-a?

⁷ N̄kpọ aban̄ade ntịn̄nnịm ikọ edi n̄kpọ kiet oro anamde ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹbụp mbụme ẹban̄a andiwet Isaiah. Mme okụt ndudue emi ẹsọn̄ọ ẹdọhọ ẹte ke anaedi owo emi okodude uwem ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N. ekewet utịt utịt ikpehe n̄wed emi, edide ke ini ntan̄mfep Babylon m̀mê ke oro ebede. Nte mmọ ẹdọhọde, ẹkewet mme ntịn̄nnịm ikọ ẹban̄ade nsobo Judah ke mmọ ẹma ẹkesu ndien ke ntem mmọ ikenen̄ekede idi ntịn̄nnịm ikọ ke baba usụn̄ kiet. Mme okụt ndudue emi ẹdọhọ n̄ko ẹte ke ẹma ẹbe Isa ibuot 40, ke n̄wed Isaiah etịn̄ ikọ nte n̄kpọ eke Babylon ekedide odudu oro akarade ndien nditọ Israel ẹdu ke ntan̄mfep do. Ntre mmọ ẹkere ẹte ke anaedi owo ekededi oro ekewetde utịt utịt ikpehe Isaiah ekewet ke ini oro—ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N. Nte eti isọn̄ odu ọnọ utọ ekikere oro? Ke akpanikọ idụhe!

8. Ini ewe ke eyịghe aban̄ade andiwet Isaiah ọkọtọn̄ọ, ndien didie ke enye akasuana?

⁸ Ekedi ke ọyọhọ isua ikie 12 E.N. ke ẹkeneni ẹban̄a andiwet Isaiah. Abraham Ibn Ezra emi edide ewetn̄wed usiakikọ Jew  ekeneni emi. Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ete: “Ke utịn̄ikọ esie aban̄ade Isaiah, [Abraham Ibn Ezra] ọdọhọ ete ke ọyọhọ mbahade iba, ọtọn̄ọde ke Isa ibuot 40, ekedi uwetn̄kpọ prọfet oro okodude uwem ke ini Ntan̄mfep Babylon ye ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini Edifiak Nnyọn̄ Zion.” Ke ọyọhọ isua ikie 18 ye 19, ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹma ẹnyịme mme ekikere Ibn Ezra, esịnede Johann Christoph Doederlein, ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono owo Germany oro ekewetde n̄wed esie ndinam Isaiah an̄wan̄a ke 1775, ye udiana nsiondi ke 1789. New Century Bible Commentary ọdọhọ ete: “Ke mîbọhọke nditọ ukpepn̄kpọ oro mîmaha mbufa ekikere, kpukpru owo ẹnyịme ekikere oro Doederlein okosiode edi idahaemi . . . nte ke mme ntịn̄nnịm ikọ oro ẹdude ke ibuot 40-66 eke n̄wed Isaiah idịghe mme ikọ prọfet Isaiah eke ọyọhọ isua ikie itiaita edi ke ẹdi mme ikọ oro mîbịghike ntre.”

9. (a) Nso edibahade ke ẹnam ke n̄wed Isaiah? (b) Didie ke etịn̄ n̄kpọ mban̄a Bible etịn̄ ibio ibio aban̄a eneni oro aban̄ade andiwet Isaiah?

⁹ Nte ededi, eneni aban̄ade andiwet n̄wed Isaiah iketreke do. Ekikere aban̄ade ọyọhọ Isaiah iba—m̀mê Udiana Isaiah—ama ada ekesịm ekikere oro nte ke ekeme ndidi ọyọhọ ewetn̄wed ita ama abuana. a Ndien ẹma ẹka iso ẹbahade n̄wed Isaiah, anamde eyen ukpepn̄kpọ kiet ọnọ ekikere nte ke andiwet Isa ibuot 15 ye 16 edi prọfet oro owo mîfiọkke, ke adan̄aemi owo efen enenide aban̄a andiwet Isa ibuot 23 esịm 27. Efen ọdọhọ n̄ko ete ke Isaiah ikpekekemeke ndiwet mme ikọ oro ẹkụtde ke Isa ibuot 34 ye 35. Ntak-a? Koro se ẹwetde do enen̄erede ebiet se ẹkụtde ke Isa ibuot 40 esịm 66, emi ẹkekotde ẹdian owo efen utu ke Isaiah eke ọyọhọ isua ikie itiaita! Etịn̄ n̄kpọ mban̄a Bible oro Charles C. Torrey etịn̄ nte an̄wan̄ade ibio ibio aban̄a utịp oro usụn̄ ukere n̄kpọ emi enyenede. Enye ọdọhọ ete: “Akwa ‘Prọfet Ntan̄mfep’ eke ini kiet ko, omosụhọde akabade edi ata ekpri  owo, ndien enye ekpere ndisop ofụri ofụri ke otu mbuaha mbai n̄wed.” Nte ededi, idịghe kpukpru nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyịme ye utọ edibahade n̄wed Isaiah oro.

Uyarade Andiwet Kiet

10. Nọ uwụtn̄kpọ kiet ke nte ikọ ndidu ke n̄kemuyo ọnọde uyarade nte ke owo kiet ekewet n̄wed Isaiah.

¹⁰ Ọkpọsọn̄ ntak odu ndisọn̄ọ nte ke n̄wed Isaiah edi uwetn̄kpọ oro ewetn̄wed kiet kpọt ekewetde. Uyarade kiet edi n̄kemuyo ke mme ikọ. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkụt ubak udịmikọ oro “Edisana Abasi Israel” utịm ike 12 ke Isaiah ibuot 1 esịm 39 ye utịm ike 13 ke Isaiah ibuot 40 esịm 66, edi ikọ emi, oro ẹdade ẹtịn̄ ikọ ẹban̄a Jehovah mi, odu utịm  ikotiokiet kpọt ke mme N̄wed Abasi Usem Hebrew eken. Edida ikọ emi owo mîwakke ndida mi owụt andiwet Isaiah nte edide owo kiet.

11. Mme mbiet n̄kpọ ewe ẹdu ke ibuot 1 esịm 39 ye ibuot 40 esịm 66 eke Isaiah?

¹¹ Mme ukem n̄kpọ oro efen ẹdu ke Isaiah ibuot 1 esịm 39 ye Isa ibuot 40 esịm 66. Ikpehe mbiba ẹsịne mme n̄wọrọnda mbiet ikọ oro ẹdade ẹtịn̄ ikọ ndien ndien, utọ nte n̄wan emi odude ke ubiak uman, ye “usụn̄” m̀mê “ọkpọ-usụn̄.” b Ẹtịn̄ ẹfiak ẹtịn̄ n̄ko ẹban̄a “Zion,” ikọ oro ẹdade utịm ike 29 ke Isa ibuot 1 esịm 39 ye utịm ike 18 ke Isa ibuot 40 esịm 66 ẹtịn̄ ikọ. Ke akpanikọ, ẹtịn̄ ẹban̄a Zion ke Isaiah ẹkan ke n̄wed Bible efen ekededi! Nte ẹtịn̄de ke The International Standard Bible Encyclopedia, mme utọ uyarade oro “ẹnam n̄wed oro edi n̄wọrọnda ke usụn̄ emi ọsọn̄de ndinam an̄wan̄a” edieke ekpedide owo iba, ita, m̀mê awakde akan oro ẹkewet.

12, 13. Didie ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek owụt ke n̄wed Isaiah ekedi uwetn̄kpọ owo kiet?

¹² Ẹkụt akakan uyarade ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek eke odudu spirit nte ke n̄wed Isaiah enyene andiwet kiet kpọt. Mmọ emi ẹwụt in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke mme Christian akpa isua ikie ẹkenịm ẹte ke n̄wed Isaiah ekedi uwetn̄kpọ owo kiet. Ke uwụtn̄kpọ, Luke etịn̄ aban̄a akwa owo ukara Ethiopia oro okokotde uwetn̄kpọ emi ẹkụtde idahaemi ke Isaiah ibuot 53, kpa ikpehe oro mme okụt ndudue eyomfịn ẹdọhọde ke edi Udiana Isaiah ekewet. Nte ededi, Luke ọdọhọ ete ke owo Ethiopia ‘okokot n̄wed prophet Isaiah.’—Utom 8:26-28.

¹³ N̄ko kere ban̄a Matthew andiwet Gospel, emi akanamde an̄wan̄a nte utom ukwọrọikọ John Andinịm Owo Baptism  okosude mme ntịn̄nnịm ikọ oro nnyịn ikụtde idahaemi ke Isaiah 40:3. Matthew okot ntịn̄nnịm ikọ oro adian anie? Udiana Isaiah oro owo mîfiọkke? Baba, enye n̄kukụre owụt andiwet nte edide “prophet Isaiah.” c (Matthew 3:1-3) Ke idaha efen, Jesus ama okot mme ikọ oro nnyịn ikụtde idahaemi ke Isaiah 61:1, 2 oto ikpan̄wed. Ke etịn̄de aban̄a mbụk oro, Luke ọdọhọ ete: “Ẹnọ Enye n̄wed prophet Isaiah.” (Luke 4:17) Ke leta oro enye ekewetde ọnọ ẹsọk mbon Rome, Paul etịn̄ otụk ntọn̄ọ ntọn̄ọ ye utịt utịt ikpehe  Isaiah, edi enye ikakam idehede itịn̄ ite ke andiwet ekedi owo efen ke ebede ukem owo oro, Isaiah. (Rome 10:16, 20; 15:12) Nte an̄wan̄ade, mme Christian akpa isua ikie ikenịmke ite ke n̄wed Isaiah ekedi uwetn̄kpọ ewetn̄wed iba, ita, m̀mê awakde akan oro.

14. Didie ke mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ẹsịn un̄wana ke n̄kpọ aban̄ade andiwet Isaiah?

¹⁴ Kere, n̄ko, ban̄a uyarade otode Mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄—mme uwetn̄kpọ eset, emi ediwak ke otu mmọ ẹbịghide ẹfiak edem ẹkesịm ini emi Jesus mîkamanake kan̄a. Uwetn̄kpọ Isaiah kiet, ẹdiọn̄ọde nte Ikpan̄wed Isaiah, ebịghi  afiak edem ekesịm ọyọhọ isua ikie iba M.E.N., ndien enye owụt ke mme okụt ndudue ndidọhọ ke Udiana Isaiah ọkọtọn̄ọ ke Isa ibuot 40 ewet inenke. Didie ke edi ntre? Ke uwetn̄kpọ eset emi, se nnyịn idiọn̄ọde idahaemi nte Isa ibuot 40 ọkọtọn̄ọ ke akpatre udịm ke ikpehe kiet, ntọn̄ọ udịmikọ oro etrede ke udiana ikpehe. Nte an̄wan̄ade osion̄o-n̄wed ikọfiọkke iban̄a ukpụhọde baba kiet kaban̄a andiwet m̀mê nte ẹbaharede n̄wed oro ke itie oro.

15. Nso ke ewetmbụk mme Jew eke akpa isua ikie oro Flavius Josephus enyene nditịn̄ mban̄a mme ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ẹban̄ade Cyrus?

¹⁵ Ke akpatre, kere ban̄a uyarade ewetmbụk mme Jew eke  akpa isua ikie oro Flavius Josephus. Enye iwụtke n̄kukụre nte ke ẹkewet mme ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ẹban̄ade Cyrus ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. edi etịn̄ n̄ko ete ke Cyrus ama ọfiọk aban̄a mme ntịn̄nnịm ikọ emi. Josephus ewet ete: “Cyrus ama ọfiọk mme n̄kpọ emi ebe ke ndikot n̄wed ntịn̄nnịm ikọ oro Isaiah ekebemde iso ewet enịm ke isua ikie iba ye duop.” Nte Josephus etịn̄de, ekeme ndidi ndinyene ifiọk mban̄a mme ntịn̄nnịm ikọ emi ama akam etịp esịn ke Cyrus ndinyịme ndinọ mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ, koro Josephus ewet ete ke “ọkpọsọn̄ uduak ye udọn̄ ndinam se ẹkewetde ẹnịm okonụk” Cyrus.—Jewish Antiquities, N̄wed XI, ibuot 1, ikpehe ekikere 2.

16. Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a se mme okụt ndudue ẹtịn̄de nte ke ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon ke utịt utịt ikpehe Isaiah nte odudu oro akarade?

¹⁶ Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, ediwak mme okụt ndudue ẹdọhọ ẹte ke ọtọn̄ọde ke Isaiah ibuot 40 ka iso, ke ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon nte odudu oro akarade, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ ẹban̄a nditọ Israel nte ẹma ẹkedodu ke ntan̄mfep. Nte emi ikpowụtke ite ke andiwet okodu uwem ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N.? Inen̄ekede idi ntre. Akpanikọ edi nte ke idem mbemiso Isaiah ibuot 40, ndusụk ini ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon nte odudu ererimbot oro akarade. Ke uwụtn̄kpọ, ke Isaiah 13:19, ẹkot Babylon “uyai mme idụt” m̀mê, nte Today’s English Version esịnde enye “obio ubọn̄ emi eyede akan.” Nte an̄wan̄ade, mme ikọ emi ẹdi ntịn̄nnịm ikọ, koro Babylon ikakabakede idi ukara ererimbot tutu se iwakde ikan isua ikie ẹbe. Okụt ndudue kiet “ọkọk” inua-okot mfịna emi ke ndikam ndọhọ ke ewetn̄wed efen ekewet Isaiah ibuot 13! Nte ededi, ke akpanikọ, nditịn̄ mban̄a mme n̄kpọntịbe ini iso nte n̄kpọ eke edide mmọ ẹma ẹtetịbe enen̄ede edi ọsọ n̄kpọ ke ntịn̄nnịm ikọ Bible. Usụn̄ uwetn̄wed emi enen̄ede ọsọn̄ọ nte ke ntịn̄nnịm ikọ eyenen̄ede osu. (Ediyarade 21:5, 6) Ke akpanikọ, Abasi ntịn̄nnịm ikọ akpanikọ kpọt ekeme nditịn̄ ikọ emi: “Ami nnyụn̄ ntịn̄ mbufa n̄kpọ: ke mîka-itịbeke kan̄a, mbụk mmọ nnọ mbufo.”—Isaiah 42:9.

 N̄wed Ntịn̄nnịm Ikọ Oro Ẹkemede Ndiberi Edem

17. Didie ke ẹkeme ndinam ukpụhọde odude ke ido uwetn̄kpọ ọtọn̄ọde ke Isaiah ibuot 40 ka iso an̄wan̄a?

¹⁷ Do, nso ubiere ke uyarade emi owụt? Nte ke n̄wed Isaiah edi uwetn̄kpọ ewetn̄wed kiet eke odudu spirit. Ẹkama ofụri n̄wed emi ke mme isua ikie nte uwetn̄kpọ kiet, idịghe iba m̀mê awakde akan oro. Edi akpanikọ, ndusụk owo ẹkeme ndidọhọ ke usụn̄ uwetn̄kpọ n̄wed Isaiah okpụhọde ke ndusụk udomo ọtọn̄ọde ke Isa ibuot 40 ka iso. Nte ededi, ti ete ke Isaiah akanam utom nte prọfet Abasi ke se mîsụhọkede ikan isua 46. Ke ini oro ẹkeme ndidori enyịn nte ke se isịnede ke etop esie, ọkọrọ ye usụn̄ oro enye ewetde etop esie, oyokpụhọde. Ke akpanikọ, utom emi Abasi ọkọnọde Isaiah ikedịghe sụk ndinọ n̄kpọsọn̄ ntọt ubiereikpe. Enye ekenyene n̄ko nditịn̄ mme ikọ Jehovah emi: “Mbufo ẹdọn̄ ikọt mi esịt, ẹdọn̄ ikọt mi esịt.” (Isaiah 40:1) Ikọt ediomi Abasi ẹma ẹnen̄ede ẹbọ ndọn̄esịt ebe ke un̄wọn̄ọ esie oro nte ke isua ntan̄mfep 70 ẹbede, ẹyenọ mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ.

18. Nso idi ibuotikọ ke n̄wed Isaiah oro ẹdinemede ke n̄wed emi?

¹⁸ Edision̄o mme Jew ke ntan̄mfep Babylon edi ibuotikọ ediwak ibuot Isaiah oro ẹnemede ke n̄wed emi. d Ediwak ke otu ntịn̄nnịm ikọ emi ẹsu ke eyomfịn, nte nnyịn idikụtde. Ke adianade do, nnyịn imokụt mme aduai-owo-idem ntịn̄nnịm ikọ ke n̄wed Isaiah oro ẹkesude ke uwem—ye n̄kpa—ikpọn̄-ikpọn̄ edibon Eyen Abasi. Ke akpanikọ, edikpep mme akpan ntịn̄nnịm ikọ oro ẹdọn̄ọde ke n̄wed Isaiah eyenyene ufọn ọnọ mme asan̄autom Abasi ye mbon en̄wen ke ofụri isọn̄. Mme ntịn̄nnịm ikọ emi ẹnen̄ede ẹdi un̄wana ofụri ubonowo.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ekebe ke page 9]

Uyarade Otode Edidụn̄ọde nte Usem Esikpụhọrede

Mme ukpepn̄kpọ ẹban̄ade nte usem esikpụhọrede—emi ayararede n̄kpri ukpụhọde oro ẹsidade itie ke usem ke ediwak isua ẹbede—ẹnọ n̄kaiso uyarade nte ke n̄wed Isaiah edi uwetn̄kpọ ewetn̄wed kiet. Edieke ekpedide ẹkewet ubak n̄wed Isaiah ke isua ikie itiaita M.E.N. ndien ẹwet ikpehe eken isua 200 ke ukperedem, mme ukpụhọde ẹkpedu ke utọ Usem Hebrew oro ẹdade ẹwet ikpehe kiet kiet. Edi nte ekemde ye ndụn̄ọde oro ẹwetde ke Westminster Theological Journal, “uyarade otode edidụn̄ọde nte usem esikpụhọrede enen̄ede ọsọn̄ọ nte ke ẹkewet Isaiah 40-66 ke ini oro ekebemde ntan̄mfep iso.” Ewetn̄wed ndụn̄ọde oro eberi ete: “Edieke nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹkụtde ndudue ẹsụk ẹsọn̄ọde ẹyịre ẹte ke ẹkewet Isaiah ke ini ntan̄mfep m̀mê ke ẹma ẹketo ntan̄mfep ẹdi, mmọ ẹnyene ndinam ntre kpa ye isio isio uyarade otode edidụn̄ọde nte usem esikpụhọrede.”

[Ndise ke page 11]

Ubak ikpehe Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ eke Isaiah. Ẹda idan̄ ẹwụt utịt Isa ibuot 39

[Mme ndise ke page 12, 13]

Ke n̄kpọ nte isua 200 ke mbemiso, Isaiah ebem iso etịn̄ aban̄a uwọrọ ufụn mme Jew