Ibuot 32

Ẹmeda Iyatesịt Abasi Ẹsịm Utịt

1. Nso idida itie ke ini ẹn̄wan̄ade eso itiaba oro ẹduọk fap-fap, ndien mme mbụme ewe idemede idahaemi ke se iban̄ade mme eso oro?

 JOHN ama ananam ẹdiọn̄ọ mme angel oro ẹnọde utom edin̄wan̄a eso itiaba oro nduọk. Enye asian nnyịn ete ke “mmọ emi ẹdi akpatre, koro otode ke mmọ ẹmeda iyatesịt Abasi ẹsịm utịt.” (Ediyarade 15:1, NW; 16:1) Ana mme ufen ẹmi, ẹyararede mme utịp oro Jehovah ọnọde kaban̄a idiọkido oro ẹnamde ke isọn̄, edi se ẹn̄wan̄ade ẹduọk fap-fap. Ke ini mmọ ẹkụrede, eyewọrọ nte ke ẹma ẹnọ ubiereikpe Abasi. Ererimbot Satan ididụhe aba! Mme ufen ẹmi ẹdi idiọn̄ọ nso ẹnọ ubonowo ye mme andikara editịm n̄kpọ odude kemi? Didie ke mme Christian ẹkeme ndifep idem man ẹkûbuana ke ufen oro ẹnọde ererimbot oro anade ebet nsobo mi? Mmọemi ẹdi akpan mbụme, ndien ẹmọn̄ ẹbọrọ mmọ idahaemi. Kpukpru mbon oro ẹtịmde ẹyom ndikụt nte edinen ido akande ẹyenyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ke se John afiakde okụt.

Iyatesịt Jehovah ye “Isọn̄”

2. Nso isụn̄ọ ito akpa angel oro ndin̄wan̄a eso esie nduọk ke isọn̄, ndien “isọn̄” oro ada aban̄a nso?

² Akpa angel ọtọn̄ọ utom! “Akpa angel aka akan̄wan̄a eso esie ọduọk ke obot [“isọn̄,” NW], ndien idiọk oyo, eke abiakde etieti, omụm mme owo ẹmi ẹnyenede idiọn̄ọ unam ke idem, ẹnyụn̄ ẹtuakde ibuot ẹnọ mbiet esie.” (Ediyarade 16:2) Nte ekedide ye akpa uyo ukotowo oro, “isọn̄” mi ada aban̄a editịm n̄kpọ ukaraidem emi etiede nte ọsọn̄ọ ada, oro Satan ọkọtọn̄ọde ndibọp mi ke isọn̄ ke edem ko ke eyo Nimrod, ke se ikande isua 4,000 oro ẹkebede.—Ediyarade 8:7.

3. (a) Didie ke ediwak ukara ẹyom se idide utuakibuot ẹto mme andidu ke idak ukara mmọ? (b) Nso ke mme idụt ẹketọn̄ọ nte ukpụhọ n̄kpọ ke itie Obio Ubọn̄ Abasi, ndien nso idi utịp ke idem mbon oro ẹtuakde ibuot ẹnọ enye?

³ Ke ukperedem ini ẹmi, ediwak ukara ẹyom se idide utuakibuot ẹto mme andidu ke idak ukara mmọ, ẹsọn̄ọde ẹyịre ẹte ke ana ẹmenede Obio mmọ ke enyọn̄ okon̄  akan Abasi m̀mê edinam akpanikọ en̄wen ekededi. (2 Timothy 3:1; men Luke 20:25; John 19:15 domo.) Toto ke 1914 amakabade edi ọsọ n̄kpọ ọnọ mme idụt ndimụm n̄kparawa mmọ ndọn̄ ke ekọn̄ man mmọ ẹn̄wana, m̀mê ẹben̄e idem ndin̄wana orụk ọyọhọ ekọn̄ oro ẹduọkde akpakịp iyịp ke mbụk eyomfịn. Ke usen Ọbọn̄, mme idụt n̄ko ẹma ẹsio mbiet unam ẹdi—kpa Esop Ediomi M’idụt ye andida itie esie, Edidiana M’idụt, nte ukpụhọ n̄kpọ ke itie Obio Ubọn̄ Abasi. Nso n̄kpọ isụn̄i ke edi ntem nditan̄a, nte emi mme pope eke ndondo emi ẹtan̄ade, ẹte ke n̄ka ubọkowo emi edi n̄kukụre idotenyịn mme idụt kaban̄a emem! Enye ke akpanikọ ọmọbiọn̄ọ Obio Ubọn̄ Abasi. Mbon ẹmi ẹtuakde ibuot ẹnọ enye ẹkabade ẹdehe ẹnyụn̄ ẹdọn̄ọ oyo ke n̄kan̄ eke spirit, kpa nte ẹkedade ata ndọk ye oyo ẹmia mbon Egypt ẹmi ẹkebiọn̄ọde Jehovah ke eyo Moses ufen.—Exodus 9:10, 11.

4. (a) Se isịnede ke akpa eso iyatesịt Abasi oro ẹsọn̄ọ ẹwụt nso? (b) Didie ke Jehovah ese mbon oro ẹbọde idiọn̄ọ unam oro?

⁴ Se isịnede ke mme eso ẹmi ẹsọn̄ọ ẹwụt edimek emi anade mme owo ke iso. Ana mmọ ẹbọ ufen edide eke usua ererimbot m̀mê eke iyatesịt Jehovah. Ẹmenyịk ubonowo ndibọ idiọn̄ọ unam oro, ye uduak nte “baba owo kiet okûnyene ukeme ndidep n̄kpọ m̀mê ndinyam n̄kpọ, ke mîbọhọke owo eke enyenede idiọn̄ọ oro, kpa enyịn̄ unam oro m̀mê ibat enyịn̄ esie.” (Ediyarade 13:16, 17) Edi ekọmurua odu ẹnyenede ndikpe nnọ emi! Jehovah abat mmọemi ẹbọde idiọn̄ọ unam oro nte mbon ẹmi “idiọk oyo, eke abiakde etieti,” ọnọmọde. Toto ke 1922 ẹma ẹnịm mmọ idiọn̄ọ an̄wan̄wa nte mmọemi ẹsịnde odu-uwem Abasi. Mme ediomi ukaraidem mmọ ikwe unen ndomokiet, mmọ ẹnyụn̄ ẹkop ọkpọsọn̄ ubiak. Ke n̄kan̄ eke spirit, mmọ ẹmedehe. Ibọhọke mmọ ẹkabade esịt, udọn̄ọ “eke abiakde etieti” mi eyeda osịm n̄kpa, koro idahaemi edide usen ikpe Jehovah. Itie uda san̄asan̄a idụhe ke ufọt edidi ubak editịm n̄kpọ ererimbot ye edinam n̄kpọ Jehovah ke n̄kan̄ Christ esie.—Luke 11:23; men James 4:4 domo.

Inyan̄ Akabade Iyịp

5. (a) Nso itịbe ke ini ẹn̄wan̄ade ọyọhọ eso iba ẹduọk? (b) Didie ke Jehovah ese mbon oro ẹdụn̄de ke ndamban̄a inyan̄ oro?

⁵ Idahaemi ana ẹn̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ iba ẹduọk. Nso ke enye ediwọrọ ọnọ ubonowo? John asian nnyịn ete: “Udiana angel akan̄wan̄a eso esie ọduọk ke inyan̄; ndien inyan̄ akabade iyịp, ebiet iyịp okpo owo; kpukpru n̄kpọ eke ẹdude uwem ẹnyụn̄ ẹkpan̄a, kpa n̄kpọ eke ẹdude ke inyan̄.” (Ediyarade 16:3) Ukem nte uyo ukotowo ọyọhọ iba oro, ẹn̄wan̄a eso emi ẹduọk ke “inyan̄”—kpa ntịme ntịme, ọsọn̄ibuot otu ubonowo oro ẹdianarede ẹkpọn̄ Jehovah. (Isaiah 57:20, 21; Ediyarade 8:8, 9) Ke enyịn Jehovah, “inyan̄” emi ebiet iyịp, emi mîdotke mme edibotn̄kpọ ndidụn̄ ke esịt. Oro edi ntak mînaha mme Christian ẹdi ubak ererimbot emi. (John 17:14) Edin̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ iba nduọk ayarade nte ke kpukpru ubonowo ẹmi ẹdụn̄de ke inyan̄ emi ẹkpan̄a ke enyịn Jehovah. Ke ntak nduduọhọ oro mbio obio ẹnyenede, ubonowo enyene  ubiomikpe akpakịp uduọkiyịp mmọemi mîduehe isop. Ke ini usen iyatesịt Jehovah edide edisịm, mmọ ẹyekpan̄a ke ubọk udịmekọn̄ uwotowo esie.—Ediyarade 19:17, 18; men Ephesus 2:1; Colossae 2:13 domo.

Ndinọ Mmọ Iyịp Ẹn̄wọn̄

6. Nso itịbe ke ini ẹn̄wan̄ade ọyọhọ eso ita ẹduọk, ndien nso ikọ ke ẹkop ẹto angel kiet ye ke itieuwa?

⁶ Eso iyatesịt Abasi ọyọhọ ita, ukem nte uyo ukotowo ọyọhọ ita, enyene se anamde ye mme ebiet oro mmọn̄ otode. “Ọyọhọ angel ita an̄wan̄a eso esie ọduọk ke mme akpa ye mme idịm mmọn̄, ndien mmọ ẹkabade iyịp. Ndien n̄kop nte angel emi akarade mmọn̄ ọdọhọde ete, O Edisana Abasi, emi odude-du, okonyụn̄ odude-du, Afo emenen ke ikpe emi ekpede ntem; koro owo ẹma ẹduọk iyịp nti ikọt Fo ye mme prọfet Fo; ndien Afo omonyụn̄ ọnọ mmọ iyịp ẹn̄wọn̄: mmọ ẹdot ufen emi. Ndien n̄kop itie-uwa nte ọdọhọde ete, Edi akpanikọ, O Ọbọn̄ Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ, mme ikpe Fo ẹnen ẹnyụn̄ ẹdi akpanikọ.”—Ediyarade 16:4-7.

7. “Mme akpa ye mme idịm mmọn̄” oro ẹda ẹban̄a nso?

⁷ “Mme akpa ye mme idịm mmọn̄” ẹmi ẹda ẹban̄a mme inua-okot ebiet emi ndausụn̄ ye ifiọk ẹtode, oro ererimbot emi ọbọde, utọ nte mme akwaifiọk eke ukaraidem, eke ndutịm uforo, eke ntaifiọk, eke ukpepn̄wed, eke ebuana otuowo, ye eke ido ukpono oro ẹdade mme edinam ye ubiere owo usụn̄. Utu ke ndiberi edem ke Jehovah, Idịm mmọn̄ uwem, man ẹnyene akpanikọ oro ọnọde uwem, mme owo ‘ẹtịbi ndisiaha obube ẹnọ idemmọ’ ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹn̄wọn̄ “ifiọk ererimbot emi [edide] ndisịme ke iso Abasi.”—Jeremiah 2:13; 1 Corinth 1:19; 2:6; 3:19; Psalm 36:9.

8. Ke mme usụn̄ ewe ke ubonowo ẹnyene ubiomikpe iyịp?

⁸ Utọ ndedehe “mmọn̄” oro amanam mme owo ẹkabade ẹnyene ubiomikpe iyịp, ke uwụtn̄kpọ, ke ndisịn udọn̄ nnọ mmọ ndiduọk iyịp ke ata akamba udomo ke mme ekọn̄, emi ke isua ikie emi ẹkebede, akadade uwem owo awakde ebe miliọn ikie. Akpan akpan ke Christendom, emi ekọn̄ ererimbot iba akasiahade, mme owo ẹma “ẹwara ndiduọk iyịp owo eke mîduehe,” ndien emi amabuana iyịp mme ntiense Abasi. (Isaiah 59:7; Jeremiah 2:34) Ubonowo n̄ko enyene ubiomikpe iyịp ke enye ndida akwa udomo iyịp nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄ ke edikịm iyịp nsịn ke idem, ke ndibiat ndinen mbet Jehovah. (Genesis 9:3-5; Leviticus 17:14; Utom 15:28, 29) Ke ntak emi, ebede ke edikịm iyịp nsịn ke idem, mmọ ẹma ẹdọdọk mfụhọ oto usọp usọp n̄kọri AIDS, udọn̄ọ  ẹkotde hepatitis, ye mme udọn̄ọ eken. Ọyọhọ usiene ke kpukpru ubiomikpe iyịp ẹmi eyedi ibịghike ke ini mme anamidiọk ẹdikpede akakan isop, mmọ ndidi se ẹdịghide ke “akwa obube udịghi wine iyatesịt Abasi.”—Ediyarade 14:19, 20.

9. Nso ke edin̄wan̄a ọyọhọ eso ita nduọk abuana?

⁹ Ke eyo Moses, ke ini ẹkenamde Akpa Nile akabade edi iyịp, mbon Egypt ẹma ẹkeme ndidu uwem ke ndiyom idịm mmọn̄ efen. (Exodus 7:24) Mfịn, okposụkedi, ke ini ufen eke spirit emi, ebiet ndomokiet idụhe ke ererimbot Satan oro mme owo ẹkemede ndikụt mmọn̄ emi ọnọde uwem. Edin̄wan̄a ọyọhọ eso ita emi nduọk abuana editan̄a nte ke “mme akpa ye mme idịm mmọn̄” eke ererimbot ẹtie nte iyịp, adade n̄kpan̄a eke spirit ọsọk kpukpru mbon oro ẹn̄wọn̄de mmọ. Ibọhọke mme owo ẹwọn̄ọde ẹbịne Jehovah, mmọ ẹyebọ ndot-ndot ubiomikpe esie.—Men Ezekiel 33:11 domo.

10. Nso ke “angel emi akarade mmọn̄” anam ẹdiọn̄ọ, ndien nso n̄kpọ ntiense ke “itie-uwa” oro adian?

¹⁰ “Angel emi akarade mmọn̄,” oro edi, angel oro an̄wan̄ade eso emi ọduọk ke mmọn̄, otoro Jehovah nte Ebiereikpe Ofụri Ekondo, emi ndinen ubiere esie ẹdide mfọnmma. Ke ntre, enye etịn̄ aban̄a ubiereikpe emi ete: “Mmọ ẹdot ufen emi.” Nte eyịghe mîdụhe, angel emi ke idemesie ama okụt ekese uduọkiyịp ye afai afai ido oro mme nsunsu ukpepn̄kpọ ye akwaifiọk eke idiọk editịm n̄kpọ ererimbot emi esịnde nsọk ọnọ ke ediwak isua ẹmi ẹkebede. Ntem, enye ọfiọk ete ke ubiereikpe Jehovah ẹnen. Idem “itie-uwa” Abasi etịn̄ ikọ. Ke Ediyarade 6:9, 10, ẹdọhọ ke mme ukpọn̄ ẹmi ẹkewotde ẹdu ke idak itieuwa oro. Ntre, “itie-uwa” oro adian okopodudu n̄kpọ ntiense ndisọn̄ọ unenikpe ye edinen ido eke mme ubiere Jehovah. a Ke akpanikọ, odot nte ke mbon oro ẹkeduọkde akpakịp iyịp ẹnyụn̄ ẹdade iyịp ẹnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄ ẹkpenyene ndidi se ẹnyịkde mmọ ke idemmọ ndin̄wọn̄ iyịp, emi edide idiọn̄ọ ubiomikpe n̄kpa oro Jehovah ọnọde mmọ.

Ndida Ikan̄ Mfọp Mme Owo

11. Nso idi ebiet emi ẹketde ndin̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ inan̄ nduọk, ndien nso itịbe ke ini ẹn̄wan̄ade enye ẹduọk?

¹¹ Eso iyatesịt Abasi ọyọhọ inan̄ enyene utịn nte ebiet emi ẹketde. John asian nnyịn ete: “Ọyọhọ angel inan̄ an̄wan̄a eso esie ọduọk ke utịn; ndien ẹnọ utịn ndifọp owo ikan̄-ikan̄. Akwa ufiop onyụn̄ ọfọp owo; ndien mmọ ẹsụn̄i enyịn̄ Abasi emi enyenede odudu ndida mme ufen oro mmia owo; inyụn̄ ikabakede esịt inọ Enye ubọn̄.”—Ediyarade 16:8, 9.

12. Nso idi “utịn” ererimbot emi, ndien nso ke ẹnyịme ẹnọ ndamban̄a utịn emi ndinam?

 ¹² Mfịn, ke akpatre ini eyo emi, nditọete Jesus eke spirit “[ẹyama] nte utịn ke Obio Ubọn̄ Ete mmọ.” (Matthew 13:40, 43) Jesus ke idemesie edi “utịn edinen ido.” (Malachi 4:2) Ubonowo, nte ededi, enyene “utịn” esiemmọ, kpa mme andikara enye oro ẹn̄wanade ndiyama mbiọn̄ọ Obio Ubọn̄ Abasi. Uyo ukotowo ọyọhọ inan̄ ama atan̄a ete ke ‘utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄’ ẹmi ẹdude ke heaven eke Christendom ẹnen̄ede ẹdi mme ebiet ẹmi ekịm otode, idịghe ebiet un̄wana. (Ediyarade 8:12) Eso iyatesịt Abasi ọyọhọ inan̄ owụt idahaemi ete ke “utịn” ererimbot eyefiop tutu owo ikemeke ndiyọ. Mbon oro mme owo ẹberide edem nte mme adaiso oro ẹbietde utịn ‘ẹyefọp’ ubonowo. Ẹyenyịme emi ẹnọ ndamban̄a utịn oro. Ke nditịn̄ ke usụn̄ efen, Jehovah eyeyak emi otịbe nte ubak ikan̄ ikan̄ ubiereikpe esie ke idem ubonowo. Ke nso usụn̄ ke edifọp emi ada itie?

13. Ke nso usụn̄ ke mme andikara ererimbot emi, oro ẹbietde utịn ‘ẹfọp’ ubonowo?

¹³ Ke akpa ekọn̄ ererimbot ama okokụre, mme andikara ererimbot emi ẹma ẹtọn̄ọ Esop Ediomi M’idụt nte ukeme ẹsịnde ndikọk mfịna unana ifụre ererimbot, edi emi ama okpu. Ntre ẹma ẹdomo mme orụk ukara en̄wen ẹse, utọ nte ukara Fascist ye ukara Nazi. Ukara communist ama akaiso nditara. Utu ke ndifori idiọk itie ubonowo, mme andikara ẹbietde utịn mi ke editịm n̄kpọ  emi ẹma ẹtọn̄ọ ‘ndida ọkpọsọn̄ ufiop mfọp ubonowo.’ Mme ekọn̄ obio ke Spain, Ethiopia, ye Manchuria ẹma ẹda ẹkesụn̄ọ ke ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba. Mbụk eyomfịn ọdọhọ ete ke Mussolini, Hitler, ye Stalin nte mme akara ukara ufịk ẹma ẹkabade ẹdi ntak n̄kpan̄a ata ediwak miliọn owo nnennen nnennen m̀mê ndịbe ndịbe, ọkọrọ ye ediwak mbon idụt mmọ. Ke ata ndondo emi, mme en̄wan idụt ye idụt m̀mê eke obio ye obio ẹma ‘ẹfọp’ mme owo ke mme utọ idụt nte Vietnam, Kampuchea, Iran, Lebanon, ye Ireland, ọkọrọ ye mme idụt ke Latin America ye Africa. N̄kaiso en̄wan ke ufọt ikpọ odudu ukara adiana do, ẹmi mme enyene-ndịk n̄kpọekọn̄ nuclear mmọ ẹkemede ndifọp kpukpru ubonowo. Ke ukperedem ini ẹmi, ẹsio ubonowo ke akpanikọ ẹnyan ẹnọ “utịn” oro ọfọpde owo, kpa ndiọi mme andikara enye. Edin̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ inan̄ nduọk omowụt mme akpanikọ eke mbụk ẹmi nnennen nnennen, ndien ikọt Abasi ẹmetan̄a mmọ ke ofụri isọn̄.

14. Nso ke Mme Ntiense Jehovah ke uyo kiet ẹkpep nte edide n̄kukụre usọbọ ọnọ mme mfịna ubonowo, ke ofụri ofụri ubonowo ẹnam n̄kpọ didie?

¹⁴ Mme Ntiense Jehovah ke uyo kiet ẹmekpep ẹte ke n̄kukụre usọbọ ke n̄kpọsọn̄ mfịna ubonowo edi Obio Ubọn̄ Abasi, emi ebede ke enye Jehovah aduak ndinam enyịn̄ esie asana. (Psalm 83:4, 17, 18; Matthew 6:9, 10) Nte ededi, ubonowo ke ofụri ofụri ikpan̄ke utọn̄ inọ usọbọ emi. Ediwak owo ẹmi ẹsịnde Obio Ubọn̄ emi ẹsụn̄i enyịn̄ Abasi n̄ko, kpa nte Pharaoh akanamde ke ini enye ekesịnde ndinyịme itie edikara Jehovah. (Exodus 1:8-10; 5:2) Sia mînyeneke udọn̄ ndomokiet ke Obio Ubọn̄ Messiah, mme andibiọn̄ọ ẹmi ẹmek ndibọ ufen ke idak ọkpọsọn̄ ufiop “utịn” eke efịk-ufịk ukara owo.

Ebekpo Unam Oro

15. (a) Ẹn̄wan̄a ọyọhọ eso ition ẹduọk ke nso? (b) Nso idi “ebekpo unam oro,” ndien nso ibuana ke edin̄wan̄a eso emi nduọk ke enye?

¹⁵ Angel efen an̄wan̄a eso esie ọduọk ke nso? “Ọyọhọ angel ition an̄wan̄a eso esie ọduọk ke ebekpo unam oro.” (Ediyarade 16:10a) “Unam oro” edi ndutịm ukara Satan. Enye inyeneke ata ebekpo, kpa nte unam oro ke idemesie mîdịghe ata unam. Editịn̄ mban̄a ebekpo, nte ededi, owụt nte ke unam emi ebre odudu ke idem ubonowo; emi asan̄ade ekekem ye akpanikọ oro nte ke ibuot unam emi kiet kiet enyene anyanya ubọn̄. Ke akpanikọ, “ebekpo unam oro” edi itiat idakisọn̄, m̀mê ebiet emi odudu oro otode. b Bible ayarade ata idaha ubọn̄ ubọn̄ odudu oro unam emi enyenede ke ini ọdọhọde ete ke “dragon ama onyụn̄ ayak ukeme esie, ye ebekpo esie, ye akwa nsọn̄uyo (“odudu,” NW) esie ọnọ enye.” (Ediyarade 13:1, 2; 1 John 5:19) Ntem, edin̄wan̄a eso oro nduọk ke ebekpo unam oro abuana editan̄a emi ayararede ata utom oro Satan  akanamde onyụn̄ osụk anamde ke ndin̄wam nnyụn̄ mmenede unam oro ke enyọn̄.

16. (a) Anie ke mme idụt ẹnam n̄kpọ ẹnọ, edide mmọ ẹdiọn̄ọ m̀mê idiọn̄ọke? Nam an̄wan̄a. (b) Didie ke ererimbot owụt edu Satan? (c) Ini ewe ke ẹdiwụri ebekpo unam oro?

¹⁶ Didie ke ẹsọn̄ọ ẹmụm itie ebuana emi ẹkama ke ufọt Satan ye mme idụt? Ke ini Satan okodomode Jesus, enye ama owụt Jesus ofụri obio ubọn̄ ererimbot emi ke n̄kukụt onyụn̄ ọnọ enye “ofụri odudu emi ye ubọn̄ mme obio ẹmi.” Edi n̄kpọ ama odu oro ẹkeyomde—Jesus ekenyene ndibemiso n̄wụt edinam utuakibuot kiet ke iso Satan. (Luke 4:5-7) Nte nnyịn imekeme ndikere nte ke mme ukara ererimbot emi ẹbọ odudu mmọ ke ekọmurua oro osụhọrede akan oro? Baba-o. Nte Bible owụtde, Satan edi abasi editịm n̄kpọ emi, ke ntre, edide mme idụt ẹdiọn̄ọ m̀mê idiọn̄ọke, mmọ ẹnam n̄kpọ ẹnọ enye. (2 Corinth 4:3, 4) c Ẹyarade n̄kpọ emi ke ido ndutịm ererimbot oro odude kemi, emi ẹbọpde ẹdori ke ufreidụt, unana ntatido, usua, ye ibụk ibụk udọn̄. Ẹtịm enye ke usụn̄ emi Satan oyomde—ndikaiso mmụm ubonowo nnịm ke idak ukara esie. Mbukpo edinam ke ukara, idiọkitọn̄ uyom odudu, nsunsu mbubehe eke idụt ye idụt, mbuba ubot n̄kpọekọn̄—mmọemi ẹwụt mbubiam edu Satan. Ererimbot onyịme ọnọ mme ukwan̄ ukwan̄ edumbet Satan, ntem anamde enye edi abasi esie. Ẹyewụri ebekpo unam emi ẹfep ke ini ẹdiwotde unam oro, ndien Mfri an̄wan Abasi ke akpatre eyetop Satan ke idemesie esịn ke editụn̄ọ ukpe.—Genesis 3:15; Ediyarade 19:20, 21; 20:1-3.

Ekịm ye Ọkpọsọn̄ Ubiak

17. (a) Didie ke edin̄wan̄a ọyọhọ eso ition nduọk enyene ebuana ye ekịm eke spirit emi kpukpru ini esifụkde obio ubọn̄ unam oro? (b) Didie ke mme owo ẹnam n̄kpọ ẹban̄a edin̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ ition nduọk?

¹⁷ Obio ubọn̄ unam emi omodu ke ekịm n̄kan̄ eke spirit toto nte enye ọkọtọn̄ọ. (Men Matthew 8:12; Ephesus 6:11, 12 domo.) Ọyọhọ eso ition ada ọsọn̄uyo an̄wan̄wa editan̄a ekịm emi edi. Enye akam ananam emi owụt, sia ẹn̄wan̄ade eso iyatesịt Abasi emi ẹduọk ke idem ndamban̄a ebekpo unam emi. “Ndien obio ubọn̄ esie akabade okịm, mbio-obio esie ẹnyụn̄ ẹta edeme mmọ ẹnọ ubiak, ẹnyụn̄ ẹsụn̄i Abasi heaven, ẹban̄a ubiak ye oyo mmọ; mmọ inyụn̄ ikabakede esịt ikpọn̄ mme utom mmọ.”—Ediyarade 16:10b, 11.

18. Nso mbiet n̄kpọ idu ke ọyọhọ uyo ukotowo ition ye eso iyatesịt Abasi ọyọhọ ition?

¹⁸ Ọyọhọ uyo ukotowo ition idịghe ata ukem ukem ye eso iyatesịt Abasi ọyọhọ ition, sia uyo ukotowo oro akatan̄ade ufen mme n̄kukun̄kpọyọriyọ. Edi tịmfiọk ete ke ẹtọn̄ọde ufen eke n̄kukun̄kpọyọriyọ emi, utịn ye enyọn̄ ẹma ẹkịm. (Ediyarade 9:2-5) Ndien ke Exodus 10:14, 15, nnyịn imokot iban̄a mme n̄kukun̄kpọyọriyọ ẹmi Jehovah akadade amia Egypt ufen: “[Mmọ ẹma] ẹdiọk eti-eti; orụk n̄kukun̄kpọyọriyọ nte mme mmọ emi akanam idụhe, orụk oro idinyụn̄ idụhe aba. Ndien mmọ ẹfụk ofụri iso isọn̄, isọn̄ onyụn̄ okịm.” Ih, ekịm! Mfịn, ekịm ererimbot ke n̄kan̄ eke spirit amakabade ana ata in̄wan̄în̄wan̄ nte utịp edifri ukotowo ọyọhọ ition ye edin̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ ition nduọk. Etop oro otopde-top owo, oro udịm n̄kukun̄kpọyọriyọ eyomfịn ẹtan̄ade ada ndutụhọ ye ubiak ọsọk mme idiọkowo oro “[ẹmade] ekịm ẹkan un̄wana.”—John 3:19.

19. Nte ekemde ye Ediyarade 16:10, 11, nso ke an̄wan̄wa ediyarade Satan nte abasi editịm n̄kpọ emi anam?

¹⁹ Nte andikara ererimbot, Satan ada unana inemesịt ye ufen edi. Akan̄, ekọn̄, afai, ubiatibet, uda n̄kpọsọn̄ ibọk ke idiọk usụn̄, oburobụt ido, mme udọn̄ọ ẹmende ẹto idan̄, unana edinam akpanikọ, mbubịk eke ido ukpono—mmọemi ye ediwak eken ẹdi akpan idiọn̄ọ editịm n̄kpọ Satan. (Men Galatia 5:19-21 domo.) Kpa ye oro, an̄wan̄wa ediyarade Satan nte abasi editịm n̄kpọ emi amada ubiak ye esuene ọsọk mbon oro ẹdade mme edumbet esie ẹdu uwem. “[Mmọ] ẹnyụn̄ ẹta edeme mmọ ẹnọ ubiak,” akpan akpan ke Christendom. Ediwak mmọ ẹsiyat esịt ẹte ke akpanikọ amayarade usụn̄uwem mmimọ. Ndusụk mmọ ẹkụt nte enye esịnde  mmimọ ndịk, mmọ ẹnyụn̄ ẹkọbọ mbon ẹmi ẹsuande etop emi. Mmọ ẹsịn Obio Ubọn̄ Abasi ẹnyụn̄ ẹsụn̄i edisana enyịn̄ Jehovah. Ẹfụhọde idaha ido ukpono mmọ oro udọn̄ọ oyo omụmde ẹnịm iferi, tutu eyedi se mmọ ẹsụn̄ide Abasi heaven. Baba, mmọ “ikabakede esịt ikpọn̄ mme utom mmọ.” Ntre nnyịn ikemeke ndidori enyịn ndikụt akamba udịmowo ẹkabarede esịt mbemiso utịt editịm n̄kpọ emi.—Isaiah 32:6.

Akpa Euphrates Asat

20. Didie ke ọyọhọ uyo ukotowo itiokiet ye edin̄wan̄a ọyọhọ eso itiokiet nduọk enyene ebuana ye akpa Euphrates?

²⁰ Uyo ukotowo ọyọhọ itiokiet atan̄a edikpọhọde “angel inan̄ oro ẹkekọbide ẹnịm ke akwa akpa Euphrates.” (Ediyarade 9:14) Nte mbụk owụtde, Babylon ekedi akwa obio emi eketiede ke akpa Euphrates. Ndien ke 1919 edikpọhọde ndamban̄a angel inan̄ oro akasan̄a ye n̄wọrọnda iduọ Akwa Babylon. (Ediyarade 14:8) Odot ẹtịm ẹfiọk ndien, nte ke eso iyatesịt Abasi ọyọhọ itiokiet abuana akpa Euphrates n̄ko: “Ọyọhọ angel itiokiet an̄wan̄a eso esie ọduọk ke akwa akpa Euphrates; mmọn̄ akpa oro onyụn̄ akabade asat, man ẹtịm afan̄ ẹnịm ẹnọ ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiaha-utịn ẹdi.” (Ediyarade 16:12) Emi n̄ko edi idiọk mbụk ọnọ Akwa Babylon!

21, 22. (a) Didie ke mmọn̄ ukpeme eke akpa Euphrates akasat abaha Babylon ke 539 M.E.N.? (b) Nso idi “mmọn̄” oro Akwa Babylon etiede ke enyọn̄, ndien didie ke ndamban̄a mmọn̄ ẹmi ẹkam ẹsat idahaemi?

²¹ Ke eyo mfọnọn̄kpọ Babylon eset, uwak mmọn̄ Euphrates ẹkedi akamba ubak ndutịm unọ ukpeme esie. Ke 539 M.E.N. mmọn̄ ẹmi ẹma ẹsat ke ini Cyrus, adaiso owo Persia ọkọwọn̄ọrede ukot mmọn̄ oro esịn ke ebiet en̄wen. Ntem, usụn̄ ama eberede ọnọ Cyrus owo Persia ye Darius owo Media, kpa ndidem ẹmi ẹketode “edem usiahautịn” ndidụk Babylon nnyụn̄ n̄kan enye. Ke ini n̄kpọntịbe oro, akpa Euphrates oro ama okpu ndikpeme akwa obio oro. (Isaiah 44:27–45:7; Jeremiah 51:36) Mbiet n̄kpọ ntre ọmọn̄ otịbe ọnọ Babylon eyomfịn, kpa ndutịm ofụri ererimbot eke nsunsu ido ukpono.

 ²² Akwa Babylon “[etie] ke enyọn̄ ediwak mmọn̄.” Nte ekemde ye Ediyarade 17:1, 15, ẹmi ẹda ẹban̄a “mbio obio, ye otuowo, ye mme idụt ye usem”—akamba udịm mme andinọ enye ibetedem, ẹmi enye adade nte n̄kpọ ukpeme. Edi “mmọn̄” oro ke ẹsat! Ke Edem Usoputịn Europe, emi enye ke akpa ekesinyenede akwa odudu, ata ediwak miliọn owo ẹfụmi ido ukpono an̄wan̄wa. Ke ndusụk idụt, ke ediwak isua, mbet ama odu oro ẹkenịmde ndin̄wana ndibiat odudu ido ukpono. Mbio obio ke mme idụt ẹmi idahake ida inam n̄kpọ ke ufọn esie. Kpasụk ntre, ini ama ekem emi ẹdisobode Akwa Babylon, mme andinọ enye ibetedem oro ibat mmọ akade iso ndisụhọde ididịghe n̄kpọ ukpeme inọ enye ndomokiet. (Ediyarade 17:16) Okposụkedi enye ọdọhọde ke imenyene mme tọsịn miliọn owo, Akwa Babylon eyefiọhọ idemesie nte inanade ukpeme ke en̄wan ye “ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiaha-utịn ẹdi.”

23. (a) Mmanie ẹkedi ndidem ẹmi ẹditode ke “edem usiahautịn ẹdi” ke 539 M.E.N.? (b) Mmanie ẹdi “ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiahautịn ẹdi” ke usen Ọbọn̄, ndien didie ke mmọ ẹdisobo Akwa Babylon?

²³ Ndidem ẹmi ẹdi mmanie? Ke 539 M.E.N. mmọ ẹkedi Darius owo Media ye Cyrus owo Persia, ẹmi Jehovah akadade ndikan obio Babylon eset. Ke usen Ọbọn̄ emi, mme andikara oro ẹdide owo ẹyesobo nsunsu ndutịm ido ukpono Akwa Babylon n̄ko ẹfep. Edi emi n̄ko edidi ubiereikpe Abasi. Jehovah Abasi ye Jesus Christ, kpa “ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiahautịn ẹdi,” ẹyesịn “uduak” emi ke esịt mme andikara oro ẹdide owo man ẹwọn̄ọde ẹn̄wana ye Akwa Babylon ẹnyụn̄ ẹsobo enye ofụri ofụri. (Ediyarade 17:16, 17) Edin̄wan̄a ọyọhọ eso itiokiet nduọk atan̄a an̄wan̄wa ete ke ẹmọn̄ ẹnọ ubiereikpe emi!

24. (a) Didie ke ẹketan̄a se isịnede ke akpa eso itiokiet eke iyatesịt Jehovah, ndien ye nso utịp? (b) Mbemiso etịn̄de ọnọ nnyịn aban̄a eso iyatesịt Abasi oro osụhọde, nso ke Ediyarade ayarade?

²⁴ Akpa eso itiokiet eke iyatesịt Jehovah ẹmi ẹkama etop oro ẹdide akpan n̄kpọ. Mme asan̄autom Abasi eke isọn̄, ẹmi mme angel ẹnọde un̄wam, ke ẹkesịn idem nditan̄a se isịnede ke esịt eso ẹmi ke udomo atarade osịm ofụri isọn̄. Ke usụn̄ emi, ẹmenọ ntọt oro ekemde ke kpukpru ikpehe editịm n̄kpọ ererimbot Satan, ndien Jehovah ọmọnọ owo kiet kiet ifet ndiwọn̄ọde mbịne edinen ido nnyụn̄ ndu uwem. (Ezekiel 33:14-16) Edi, eso iyatesịt Abasi kiet ke ososụhọ. Edi mbemiso etịn̄de ọnọ nnyịn aban̄a enye, Ediyarade ayarade nte Satan ye mme isụn̄utom esie eke isọn̄ ẹdomode ndibiọn̄ọ editan̄a oro ẹtan̄ade mme ubiereikpe Jehovah.

Editan̄ Mbok Nnọ Armageddon

25. (a) Nso ke John etịn̄ ọnọ nnyịn aban̄a ndek ndek “ikọ odudu spirit” emi ebietde ikwọt? (b) Didie ke akama-itekesịt ufen oro ebietde ikwọt eke “mme ndek ndek ikọ odudu spirit” ẹdu ke usen Ọbọn̄, ndien ye nso utịp?

²⁵ John asian nnyịn ete: “Ndien n̄kụt spirit ndek ita [“mme ndek ndek ikọ odudu spirit ita,” NW], ẹmi ẹbietde ikwọt, nte ẹwọn̄ọde ke inua dragon ye ke inua unam oro ye ke inua prọfet nsu; mmọ ẹdi spirit mme demon [“mme ikọ odudu spirit ẹtode mme demon,” NW] ẹmi ẹnamde mme idiọn̄ọ, ẹmi ẹnyụn̄ ẹwọn̄ọde ẹka ke ọtọ ndidem kpukpru ekondo, nditan̄ mmọ mbok ọtọkiet ẹdi ekọn̄ akwa usen Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ.” (Ediyarade 16:13, 14) Ke eyo Moses, Jehovah ama ada ndek ndek ufen ikwọt odori Pharaoh Egypt ke idem, tutu “isọn̄ etebe.” (Exodus 8:5-15) Ke usen Ọbọn̄, akama-itekesịt ufen oro ebietde ikwọt odu n̄ko, okposụkedi otode isio isio ebiet. Emi ẹsịne “mme ndek ndek ikọ odudu spirit” eke Satan, oro adade in̄wan̄în̄wan̄ aban̄a abian̄a abian̄a ekikere oro ẹdiomide ndiwọn̄ọde mme andikara oro ẹdide owo, kpa “ndidem,” ndibiọn̄ọ Jehovah Abasi. Satan ke ntem enen̄ede okụt ete ke mmọ isehekede ke ntak edin̄wan̄a mme eso iyatesịt Abasi nduọk edi ẹkam ẹnenen̄ede ẹsọn̄ọ ẹda ke n̄kan̄ Satan ke ini “ekọn̄ akwa usen Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ” ọtọn̄ọde.

26. (a) Itie ita ewe ke abian̄a abian̄a ekikere Satan oto? (b) Nso idi “prọfet nsu” oro, ndien nnyịn isan̄a didie ifiọk emi?

²⁶ Abian̄a abian̄a ekikere emi oto “dragon” (Satan) ye “unam” oro (ndutịm ukara Satan  eke isọn̄), kpa mme edibotn̄kpọ ẹmi nnyịn ima ikokụt ke n̄wed Ediyarade. Nso, nan̄a, idi “prọfet nsu”? Emi edi obufa enyịn̄ kpọt. Ke mbemiso, ẹma ẹwụt nnyịn unam emi enyenede nnụk iba nte eyenerọn̄, emi anamde ikpọ idiọn̄ọ ke iso unam oro enyenede ibuot itiaba. Abian̄a abian̄a edibotn̄kpọ emi anam n̄kpọ nte prọfet ọnọ unam oro. Enye esịn udọn̄ ọnọ edituak ibuot nnọ unam oro, idem ọnọde uyo ete ẹnam mbiet ẹnọ unam oro. (Ediyarade 13:11-14) Unam emi enyenede nnụk iba nte eyenerọn̄ mi anaedi kpasụk “prọfet nsu” oro ẹsiakde mi. Ke ndisọn̄ọ emi, nnyịn imokot ke ukperedem ite ke prọfet nsu emi, ukem nte ndamban̄a unam oro enyenede nnụk iba, ada “ke iso [unam emi enyenede ibuot itiaba] anam mme idiọn̄ọ, eke enye adade abian̄a mmọ emi ẹkebọde idiọn̄ọ unam oro, ye mmọ emi ẹtuakde ibuot ẹnọ mbiet esie.”—Ediyarade 19:20.

27. (a) Nso ekemini ntọt ke Jesus Christ ke idemesie ọnọ? (b) Nso ntọt ke Jesus ọkọnọ ke ini enye okodude ke isọn̄? (c) Didie ke apostle Paul akafiak ọnọ ntọt Jesus emi?

²⁷ Ye emi ata ekese abian̄a abian̄a ekikere Satan ọyọhọde mi, mme ikọ efen ẹmi John ewetde onịm ke akpanikọ ẹdi ke ekemini: “Sese, ndidi nte inọ; ọfọfọn ọnọ owo eke esịnede edisịne-n̄kpọ etie ekpeme; mbak enye edisan̄a iferi, owo edinyụn̄ okụt mbubiam esie.” (Ediyarade 16:15) Anie edidi “nte inọ”? Jesus ke idemesie, ke edi ke ini oro owo mînọhọ ntọt iban̄a nte Ebiereikpe Jehovah. (Ediyarade 3:3; 2 Peter 3:10) Ke adan̄aemi okodude ke isọn̄, Jesus n̄ko ama emen edidi esie odomo ye eke inọ, ọdọhọde ete: “Ẹkpeme ndien: koro mbufo mîfiọkke usen  eke Ọbọn̄ mbufo edide. Mmọdo mbufo nde ẹben̄e idem; koro ke ini eke mbufo mîdorike enyịn, Eyen Owo eyedi.” (Matthew 24:42, 44; Luke 12:37, 40) Ke afiakde ọnọ ntọt emi, apostle Paul ama ọdọhọ ete: “Usen Ọbọn̄ [Jehovah] ọmọn̄ edi nte inọ ke okoneyo. Ini mme owo ẹdọhọde ẹte, idu ke emem ye ifụre, kpa adan̄aoro ke nsobo abuat mmọ.” Satan edi ntak utọ abian̄a abian̄a mfiori “emem ye ifụre” oro.—1 Thessalonica 5:2, 3.

28. Nso ntọt ke Jesus ọkọnọ aban̄a edibiọn̄ọ mme mfịghe ererimbot, ndien nso idi “usen oro,” emi mme Christian mîyomke osịm mmimọ “nte ekpọ”?

²⁸ Jesus n̄ko ama ọtọt aban̄a orụk mfịghe oro ererimbot emi, emi ọyọhọde ye abian̄a abian̄a ekikere, edimende odori mme Christian ke idem. Enye ọkọdọhọ ete: “Ẹkpeme idem mbufo, mbak uyụhọ udia ye mmịn ye ekikere uwem emi ẹdinam esịt mbufo odobi, ndien usen oro edibuat mbufo nte ekpọ. . . . Mbufo ẹtaba idap kpukpru ini, ẹnyụn̄ ẹkpe ubọk, man mbufo ẹkpekeme ndibọhọ kpukpru n̄kpọ oro ẹdiwọrọde, nnyụn̄ nda ke iso Eyen Owo.” (Luke 21:34-36) “Usen oro” edi “akwa usen Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ.” (Ediyarade 16:14) Nte “usen oro” edinọde itie edikara Jehovah ubọn̄ asan̄ade ekpere, ediyọ mme ekikere uwem amakabade ọsọn̄ akan nte ekedide. Oyom mme Christian ẹdu ke edidemede ẹnyụn̄ ẹdu ke ukpeme, ẹtabade idap tutu usen oro edisịm.

29, 30. (a) Ntọt Jesus oro nte ke mbon oro ẹkụtde nte mmọ ẹdede idap ẹyedia bụt ke ndiduọk “edisịne-n̄kpọ” mmọ ọwọrọ nso? (b) Mme edisịnen̄kpọ oro ẹnam ẹdiọn̄ọ andisịne nte edide anie? (c) Didie ke owo ekeme ndiduọk ndamban̄a edisịnen̄kpọ esie, ndien ye nso utịp?

²⁹ Ọwọrọ nso, nan̄a, ke ntọt oro nte ke mbon oro ẹkụtde nte mmọ ẹdede idap ẹyedia bụt ke ndiduọk “edisịne-n̄kpọ” mmọ? Ke Israel eset, oku m̀mê Levite ekededi oro odude ke utom ukpeme ke temple ama enyene ndodobi mbiomo. Mme atatikọ ẹdide mbon Jew ẹsian nnyịn ẹte ke edieke ẹkemụmde owo ekededi nte edede idap ke utọ utom ntre, ẹyesion̄o enye edisịnen̄kpọ ke idem ẹfọp, ke ntre ẹma ẹsuene enye an̄wan̄wa.

³⁰ Jesus mi odụri owo utọn̄ nte ke mbiet n̄kpọ ntre ekeme nditịbe mfịn. Mme oku ye mme Levite ẹkeda ẹban̄a nditọete Jesus oro ẹyetde aran. (1 Peter 2:9) Edi ke ndinam atara, ntọt Jesus abuana akwa otuowo n̄ko. Edisịnen̄kpọ ẹtịn̄de ẹtụk mi anam ẹdiọn̄ọ andisịne nte Christian Ntiense Jehovah. (Men Ediyarade 3:18; 7:14 domo.) Edieke owo mmọ ekededi ayakde mme mfịghe ererimbot Satan anam mmọ ẹde idap m̀mê ẹtre ndinam utom, eyedi mmọ ẹyeduọk mme edisịnen̄kpọ ẹmi—ke nditịn̄ ke usụn̄ efen, ẹyeduọk edisana n̄kpọ ẹdade ẹdiọn̄ọ mmọ nte mme Christian. Utọ itie ntre ekpedi n̄kpọ o-bụt. Emi ekpesịn owo ke itiendịk ediduọk uwem esie ofụri ofụri.

31. (a) Didie ke Ediyarade 16:16 ọsọn̄ọ etịn̄ ufọn odude ke mme Christian ndidu ke edidemede? (b) Nso ekikere ke ndusụk mme adaiso ido ukpono ẹnọ kaban̄a Armageddon?

³¹ Udọn̄ kaban̄a mme Christian ndidu ke edidemede akam akabade okpon akan, nte udiana ufan̄ikọ eke Ediyarade oro asan̄ade ekpere ndisu: “[Mme ikọ odudu spirit ẹtode mme demon] ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ [ndidem isọn̄, m̀mê mme andikara] oro ẹkebok ke ebiet emi ẹkotde ke usem Hebrew, ẹte, Har–Magedon.” (Ediyarade 16:16) Enyịn̄ emi, ẹwakde ndikabade nte Armageddon, odu inikiet kpọt ke Bible. Edi enye emedemede ekikere ubonowo. Mme adaiso ererimbot ẹtọt ẹban̄a ekọn̄ nuclear Armageddon oro ekemede nditịbe. Ẹsimen Armageddon n̄ko ẹkebuan ye obio Megiddo eset, kpa itie ẹkesin̄wanade ediwak ekọn̄ ẹmi ẹbierede eneni ke eyo Bible, ndien ndusụk mme adaiso ido ukpono ke ntem ẹkere ẹte ke akpatre ekọn̄ ke isọn̄ edida itie ke ekpri ebiet oro. Ke emi, mmọ ẹda ata nsannsan ẹkpọn̄ akpanikọ.

32, 33. (a) Utu ke ndidi ata ata ebiet, nso ke enyịn̄ oro Har–Magedon, m̀mê Armageddon, ada aban̄a? (b) Mme ikọ en̄wen ewe ke Bible ibiet “Armageddon” m̀mê inyene ebuana ye enye? (c) Ini ewe ke ini edikem ọnọ ọyọhọ angel itiaba ndin̄wan̄a akpatre eso iyatesịt Abasi nduọk?

³² Enyịn̄ oro Har–Magedon ọwọrọ “Akamba Obot Megiddo.” Edi utu ke ndidi ata ata ebiet, enye ada aban̄a idaha ererimbot emi ẹtan̄de kpukpru idụt ẹbok ke usụn̄ oro ọbiọn̄ọde Jehovah Abasi, kpa ebiet emi enye ediwotde  mmọ ke akpatre. Emi edi eke ofụri ererimbot ke udomo. (Jeremiah 25:31-33; Daniel 2:44) Enye ebiet “akwa obube udịghi wine iyatesịt Abasi” ye “itịghede ikpe,” m̀mê “ebeden̄ Jehoshaphat,” emi ẹtan̄de mme idụt ẹbok ẹnọ Jehovah ndiwot. (Ediyarade 14:19; Joel 3:12, 14) Enye n̄ko enyene ebuana ye “isọn̄ Israel” emi ẹsobode udịmekọn̄ Satan eke Gog eke Magog ye ebiet emi odude ke “ufan̄ mme inyan̄ ke ediye ye edisana obot” ke ebiet emi edidem edem edere otode edi “[edisịm] utịt esie” ke ubọk Michael akwa ọbọn̄.—Ezekiel 38:16-18, 22, 23; Daniel 11:45–12:1.

³³ Ke ini ẹwọn̄ọrede mme idụt ẹsịn ke idaha eke etiede ntem ebe ke abian̄a abian̄a uyo oro ebietde eke ikwọt, oro otode Satan ye mme isụn̄utom esie eke isọn̄, ini eyekem ọnọ ọyọhọ angel itiaba ndin̄wan̄a akpatre eso iyatesịt Abasi nduọk.

“Ama Okụre Ama”

34. Ọyọhọ angel itiaba an̄wan̄a eso esie ọduọk ke nso, ndien nso mfiori ito “ke ebekpo emi odude ke temple” iwọrọ?

³⁴ “Ọyọhọ angel itiaba an̄wan̄a eso esie ọduọk ke ofụm; ndien ọkpọsọn̄ uyo oto ke ebekpo emi odude ke temple ọwọrọ, ete, Ama okụre ama.”—Ediyarade 16:17.

35. (a) Nso idi “ofụm” eke Ediyarade 16:17? (b) Ke ndin̄wan̄a eso esie nduọk ke ofụm, nso ke ọyọhọ angel itiaba oro owụt?

³⁵ “Ofụm” edi akpatre ọnọ-uwem n̄kpọ emi ẹnyenede ndibiat idahaemi. Edi emi idịghe ata ofụm. N̄kpọ ndomokiet idụhe  ke ata ofụm oro anamde enye odot ndibọ ndot-ndot ubiereikpe Jehovah, kpa nte ata isọn̄, inyan̄, idịm-mmọn̄, m̀mê utịn mîdotke ndibọ ubiomikpe ke ubọk Jehovah. Utu ke oro, emi edi “ofụm” oro Paul ekenemede aban̄a ke ini enye okokotde Satan “ọbọn̄ emi akarade edem ikpaenyọn̄ [“ofụm,” NW].” (Ephesus 2:2) Enye edi “ofụm” Satan emi ererimbot en̄wekde mfịn, kpa spirit, m̀mê ofụri ofụri ukwan̄ edu, oro onịmde ofụri idiọk editịm n̄kpọ esie idiọn̄ọ, kpa ekikere Satan emi ọyọhọde kpukpru ikpehe uwem mbon ẹmi mîdụhe ke esịt esop Jehovah. Ntre ke ndin̄wan̄a eso esie nduọk ke ofụm, ọyọhọ angel itiaba owụt iyatesịt Abasi ke idem Satan, esop esie, ye kpukpru n̄kpọ oro ẹnụkde ubonowo ndin̄wam Satan ke nsọn̄ibuot ye itie edikara Jehovah.

36. (a) Ufen itiaba oro ẹsịne nso? (b) Mfiori Jehovah oro: “Ama okụre ama” owụt nso?

³⁶ Emi ye akpa ufen itiokiet oro ẹnọ ofụri ubiereikpe Jehovah ke idem Satan ye editịm n̄kpọ esie. Mmọ ẹdi ubiomikpe nsobo oro ẹnọde Satan ye mfri esie. Ke ini ẹn̄wan̄ade akpatre eso emi ẹduọk, Jehovah ke idemesie ọdọhọ ete: “Ama okụre ama.” N̄kpọ en̄wen idụhe aba nditịn̄. Ke ini ẹtan̄ade se isịnede ke mme eso iyatesịt Abasi ke udomo oro Jehovah oyụhọde, ubiatini ididụhe ke ndinọ ubiereikpe esie oro ẹtan̄ade ẹbe ke etop ẹmi.

37. Didie ke John obụk se idade itie ke ẹma ẹken̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ọyọhọ itiaba ẹduọk?

³⁷ John akaiso ete: “Ndien emịnen̄-mịnen̄, ye mme uyo, ye obuma ẹtịbe, akamba unyek-isọn̄ onyụn̄ odu, ke utọ ido nte akanam mîdụhe tọn̄ọ ini owo ẹkedude ke isọn̄. Unyek-isọn̄ oro okpon, onyụn̄ ọsọn̄ eti-eti. Akwa obio onyụn̄ abahade ke mbak ita, mme obio eke mme idụt ẹnyụn̄ ẹwụre. Ndien Abasi eti akwa obio Babylon, ete inọ enye cup wine ikan̄-ikan̄ iyatesịt Imọ. Ndien kpukpru isuo ẹfen̄e ẹbe ẹfep, ikpọ obot ẹnyụn̄ ẹsop ke enyịn. Ikpọ edịm-itiat, eke udop mmọ ẹdide pound aba ye duop aba ye duop, ẹto ke enyọn̄ ẹdep ẹduọn̄ọ owo ke idem. Owo ẹnyụn̄ ẹsụn̄i Abasi ke ntak ufen edịm-itiat oro; koro ufen edịm-itiat ọsọn̄ eti-eti.”—Ediyarade 16:18-21.

38. Nso ida iban̄a (a) “akamba unyek-isọn̄”? (b) akpanikọ oro nte ke “akwa obio” oro, Akwa Babylon, abahade ke “mbak ita”? (c) akpanikọ oro nte ke “kpukpru isuo ẹfen̄e ẹbe ẹfep, ikpọ obot ẹnyụn̄ ẹsop ke enyịn”? (d) “ufen edịm-itiat”?

³⁸ Inikiet efen, Jehovah anam n̄kpọ ye ubonowo ke unana ndudue, “emịnen̄-mịnen̄, ye mme uyo, ye obuma” ẹdi idiọn̄ọ edinam emi. (Men Ediyarade 4:5; 8:5 domo.) Ẹyenyen̄e ubonowo ke usụn̄ oro akanam mîtịbeke, nte n̄kpọ eke akama-nsobo unyekisọn̄ enyen̄ede. (Men Isaiah 13:13; Joel 3:16 domo.) Okopodudu nnyen̄e emi eyesuan “akwa obio” oro, Akwa Babylon, tutu enye abahade ke “mbak ita”—ndamban̄a iduọ oro enye ọduọde odụk nsobo emi owo mîkemeke ndifak nsio. N̄ko, “mme obio eke mme idụt” ẹyeduọn̄ọ. “Kpukpru isuo” ye “ikpọ obot”—mme ufọkutom ye mme esop ẹmi ẹtiede nte ẹdu tak-tak ke editịm n̄kpọ emi—ẹyebe ẹfep. “Ikpọ edịm-itiat,” ẹmi ẹnen̄erede ẹkponi ẹkan enyeoro ọkọnọmọde Egypt ke ọyọhọ ufen itiaba oro, emi edịmitiat kiet kiet odobide ke n̄kpọ nte talent kiet, ẹyetọn̄ọ ubonowo ubiak ubiak. d (Exodus 9:22-26) Akama-ufen eboho mmọn̄ emi etie nte ada aban̄a ndodobi, esen esen ikọ ubiereikpe Jehovah, ọnọde idiọn̄ọ nte ke utịt editịm n̄kpọ emi edisịm ke akpatre! Jehovah ekeme ndida ata edịmitiat mfọn mfọn n̄ko ke utom nsobo esie.—Job 38:22, 23.

39. Kpa ye oro ẹn̄wan̄ade ufen itiaba oro ẹduọk, nso usụn̄ edinam ke ediwak ubonowo ẹditiene?

³⁹ Ntem, ererimbot Satan eyekụt edinen ubiereikpe Jehovah. Tutu osịm utịt, ediwak ubonowo ẹyekaiso ẹsọn̄ ibuot ẹnyụn̄ ẹsụn̄i Abasi. Nte ekedide ye Pharaoh eset, ndien ndien ufen m̀mê akpatre n̄kpọ n̄kpa ke mme ufen oro idinamke esịt mmọ emem. (Exodus 11:9, 10) Edikabade esịt eke akwa udịmowo ke akpatre minit ididụhe. Ye ibifịk n̄kpa mmọ, mmọ ẹyemiom Abasi emi ọdọhọde ete: “Mmọ ẹyefiọk ẹte ke ami ndi Jehovah.” (Ezekiel 38:23) Nte ededi, ẹyenọ itie edikara Jehovah Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ ubọn̄.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ndise ke page 221]

‘Ọduọk ke Isọn̄’

Otu John amatan̄a iyatesịt Jehovah odori “isọn̄” ke idem ye mme utọ ikọ eke ẹtienede mi:

“Ke ediwak isua ikie usịn ọkpọsọn̄ ukeme ẹma ẹkebe, mme n̄ka ukaraidem ẹwụt ẹte ke mmimọ ikemeke ndikan mme idaha eke ẹdude kemi, ndinyụn̄ n̄kọk mme ubiak ubiak mfịna ẹmi. Mme anam ndutịm uforo ye mbon ukara, ke ẹma ẹkedụn̄ọde mme mfan̄a ẹmi ye ntịn̄enyịn, ẹmekụt ẹte ke mmimọ ikemeke ndinam baba n̄kpọ kiet.”—Millions Now Living Will Never Die, 1920, page 61.

“Idụhe ukara ndomokiet ke isọn̄ mfịn oro oyụhọde udọn̄ akamba ubak ikpehe ekededi ke ererimbot. Mme akara ukara ufịk ẹkara ediwak idụt. Ekpere ndidi ofụri ererimbot odu ke nditaha.”—A Desirable Government, 1924, page 5.

“Ndida utịt ntiene editịm n̄kpọ emi . . . edi n̄kukụre usụn̄ ndisio idiọkn̄kpọ mfep ke isọn̄ nnyụn̄ nnọ emem ye edinen ido ufan̄ ndifiọrọ.”—“Eti Mbuk Obio-uböñ Emi,” 1957, page 25.

“Ndutịm ererimbot emi omosio idemesie onịm san̄asan̄a ebe ke edinam idiọkn̄kpọ, ukwan̄ido ye nsọn̄ibuot ye Abasi ye uduak esie, ẹtọt. . . . Owo ikemeke ndidiọn̄ enye. Mmọdo, ana enye ebe efep!”—Enyọn̄-Ukpeme, December 1, 1982, page 6.

[Ekebe ke page 223]

“Ọduọk ke Inyan̄”

Se itienede mi ẹdi ifan̄ ke otu ikọ ẹmi otu John ekemịn̄de ke mme isua oro ẹkebede ke nditan̄a iyatesịt Abasi ndori ntịme ntịme, ọsọn̄ibuot “inyan̄” emi edide anana-uten̄e Abasi ubonowo oro adianarede ọkpọn̄ Jehovah:

“Mbụk ofụri idụt owụt nte ke se idude edi en̄wan ke ufọt n̄ka ye n̄ka. Ibat ibat owo ẹsin̄wana ye uwak owo. . . . Mme en̄wan ẹmi ẹsisụn̄ọ ke ediwak en̄wan ukpụhọ ukara, akwa ndutụhọ, ye akpakịp uduọkiyịp.”—Government, 1928, page 244.

Ke obufa ererimbot, “ndamban̄a ‘inyan̄’ emi edide ntịme ntịme, ọsọn̄ibuot, mbon unana uten̄e Abasi ẹmi ndamban̄a unam oro ọkọwọrọde oto, man Devil ada anam n̄kpọ, eyebe efep.”—Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara), September 15, 1967, page 567.

“N̄ka ubonowo emi odude idahaemi ọdọn̄ọ ke n̄kan̄ eke spirit. Baba owo nnyịn kiet ikemeke ndinyan̄a enye, koro Ikọ Abasi owụt ete udọn̄ọ esie ada aka n̄kpa.”—Ata Emem ye Ifure—Oto Itie Ewe?, 1975, page 131.

[Ekebe ke page 224]

“Ọduọk ke mme Akpa ye mme Idịm-Mmọn̄”

Ọyọhọ ufen ita amayarade “mme akpa ye mme idịm-mmọn̄” ke mme utọ ikọ ẹtienede mi:

“Mme ọkwọrọ ederi, ẹmi ẹdọhọde ke idi mme andikpep ukpepn̄kpọ [Christ], ẹmetoro ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹnam enye edi edisana n̄kpọ. Mmọ ẹsikop idatesịt ndinam ẹsio mme ndise ye mbiet mmọ ẹwụk ọtọkiet ye eke mme an̄wanaekọn̄ uduọkiyịp.”—Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara), September 15, 1924, page 275.

“Ubụpekpo enyene ntọn̄ọ oto akwa nsu, kpa nsu edibọhọ ndu uwem ke owo ama akakpa ye eke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi.”—What Do the Scriptures Say About “Survival After Death?,” 1955, page 51.

“Mbon akwaifiọk, mbon oro ẹnọde ukara ekikere, mme anam ndutịm ebuana otuowo, mme ọnọitem ndutịm uforo ye mme andinọ mme ido edinam ido ukpono ibetedem idaha nduọkodudu oro ọnọde ata uwem idi. . . Mme utọ mmọn̄ ntre ẹkam ẹda mme andin̄wọn̄ enye ẹsịm edibiat mme ibet Andibot aban̄ade iyịp oro edide edisana n̄kpọ ndinyụn̄ mbuana ke mme ukọbọ ido ukpono.”—Ubiere oro ẹkenyịmede ke Mbono “Nsinsi Eti Mbụk” eke Ofụri Ererimbot, 1963.

“Idịghe edinyan̄a eke ifiọk ntaifiọk, edi edi nsobo orụk ubonowo edi n̄kpọ emi ẹnyenede ndidori enyịn nto owo ke idemesie. . . . Nnyịn ikemeke ndibet kpukpru nta-udọn̄ọ-ekikere ye mbia-udọn̄ọ-ibuot eke ererimbot ndikpụhọde usụn̄ ukere n̄kpọ ubonowo . . . Nnyịn ikemeke ndibere ye edinam odudu ukpeme-mbet ofụri ererimbot ọsọn̄ ekem . . . ẹnyụn̄ ẹnam isọn̄ emi edi itie enyenede ifụre ndidụn̄ ke esịt.”—Edinyaña Oruk Ubon-Owo—Ke Usuñ Obio-uböñ, 1972, page 5.

[Ekebe ke page 225]

“Ọduọk ke Utịn”

Nte “utịn” eke ukara owo ‘ọfọpde’ ubonowo ke usen Ọbọn̄, otu John, ye mme utọ ikọ ẹtienede mi, omodụri ntịn̄enyịn owụt se itịbede:

“Mfịn Hitler ye Mussolini, mme ọsọn̄ido akara ukara ufịk, ẹmesịn emem ofụri ererimbot ke itiendịk, ndien N̄ka Ukara Roman Catholic ọmọnọ mmọ un̄wam ọyọhọ ọyọhọ ke edibiat emi mmọ ẹbiatde ifụre.”—Fascism or Freedom, 1939, page 12.

“Ke ofụri mbụk ndutịm oro mme akara ukara ufịk ẹtienede edi, Kara mîdịghe sobo! Edi ewụhọ oro Edidem oro Abasi odoride ke ebekpo, Jesus Christ, ọnọde kpukpru owo ke isọn̄ idahaemi, edi, Yak ẹkara mbufo mîdịghe ẹyesobo mbufo.”—When All Nations Unite Under God’s Kingdom, 1961, page 23.

“Ọtọn̄ọde ke 1945 ẹwot se iwakde ikan mme owo miliọn 25 ke ndusụk mme ekọn̄ 150 ẹmi ẹn̄wanade ke ofụri ererimbot.”—Enyọn̄-Ukpeme, July 1, 1981, page 7.

“Mme idụt ke ererimbot . . . idọn̄ke enyịn iban̄a mbiomo eke ofụri ererimbot m̀mê mme ibet ido uwem. Man ẹsịm utịtmbuba mmọ, ndusụk idụt ẹkere ke imenyene ọyọhọ unen ndida usụn̄ ekededi oro mmimọ ikerede nte odotde—ediwot akpakịp owo ke ibak, ediwot mme adaiso ukara, edida mme ubomofụm ke n̄wo, ediduọk mme bọm, ye ntre ntre eken . . . Adan̄a anyanini didie ke mme idụt ẹdika iso ndidu ye kiet eken ke utọ edu nditen̄ ye unana ibuot emi?”—Enyọn̄-Ukpeme, August 15, 1985, page 4.

[Ndise ke page 227]

“Ọduọk ke Ebekpo Unam Oro”

Mme Ntiense Jehovah ẹyarade ebekpo unam oro ẹnyụn̄ ẹtan̄a mme ubiomikpe oro Jehovah obiomde enye ye mme utọ ikọ ẹmi:

“Mme andikara ye mme anam-mbet ererimbot emi ẹdu ke idak akamba mme idiọk odudu emi akande owo ẹnyụn̄ ẹkade iso ndinụk mmọ ndisan̄a n̄ka n̄kesịm en̄wan uwotidem mmọ ke ubiere ekọn̄ Armageddon.”—Ke Armageddon Ebede—Obufa Ererimbot Abasi, 1955, page 8.

“‘Idiọk unam’ eke edikara owo emi mîdịghe eke Abasi enyene odudu esie, ubọn̄ ye ebekpo oto Dragon. Koro enye enyene ndisịbe n̄ka, udịm eke Dragon.”—Ke Armageddon Ebede—Obufa Ererimbot Abasi, 1955, page 14.

“Mme idụt Gentile ẹkeme ndikụt idemmọ ke . . . n̄kan̄ Etubom Asua Abasi kpọt, Satan kpa Devil.”—Ubiere oro ẹkenyịmede ke Mbono “Edisana Edikan” eke Ofụri Ererimbot, 1973.

[Ekebe ke page 229]

‘Mmọn̄ Esie Ama Asat’

Idem idahaemi, un̄wam oro ẹnọde ido ukpono Babylon ke asat ke ediwak ebiet, owụtde se iditịbede ke ini “ndidem ẹmi ẹditode ke edem usiahautịn ẹdi” ẹn̄wanade en̄wan mmọ.

“Ndụn̄ọde ofụri idụt kiet ama owụt ete ke mbahade owo 75 eke ikie ke otu mbon ẹmi ẹdụn̄de ke ikpọ obio [eke Thailand] isikaha temple mbon Buddha aba ndikakpan̄ utọn̄ nnọ ukwọrọikọ baba kiet, ke adan̄aemi ibat mbon obio-in̄wan̄ oro ẹsikade mme temple akade iso ndisosụhọde ke n̄kpọ nte mbahade aba-ye-duop eke ikie.”—Bangkok Post, September 7, 1987, page 4.

“Magic idụhe aba ke ido ukpono mbon Tao ke idụt [China] emi ẹketọn̄ọde enye ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba ẹmi ẹkebede. . . . Sia ẹkebọde mmọ mme n̄kpoduoho magic ẹmi mmọ ye mme andibem mmọ iso ndu ẹkesikamade ẹnyene ediwak mbet, mme oku ẹkụt ẹte ke mmimọ inyeneke mbon oro ẹdidade itie mmimọ, ẹsakde iso ẹse ido ukpono Tao oro ekperede ndisop nte n̄ka mbuọtidem ke akwa obio emi.”—The Atlanta Journal and Constitution, September 12, 1982, page 36-A.

“Japan . . . enyene kiet ke otu n̄wakn̄kan ibat isụn̄utom esenidụt ke ererimbot, ayakde esisịt ndidi 5,200, kpa ye oro . . . se isụhọrede ikan mbahade 1 eke ikie ke otu ofụri ibatowo oro edi Christian. . . . Oku n̄ka Francis oro anamde utom mi toto ke iduọk isua 1950 . . . onịm ete ke ‘eyo isụn̄utom esenidụt ke Japan osịm utịt.’” —The Wall Street Journal, July 9, 1986, page 1.

Ke England ke isua edịp-ye-duop ẹmi ẹkebede, “ke otu ufọkederi Anglican 16,000 ẹma ẹberi se ikperede ndisịm 2,000 ke ntak owo mîdaha aba inam n̄kpọ. Ibat mme aka ederi omosụhọde osịm n̄kpri n̄kan ke otu idụt oro ẹdọhọde ke idi Christian. . . . ‘Idahaemi idịghe se ẹdọhọde ke England edi idụt Christian,’ [ntre ke Bishop eke Durham] ọkọdọhọ.”—The New York Times, May 11, 1987, page A4.

“Ke ikan̄ ikan̄ eneni eke ediwak hour ẹma ẹkebe, mbon Ufọkmbet [eke Greece] ẹma ẹnyịme mbet mfịn, anamde Ukara N̄kaowo ọbọ ata akwa inyene ẹmi Ufọkederi Idụt Greece akakamade . . . Adianade do, mbet oro ọnọ mbon ẹmi mîdịghe mme ọkwọrọ ederi odudu ndikara mme esop ye mme kọmiti ufọkederi oro ẹnyenede mbiomo ukamautom ke ikpọ ufọkutom ufọkederi oro ẹsịnede mme ufọkisen, mme itie udọk itiat marble ye mme ọfis.”—The New York Times, April 4, 1987, page 3.

 [Mme ndise ke page 222]

Akpa eso iyatesịt Abasi inan̄ oro ẹnọ ufen ẹbietde mmọ oro ẹketode akpa uyo ukotowo inan̄ oro

[Ndise ke page 226]

Ọyọhọ eso ition ayarade ebekpo unam oro nte edide odudu emi Satan ọnọde unam oro

[Mme ndise ke page 231]

Abian̄a abian̄a ekikere mme demon ke atan̄ mme andikara isọn̄ aka akpan idaha oro, Har–Magedon, kpa idaha oro ẹdin̄wan̄ade ubiereikpe Jehovah ẹduọk mmọ ke idem

[Ndise ke page 233]

Ana mmọemi ndedehe “ofụm” Satan onụkde ẹbọ ufen ndinen ubiereikpe Jehovah oro ẹnọde