Mme Awat Enan̄-Mbakara Inan̄ ke Ẹfrọ!
Ibuot 16
Mme Awat Enan̄-Mbakara Inan̄ ke Ẹfrọ!
N̄kukụt 3—Ediyarade 6:1-17
Ibuotikọ: Uwat oro mme awat enan̄-mbakara inan̄ ẹwatde, mme ntiense oro ẹwotde ke idak itieuwa, ye akwa usen iyatesịt
Ini edisu: Ọtọn̄ọde ke 1914 tutu osịm nsobo editịm n̄kpọ emi
1. Didie ke Jehovah ayarade ọnọ John se isịnede ke utịbe utịbe n̄wed oro Jesus adianarede?
KE EYO afanikọn̄ emi, nte nnyịn inen̄ekede inyene udọn̄ ke “n̄kpọ eke ẹnyenede ndisu ke ekpri ibio ini”? Ke akpanikọ imenyene udọn̄, koro nnyịn ke idem nnyịn imenyene ebuana! Ntre ẹyak nnyịn kemi isan̄a ye John nte Jesus ọtọn̄ọde ndikûbọde utịbe utịbe n̄wed oro. Nte ẹkemede ndikụt, John inyeneke ndikokot enye. Ntak-a? Koro ẹmen se idọn̄ọde ke esịt esie ẹwụt enye “ke mme idiọn̄ọ” oto udịm udịm okopodudu n̄kpọntịbe oro ẹyọhọde ye edinam.—Ediyarade 1:1, 10, NW.
2. (a) Nso ke John okụt onyụn̄ okop, ndien nte cherub oro etiede ọnọ ekikere aban̄a nso? (b) Ewụhọ oro akpa cherub ọnọde enyene anie, ndien ntak emi afo ọbọrọde ntre?
2 Kpan̄ utọn̄ ke se John etịn̄de nte Jesus adianarede akpa ufịkn̄kpọ n̄wed oro: “Ekem n̄kụt ke adan̄aemi Eyen-erọn̄ ama akadianade ufịkn̄kpọ kiet ke itiaba oro, nnyụn̄ n̄kop kiet ke otu n̄kpọ-uwem inan̄ oro, nte ọdọhọde ke uyo eke ebietde obuma, ete, Wọrọ di.” (Ediyarade 6:1) Uyo emi edi eke akpa cherub oro. Enye ndibiet lion mi ọkpọnọ John ekikere nte ke esop Jehovah eyenam n̄kpọ ye uko ke ndibiere ndinen ikpe Esie. Ndien anie ke ẹnọ ewụhọ oro? Ikpedịghe John ke ẹnọ, koro ẹma ẹkokot John ndibuana ke mme ntịn̄nnịm n̄kpọntịbe ẹmi. (Ediyarade 4:1) “Uyo eke ebietde obuma” mi ke okot mbon eken oro ẹbuanade ke akpa ke otu udịm udịm edinam inan̄ oro ẹdemerede udọn̄.
Afia Enan̄-Mbakara ye Ọwọrọetop Andiwat Enye
3. (a) Nso ke John etịn̄ aban̄a idahaemi? (b) Nte ekemde ye ndamban̄a n̄kpọ ke Bible, ana afia enan̄-mbakara oro ada aban̄a nso?
3 Ẹnọ John, ye enyene-ifịk otu John ye mme nsan̄a mmọ eke mfịn ifet ndikụt n̄kpọntịbe oro asan̄ade usọp usọp ebe! John ọdọhọ ete: “Ndien n̄kụt, ndien sese, afia enan̄-mbakara; andidoro enye ke edem onyụn̄ enyene utịgha; ẹnyụn̄ ẹnọ enye anyanya; ndien enye ọwọrọ edikan, onyụn̄ ọdọdiọn̄ akan.” (Ediyarade 6:2) Ih, ke ndiyere ikot uyo obuma oro ọdọhọde “Wọrọ di,” afia enan̄-mbakara awat ọwọrọ. Ke Bible, enan̄-mbakara esiwak ndida mban̄a ekọn̄. (Psalm 20:7; Mme N̄ke 21:31; Isaiah 31:1) Enan̄-mbakara emi, iso-ọfọn edide ediye ayara enan̄-mbakara oro owo mîsioho osio, ayama ke uduot afia oro owụtde edisana ido eke mînyeneke ndo. (Men Ediyarade 1:14; 4:4; 7:9; 20:11 domo.) Emi odot didie ntem, koro enye owụtde ekọn̄ oro asanade onyụn̄ enende ke ndisana enyịn Jehovah!—Se n̄ko Ediyarade 19:11, 14.
4. Anie edi Awat afia enan̄-mbakara oro? Nam an̄wan̄a.
4 Anie edi Awat enan̄-mbakara emi? Enye enyene utịgha, kpa n̄kpọekọn̄ un̄wana ekọn̄, edi ẹnọ enye anyanya n̄ko. N̄kukụre ndinen owo oro ẹkụtde nte ẹyarade anyanya ke usen Ọbọn̄ ẹdi Jesus ye otu oro mbiowo 24 ẹdade ẹban̄a. (Daniel 7:13, 14, 27; Luke 1:31-33; Ediyarade 4:4, 10; 14:14) a Itiehe nte ke ẹwụt nte ke kiet ke otu mbiowo 24 ẹmi ọbọ anyanya nte utịp esiemmọ. Ntem, ana asan̄a-ikpọn̄ awat enan̄-mbakara emi edi Jesus Christ, idịghe owo efen. John okụt enye ke heaven ke onịm-mbụk ini oro ke 1914 emi Jehovah ọdọhọde ete, “Ami mmonịm edidem mi ke enyọn̄,” onyụn̄ etịn̄ ọnọ enye ete ke uduak edi man imọ “[inọ] fi mme idụt ke udeme fo.” (Psalm 2:6-8) b Ntem, ke ndidianade akpa ufịkn̄kpọ, Jesus ayarade ete ke imọ ke idem imọ, nte Edidem oro ẹyaride anyanya obufa obufa, imawat iwọrọ ika ekọn̄ ke ekemini Abasi.
5. Didie ke andiwet psalm etịn̄ aban̄a Andiwat oro ke usụn̄ ebietde eke Ediyarade 6:2?
5 N̄kpọntịbe emi odu ke n̄kemuyo ediye ediye ye Psalm 45:4-7, oro ẹtịn̄de ẹnọ Edidem oro Jehovah odoride ke ebekpo ẹte: “Nyụn̄ da uyai fo doro ke chariot ka kan, ban̄a akpanikọ, ye emem, ye eti ido; ndien ubọk nnasia fo eyeteme fi n̄kpọ ndịk. Idan̄ fo ẹmesọbọ, mme idụt ẹduọn̄ọ fi ke idak; idan̄ fo ẹmedụk mme asua edidem ke esịt. O Abasi, ebekpo fo odu ke nsinsi: mmọnyọ edinen ido edi mmọnyọ ubọn̄ fo. Afo ama se inende, onyụn̄ asua se ikwan̄ade; oro esịn Abasi, kpa Abasi fo, ada aran idara eyet fi, akan mme ufan fo.” Sia otịmde emehe ye ntịn̄nnịm ikọ oro, John ama ọfiọk ete ke emi abuana utom Jesus nte Edidem.—Men Mme Hebrew 1:1, 2, 8, 9 domo.
Ndiwọrọ N̄kọdọdiọn̄ N̄kan
6. (a) Ntak anade Andiwat oro awat aka akakan? (b) Uwat edikan oro akaiso ke mme isua ewe?
6 Ntak, ndien, anade Edidem oro ẹyaride anyanya obufa obufa mi awat aka ekọn̄? Ntak edi koro ẹwụkde ukara esie ke ufọt ọkpọsọn̄ ubiọn̄ọ otode etubom asua Jehovah, Satan kpa Devil, ye mme andidụn̄ isọn̄—ẹmi ke n̄koi-nnam m̀mê ke unana-n̄koi-nnam—ẹn̄wamde mme uduak Satan. Emana Obio Ubọn̄ oro ke idemesie oyom ẹn̄wana akamba ekọn̄ ke heaven. Ke an̄wanade ekọn̄ ke enyịn̄ Michael (emi ọwọrọde “Anie Etie Nte Abasi?”), Jesus akan Satan ye mme demon esie onyụn̄ osion̄o mmọ ọduọn̄ọ ke isọn̄. (Ediyarade 12:7-12) Uwat edikan eke Jesus akaiso ke ofụri ediwak isua eke usen Ọbọn̄ ke adan̄aemi ẹtan̄de mbon mbieterọn̄ ẹbok. Okposụkedi ofụri ererimbot osụk esịnede “ke ubọk andidiọk,” Jesus ke ima amakaiso ndikpeme nditọete esie oro ẹyetde aran ye mme nsan̄a mmọ, an̄wamde mmọ kiet kiet ndinyene edikan ke mbuọtidem.—1 John 5:19.
7. Mme edikan ewe ke Jesus enyene ke isọn̄ ke mme akpa isua ke usen Ọbọn̄, ndien nso ikpedi ubiere nnyịn?
7 Mme edikan en̄wen ewe ke Jesus enyene ke se iwakde ikan isua 90 eke usen Ọbọn̄ oro ẹkebede? Ke ofụri ererimbot, ikọt Jehovah nte owo kiet kiet ye nte esop, ẹmesobo ekese nsọn̄ọn̄kpọ, mfịghe, ye ukọbọ, ẹbietde mmọ oro apostle Paul eketịn̄de aban̄a ke ọnọde n̄kpọ ndisọn̄ọ utom ukwọrọikọ esie. (2 Corinth 11:23-28) Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹyom “akwa ubom odudu,” akpan akpan ke mme ebiet oro ekọn̄ ye afai ẹyọhọde, man ẹkeme ndiyọ. (2 Corinth 4:7) Edi idem ke ata n̄kpọsọn̄ idaha, Mme Ntiense anam-akpanikọ ẹmi ẹma ẹkeme nditịn̄ nte Paul eketịn̄de ete: “Ọbọn̄ adada mi ke n̄kan̄, ọsọn̄ọ mi esịt nditịn̄ ikọ gospel ọyọhọ ọyọhọ.” (2 Timothy 4:17) Ih, Jesus ama akan ke ibuot mmọ. Ndien enye eyekaiso ndiwọrọ n̄ka n̄kakan ke ibuot nnyịn, adan̄a nte nnyịn ibierede ndikụre edikan oro nnyịn ikande ke mbuọtidem.—1 John 5:4.
8, 9. (a) Mme edikan ewe ke esop ofụri ererimbot eke Mme Ntiense Jehovah abuana? (b) M̀mọ̀n̄ ke n̄kọri eke Mme Ntiense Jehovah edi ata n̄wọrọnda?
8 Esop ofụri ererimbot eke Mme Ntiense Jehovah amabuana ke ediwak edikan ke idak ndausụn̄ Edidem esie oro akande. Nte n̄wọrọnda, enye ama ekpeme Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹmi osio ke nsobo ke 1918, ke ini esop ukaraidem Satan ‘akakande’ mmọ ke ibio ibio ini. Nte ededi, ke 1919, enye ama obụn̄ mme ọkọ ufọk-n̄kpọkọbi ndinyan̄a mmọ, ndien ekem enye ama esịn mmọ odudu ke idem ndikwọrọ eti mbụk ‘nsịm utịt ererimbot.’—Ediyarade 13:7; Utom 1:8.
9 Mbemiso ye ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, Adiana-iba ukara ufịk ẹma ẹn̄wana ndisọhi Mme Ntiense Jehovah mfep ke ediwak idụt ẹmi mme adaiso ido ukpono, akpan akpan eke n̄ka ukara Roman Catholic, ẹkenọde mme akara ukara ufịk an̄wan̄wa m̀mê ndedịbe ibetedem. Edi Mme Ntiense 71,509 oro ẹkekwọrọde ikọ ke ini ekọn̄ oro ọkọtọn̄ọde ke 1939 ẹma ẹkabade ẹwak ẹsịm owo 141,606 ke utịt ekọn̄ oro ke 1945, idem okposụkedi mme owo ẹwakde ẹsịm 10,000 ẹkebiatde ediwak isua ke mme ufọk-n̄kpọkọbi ye ke mme itienna ekikere, ẹkenyụn̄ ẹwotde-wot n̄kpọ nte owo 2,000. Ibat mme ọsọn̄idem Ntiense ke ofụri isọn̄ ọmọdọk ẹbe miliọn itiokiet mfịn. N̄kọri edi n̄wọrọnda ke mme obio Catholic ye mme idụt oro ata ibak ibak ukọbọ ẹkedude—utọ nte Germany, Italy, ye Japan, ẹmi Mme Ntiense idahaemi ke mme idụt ẹmi ẹtọtde mme ọsọn̄idem asan̄autom an̄wautom ẹmi ofụri ibat enen̄erede awak ẹbe 600,000.—Isaiah 54:17; Jeremiah 1:17-19.
10. Mme edikan ewe ke Edidem oro akade iso ndikan mi ọnọ ikọt esie “ke eneni eke [ẹ]nenide man gospel ọsọn̄ọ ada”?
10 Edidem nnyịn oro akade iso ndikan mi ọmọdiọn̄ mme enyene-ifịk ikọt esie n̄ko ke ndida mmọ usụn̄ nsịm uwak edikan “ke eneni eke [ẹ]nenide man gospel ọsọn̄ọ ada” ke mme esopikpe ye ke iso mme andikara. (Philippi 1:7; Matthew 10:18; 24:9) Emi amada itie ke udomo eke ofụri ererimbot—ke Australia, Argentina, Canada, Greece, India, Swaziland, Switzerland, Turkey, ye mme idụt eken. Ke otu ikpe 50 oro Mme Ntiense ẹkekande ke Akwa Esopikpe United States, ẹkedi mmọ oro ẹkenọde unen edikwọrọ eti mbụk ‘an̄wan̄wa ye ke ufọk ke ufọk’ nnyụn̄ ntre mme edinam ukpono ndem eke ufre-idụt. (Utom 5:42; 20:20; 1 Corinth 10:14) Ntem, ẹma ẹberede usụn̄ ẹnịm man ẹnam ikọ ntiense eke ofụri ererimbot atara.
11. (a) Didie ke Andiwat oro “ọdọdiọn̄ akan”? (b) Nso utịp ke edidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ iba, ọyọhọ ita, ye ọyọhọ inan̄ ekpenyene ke idem nnyịn?
11 Didie ke Jesus “ọdọdiọn̄ akan”? c Nte nnyịn idikụtde, enye anam emi ebe ke ndiwụri nsunsu ido ukpono ndien ekem otop kpukpru nsụhọ ikpehe esop Satan oro ẹkụtde ke enyịn esịn ke ndamban̄a “inyan̄ ikan̄” nsobo, ke ndinọ itie edikara eke Jehovah ubọn̄. Ye mbuọtidem, nnyịn imodori enyịn idahaemi ndikụt usen oro ke Armageddon ke ini “Ọbọn̄ mbọn̄” nnyịn edikande efịk-ufịk esop ukaraidem Satan ọyọhọ ọyọhọ! (Ediyarade 16:16; 17:14; 19:2, 14-21; Ezekiel 25:17) Kemi kan̄a, Andikan oro owo mîkemeke ndikan, emi odorode ke afia enan̄-mbakara amakaiso ndiwat n̄ka nte Jehovah akade iso ndidian mbon esịt akpanikọ nnọ edinen idụt Esie ke isọn̄. (Isaiah 26:2; 60:22) Nte afo ke abuana ye otu John oro ẹyetde aran ke idara idara utatutom Obio Ubọn̄? Ke edide ntre, se apostle John okụtde ke ini ẹdianarede ufịkn̄kpọ ita oro ẹtienede, nte eyịghe mîdụhe, eyedemede fi esịt ndinyene ebuana oro akam okponde akan ke utom oro Jehovah enyenede ọnọ usen emi.
Sese, Ididuot Enan̄-Mbakara!
12. Nso ke Jesus ọkọdọhọ nte edinịmde idiọn̄ọ edidu imọ nte Edidem oro enyịn mîkwe?
12 Ke ekperede utịt utom ukwọrọikọ Jesus ke isọn̄, mme mbet esie ẹma ẹbụp enye ndịbe ndịbe ẹte: “Nso idinyụn̄ idi idiọn̄ọ edidi [“edidu,” NW ] Fo, ye eke akpatre ini eyo emi?” Ke ndinọ ibọrọ, enye ama ebem iso etịn̄ aban̄a afanikọn̄ ẹmi ẹdidide “ntọn̄ọ ubiak-uman.” Jesus ọkọdọhọ ete: “Idụt eyedaha an̄wana ye idụt, obio edidem kiet eyenyụn̄ adaha an̄wana ye obio edidem efen: ikpọ unyekisọn̄ ẹyedu; akan̄ ye mme idiọk udọn̄ọ ẹyenyụn̄ ẹdu ke nsio nsio ebiet; n̄kpọndịk ye ikpọ idiọn̄ọ ẹyenyụn̄ ẹwụt idem ke ikpaenyọn̄.” (Matthew 24:3, 7, 8; Luke 21:10, 11) Mme n̄kpọ oro John okụtde ke ini ẹdianarede mme ufịkn̄kpọ oro ẹsụhọde ke n̄wed oro ẹnọ n̄wọrọnda n̄kpọ ebietde prọfesi oro. Idahaemi tịm se nte Jesus oro ẹnọde ubọn̄ adianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ iba!
13. Nso ukpụhọde n̄kpọ iyom ndiwụt John idem?
13 “Ke adan̄aemi Enye ama akadianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ iba, n̄kop nte udiana n̄kpọ-uwem ọdọhọde ete, Wọrọ di.” (Ediyarade 6:3) Edi udiana cherub, emi ebietde ayara-enan̄ ọnọ ewụhọ oro. Edu oro ẹyararede ẹwụt mi edi odudu, edi edi odudu emi ẹkamade nte enende. Nte ededi, ke okpụhọrede ye oro, John ọmọn̄ okụt nte ẹkamade odudu ke idiọk usụn̄ oro adade n̄kpan̄a edi.
14. Ewe enan̄-mbakara ye andiwat enye ke John afiak okụt, ndien n̄kukụt emi ada aban̄a nso?
14 Didie, ndien, ke ẹyere udiana ikot emi ọdọhọde ete “Wọrọ di”? Ke usụn̄ emi: “Ndien enan̄-mbakara efen ọwọrọ edi, ididuot enan̄; ndien ẹnọ andidoro enye ke edem ndisio emem mfep ke isọn̄, man owo ẹwot kiet eken; ẹnyụn̄ ẹnọ enye akwa ofụt.” (Ediyarade 6:4) Ke akpanikọ, emi edi enyene-ndịk n̄kukụt! Ndien eyịghe idụhe ke se enye adade aban̄a: ekọn̄! Enye idịghe edinen ekọn̄ edikan oro Edidem eke Jehovah an̄wanade akan, edi edi ibak ibak ekọn̄ ubọkowo eke ofụri ererimbot oro ọyọhọde ye uduọkiyịp ye ubiak ẹmi mîkpanaha ẹtịbe. Odot didie ntem nte ẹdoride andiwat emi ke ididuot enan̄-mbakara!
15. Ntak emi nnyịn mîkpoyomke ndinyene ebuana ndomokiet ke uwat oro awat enan̄-mbakara ọyọhọ iba awatde?
15 Ke akpanikọ, John idiyomke ndinyene ebuana ndomokiet ye awat enan̄-mbakara emi ye idat idat uwat esie, koro ẹma ẹtetịn̄ prọfesi ẹban̄a ikọt Abasi ẹte: “Mmọ idinyụn̄ ikpepke aba ekọn̄.” (Isaiah 2:4) Okposụkedi osụk odude “ke ererimbot,” John, ndien ke usụn̄ atarade akan oro, otu John ye akwa otuowo mfịn ‘idịghe ubak’ editịm n̄kpọ emi ọyọhọde ye iyịp mi. N̄kpọekọn̄ nnyịn ẹdi eke spirit onyụn̄ edi “se ikopde idem ke enyịn Abasi” ndida n̄kwọrọ akpanikọ ifịk ifịk, kpa se idide isio ye ekọn̄ obụkidem.—John 17:11, 14; 2 Corinth 10:3, 4.
16. Ini ewe, ndien didie ke ẹkenọ awat ididuot enan̄-mbakara oro “akwa ofụt”?
16 Ediwak ekọn̄ ẹma ẹdu mbemiso 1914, kpa isua oro Awat afia enan̄-mbakara ọkọbọde anyanya esie. Edi idahaemi ẹnọ awat ididuot enan̄-mbakara “akwa ofụt.” Nso ke emi ada aban̄a? Ke Ekọn̄ Ererimbot I ama akasiaha, ekọn̄ oro mme owo ẹn̄wanade ama akabade ọduọk iyịp owo akan, akamade nsobo akan nte akananam mîtịbeke. Ke akwa uduọkiyịp eke 1914-1918, nte akpa ini m̀mê ke anana-mbiet udomo, ẹma ẹtọn̄ọ ndikama mme moto un̄wana-ekọn̄, ofụm n̄kpa, ubomofụm, nsụn̄ikan̄ ekọn̄ esịt mmọn̄, ikpọ ọtọmbe ye mme otop-idem-ikpọn̄ n̄kpọekọn̄ ndiwot akpakịp owo. Ke n̄kpọ nte idụt 28, ẹma ẹnụk ofụri mbio-obio ẹdọn̄ ke utom ekọn̄, idịghe ata mbonekọn̄ ikpọn̄. Ibat n̄kpan̄a ama enyene ndịk. Ẹma ẹwot mbonekọn̄ ẹwakde ẹbe miliọn usụkkiet, ndien ibat n̄kpan̄a mbio-obio ama okpon ata etieti. Idem ke ekọn̄ oro ama eketre, ata emem ndomokiet ikodụhe aba ke isọn̄. Ke se iwakde ikan isua 50 ke ekọn̄ oro ama okokụre, owo ukara Germany oro, Konrad Adenauer ama ọdọhọ ete: “Ifụre ye emem ẹma ẹsop ke uwem mme owo toto ke 1914.” Ke akpanikọ ẹma ẹnọ awat ididuot enan̄-mbakara oro odudu ndisio emem mfep ke isọn̄!
17. Didie ke edikama “akwa ofụt” oro n̄n̄wana ekọn̄ akaiso, ke Ekọn̄ Ererimbot I okụrede?
17 Ndien, ke ẹma ẹkedemede enye udọn̄ un̄wọn̄ iyịp, awat ididuot enan̄-mbakara oro ama ọduọ odụk Ekọn̄ Ererimbot II. Mme n̄kpọekọn̄ uwotowo ẹma ẹdọdiọn̄ ẹdiọk ẹkan, ndien ibat n̄kpan̄a ama ọdọk utịm ikanan̄ akan eke Ekọn̄ Ererimbot I. Ke 1945 ẹma ẹduọn̄ọ bọm atom iba ke Japan, kiet kiet—ke ebe kiet—owotde ediwak tọsịn owo. Ke ini ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba oro, awat ididuot enan̄-mbakara oro ama ada n̄kpọ nte uwem owo miliọn 55, ndien kpa ye oro enye ikoyụhọke. Nte edide akpanikọ, ẹtọt ẹte mme owo oro ẹnen̄erede ẹwak ẹbe miliọn 20 ẹma ẹduọn̄ọ ke iso “akwa ofụt” oro toto ke Ekọn̄ Ererimbot II.
18, 19. (a) Utu ke enye ndidi edikan nnọ ifiọk ubot n̄kpọekọn̄, akpakịp uwotowo oro toto ke Ekọn̄ Ererimbot II edi uyarade ewe akpanikọ? (b) Nso afanikọn̄ isak iso ise ubonowo, edi nso ke Awat afia enan̄-mbakara oro edinam ndimen enye mfep?
18 Nte nnyịn ikpọdọhọ ke emi edi edikan oro ifiọk ubot n̄kpọekọn̄ akande? Utu ke oro, enye edi uyarade nte ke anana-esịtmbọm awat ididuot enan̄-mbakara oro odu ke usọp usọp uwat. Ndien usọp usọp uwat oro editre ke m̀mọ̀n̄? Ndusụk ntaifiọk ẹtịn̄ ẹte ke ẹkeme ndin̄wana ekọn̄ nuclear ke unana idotenyịn—owo itịn̄ke-tịn̄ iban̄a ikan̄ nsobo nuclear oro ẹduakde-duak ndisịn! Edi ke edide n̄kpọ inemesịt, Awat afia enan̄-mbakara oro akande mi enyene mme ekikere efen aban̄a n̄kpọ emi.
19 Adan̄a nte ntan̄idem ye usua eke idụt ọyọhọde n̄kaowo, ubonowo enyene ndikaiso ntie ke aban̄ ekịm-ikan̄ nsobo nuclear. Idem edieke mme idụt, ke mbrenyịn, ẹkpebiatde kpukpru n̄kpọekọn̄ nuclear ẹfep, mmọ ẹkpesụk ẹkaka iso ẹnyene ifiọk ubot n̄kpọekọn̄. Ke esisịt ini ebede, mmọ ẹkpetọn̄ọ ntak ẹbot mme n̄kpọekọn̄ nuclear uwotowo mmọ; ntem, ekọn̄ ekededi oro ẹkamade mme n̄kpọekọn̄ oro ẹnyịmede ẹkpesọsọp ẹkabade ẹdi ikan̄ ikan̄ nsobo. Ana ntan̄idem ye usua ẹmi ẹkarade mme idụt mfịn ẹda ẹkesụn̄ọ ke ubonowo ndiwot idem, ibọhọke—ah, ih, ibọhọke Awat afia enan̄-mbakara oro etre idat idat uwat andidoro ke edem ididuot enan̄-mbakara oro. Ẹyak nnyịn inyene mbuọtidem nte ke Christ emi edide Edidem eyewat ndikụre edikan oro enye akande ererimbot emi Satan akarade onyụn̄ owụk obufa n̄kaowo eke isọn̄ oro owụhọde ke ima—ima Abasi ye ima mbọhọidụn̄—kpa se idade emem idi, oro otịmde ọfọn akan nnyek-nnyek n̄kpọ ukpan ekọn̄ nuclear eke idat idat eyo nnyịn.—Psalm 37:9-11; Mark 12:29-31; Ediyarade 21:1-5.
Obubịt Enan̄-Mbakara Awat Ọwọrọ
20. Nso nsọn̄ọ ke nnyịn inyene nte ke Awat afia enan̄-mbakara oro eyekan idaha afanikọn̄ ekededi?
20 Idahaemi Jesus adianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ ita! John, nso ke afo okụt? “Ke adan̄aemi Enye ama akadianade ọyọhọ ufịk-n̄kpọ ita, n̄kop nte ọyọhọ n̄kpọ-uwem ita ọdọhọde ete, Wọrọ di.” (Ediyarade 6:5a) Nte enemde, ọyọhọ cherub ita emi “enyene iso nte eke owo,” owụtde edu ima. Ima edumbet eyeyọhọ ke obufa ererimbot Abasi, idem nte eti edu emi ọyọhọde ofụri esop Jehovah mfịn. (Ediyarade 4:7; 1 John 4:16) Nnyịn imekeme ndinịm ke akpanikọ nte ke Awat afia enan̄-mbakara, oro anade ‘ada ubọn̄ tutu Abasi onụk kpukpru mme asua Esie ke idak ikpat,’ ke ima eyemen ndiọi idaha oro ẹkade iso ndimen n̄wụt John, efep.—1 Corinth 15:25.
21. (a) Obubịt enan̄-mbakara oro ye andiwat enye ẹda ẹban̄a nso? (b) Nso iwụt nte ke obubịt enan̄-mbakara oro ke osụk esesịn editịm?
21 Nso ke John okụt, ndien, nte ẹyerede ọyọhọ ikot ita oro ọdọhọde ete “Wọrọ di”? “Ndien n̄kụt, ndien sese, obubịt enan̄-mbakara; andidoro enye ke edem onyụn̄ enyene udomo-n̄kpọ ke ubọk.” (Ediyarade 6:5b) Ọkpọsọn̄ Akan̄! Oro edi enyene-ndịk etop ke ntịn̄nnịm n̄kpọntịbe emi. Enye anyan ubọk owụt mme idaha ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ usen Ọbọn̄ emi anade ẹdedeme udia ke mme udomo-n̄kpọ. Toto ke 1914 akan̄ edi mfịna ofụri ererimbot oro akade-kaiso. Ekọn̄ eyomfịn amada akan̄ eke okponde ntem edi, koro inyene oro ẹkesidade ẹbọk mbon ọ-biọn̄ eyedi se ẹwakde ndiwọn̄ọde nsịn ke usụn̄ unyene n̄kpọekọn̄. Ẹsimụm mme ọtọin̄wan̄ ẹsịn ke utom ekọn̄, ndien in̄wan̄ ẹmi ekọn̄ abiatde ye mme usụn̄ ẹdade ẹfọp isọn̄ ẹsosụhọde udomo udia oro ẹnyenede. Didie ke emi ekedi akpanikọ ntem ke akpa ekọn̄ ererimbot, ke ini ediwak miliọn owo ẹketiede biọn̄ ẹnyụn̄ ẹkpan̄a! Adianade do, awat obubịt enan̄-mbakara akan̄ oro ikọduọkke odudu ke ekọn̄ oro ama okokụre. Ke mme iduọk isua 1930, owo miliọn ition ẹma ẹkpan̄a ke iduọk akan̄ kiet ke Ukraine. Ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba ama ada unana udia ye akan̄ edi akamba akamba. Nte obubịt enan̄-mbakara oro akakade iso ke uwat esie, Esop Unọ Udia ke Ofụri Ererimbot (The World Food Council) ama ọtọt ke ufọt isua 1987 ete ke owo miliọn 512 ẹketie biọn̄, n̄ko nte ke nditọwọn̄ 40,000 ẹsikpan̄a ke ntak ọ-biọn̄ kpukpru usen.
22. (a) Nso ke uyo oro ọdọhọ, owụtde ufọn nso? (b) Ekọmurua udomo ibokpot kiet ye udomo barley ita ọwọrọ nso?
22 John enyene n̄kpọ en̄wen nditịn̄ nnọ nnyịn: “Ndien n̄kop nte uyo ke ufọt n̄kpọ-uwem inan̄ oro ọdọhọde ete, Idomo ibokpot kiet ke okụk [“denarius,” NW] kiet, ye idomo barley ita ke okụk [“denarius,” NW] kiet; edi kûbiat aran ye wine.” (Ediyarade 6:6) Cherub mbinan̄ oro ẹdiana kiet ke ndiwụt ufọn edinen̄ede n̄kpeme udomo udia oro ẹnyenede—kpa nte mme owo ẹkenyenede ‘ndita uyo ke udomo ye ke nnyekidem’ mbemiso nsobo Jerusalem ke 607 M.E.N. (Ezekiel 4:16) Ke eyo John, ẹkebat udomo ibokpot kiet nte edide udeme udia usen ọnọ owoekọn̄. Utọ udeme udia oro akpakpa okụk ifan̄? Denarius kiet—kpa okụk utom usen kiet! (Matthew 20:2) d Nso nan̄a edieke owo ekenyenede ubon? Ih, enye ekenyene ndidep udomo barley ita oro owo mîkpọkke utu ke oro. Kpa ye oro, sụk ekpri ubon kpọt ekeme ndida oro mbọk idem. Owo ikonyụn̄ idaha barley nte eti uduot udia nte ẹkedade ibokpot (wheat).
23. Ikọ oro, “Kûbiat aran ye wine” ọwọrọ nso?
23 Ikọ oro, “Kûbiat aran ye wine” ọwọrọ nso? Ndusụk owo ẹma ẹkere ke se enye ọwọrọde edi nte ke adan̄aemi ediwak owo ẹdinanade udia, idem ẹnyụn̄ ẹtiede biọn̄, ke mfịna idisịmke inyene mbon imọ. Edi ke Middle East, aran ye wine inen̄ekede idi akwa inyene. Ke eyo Bible, ẹkeda uyo, aran ye wine nte udia oro ekemde owo ubọk. (Men Genesis 14:18; Psalm 104:14, 15 domo.) Mmọn̄ ikọfọnke kpukpru ini, ntre ke ediwak ebiet ẹkesida wine nte edin̄wọn̄ n̄kpọ ye nte ibọk ke ndusụk ini. (1 Timothy 5:23) Kaban̄a aran, ke eyo Elijah ebeakpa oro ke Zarephath, kpa ye udomo oro enye ekebuenede eketre, okosụk enyenyene ndusụk aran ndida nnam ndomuyo esie oro okosụhọde. (1 Ndidem 17:12) Ntem, ewụhọ oro “kûbiat aran ye wine” etie nte edi item ẹnọde ẹte ẹkûdia akpan udia ẹmi usọp usọp ẹkụre, edi ẹdia mmọ nsịt nsịt. Mîdịghe ntre, ‘ẹyebiat’ mmọ, oro edi, mmọ ẹyekụre mbemiso akan̄ etrede.
24. Ntak emi obubịt enan̄-mbakara oro mîdikaha iso inam ubịghi ke uwat esie?
24 Nnyịn ikeme ndikop inemesịt didie ntem nte ke Awat afia enan̄-mbakara oro eyesọp etre uwat oro obubịt enan̄-mbakara oro akade iso ndiwat! Koro ẹwetde ẹban̄a ima ima ndutịm oro Enye anamde ọnọ obufa ererimbot ẹte: “Edinen owo ẹyefiari ke eyo esie; ye ediwak emem n̄ko tutu ọfiọn̄ okụre. . . . Uwak ibokpot ẹyedu ke isọn̄ ke nsom ikpọ obot.”—Psalm 72:7, 16; se n̄ko Isaiah 25:6-8.
Ntọn̄ Ntọn̄ Enan̄-Mbakara ye Andiwat Enye
25. Ke ini Jesus adianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ inan̄, uyo anie ke John okop, ndien emi owụt nso?
25 Owo ibụkke ofụri mbụk oro ikụre kan̄a. Jesus adianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ inan̄, John onyụn̄ asian nnyịn se idide utịp: “Ke adan̄aemi Enye ama akadianade ọyọhọ ufịk-n̄kpọ inan̄, n̄kop nte uyo ọyọhọ n̄kpọ-uwem inan̄ ọdọhọde ete, Wọrọ di.” (Ediyarade 6:7) Emi edi uyo cherub oro ebietde ntrukpom eke efede. Eti ibuot oro okụtde n̄kpọ ke anyanusụn̄ edi se ẹwụtde, ndien ke akpanikọ, oyom John, otu John, ye kpukpru asan̄autom Abasi eken ke isọn̄ ẹkpeme ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ ye ikike ke ẹkerede ẹban̄a se ẹwụtde mi. Ke inamde ntre, nnyịn imekeme ndinyene ndusụk ukpeme ndibọhọ mme ufen oro ẹnọmọde mbon ikpọ ifiọk ererimbot eke eseri-iseri, oburobụt emana mfịn.—1 Corinth 1:20, 21.
26. (a) Anie edi awat enan̄-mbakara ọyọhọ inan̄, ndien ntak emi uduot enan̄ esie odotde? (b) Anie etiene awat enan̄-mbakara ọyọhọ inan̄ ke edem, ndien nso itịbe inọ mbon unọmọ esie?
26 Nso mbufa n̄kpọndịk ke ẹsana ẹyak, adan̄aoro, nte awat ọyọhọ enan̄-mbakara inan̄ eyerede ikot? John asian nnyịn ete: “Ndien n̄kụt, ndien sese, ntọn̄-ntọn̄ enan̄-mbakara, ye andidoro enye ke edem, emi enyịn̄ esie ekerede N̄kpa; obio ekpo [“Hades,” NW] onyụn̄ etiene enye ke edem.” (Ediyarade 6:8a) Enyịn̄ andiwat akpatre enan̄-mbakara oro edi: N̄kpa. Enye ikpọn̄ ke otu mme awat enan̄-mbakara inan̄ oro ke Ediyarade anam ẹdiọn̄ọ enyeemi enye edide ata nnennen ntre. Nte odotde, N̄kpa awat enan̄-mbakara oro edide ntọn̄ ntọn̄, sia ẹdade ikọ oro ntọn̄ ntọn̄ (Greek, khlo·rosʹ) ke n̄wed mbon Greek nditịn̄ mban̄a iso oro asanade-sana, nte n̄kpọ eke adahade ke nna-udọn̄ọ. Nte odotde n̄ko, Hades (udi ubonowo), etiene N̄kpa ke edem ket-ket ke ndusụk usụn̄ oro owo mînamke an̄wan̄a, sia Hades ọbọde ekese ibat mbon oro ẹkpan̄ade ke ubọk nsobo awat enan̄-mbakara ọyọhọ inan̄. Nte enemde, ediset ke n̄kpa eyedu ọnọ mmọemi, ke ini ‘n̄kpa ye obio ekpo ẹdinyụn̄ ẹsanade mme akpan̄kpa mmọ ẹyak.’ (Ediyarade 20:13) Edi didie ke N̄kpa ada mbon unọmọ oro?
27. (a) Didie ke N̄kpa, awat-uwat oro ada mbon unọmọ esie? (b) “Ubak isọn̄ kiet ke itie inan̄” oro N̄kpa enyenede odudu ọwọrọ nso?
27 N̄kukụt oro asiak ndusụk usụn̄: “Ndien ẹnọ mmọ odudu ke ubak isọn̄ kiet ke itie inan̄, ẹte, ẹda ofụt, ye akan̄, ye idiọk udọn̄ọ, ye mme unam ikọt, ẹwot mmọ.” (Ediyarade 6:8b) Uwat emi idinọmọke sụk ata ubak isọn̄ kiet ke itie inan̄ edi eyenọmọ akamba mbak isọn̄, edide ẹdụn̄ enye ẹyọhọ kpak-kpak m̀mê ẹdụn̄ ntomo ntomo. Awat enan̄-mbakara emi owot mbon unọmọ oro ẹkebọhọde akwa ofụt eke awat enan̄-mbakara ọyọhọ iba ye unana udia ye akan̄ eke awat enan̄-mbakara ọyọhọ ita. Enye ọdọk mbun̄wụm esiemmọ, n̄ko, oto idiọk udọn̄ọ ye mbun̄wụm n̄ko otode mme unyekisọn̄, nte ẹtịn̄de ẹban̄a ke Luke 21:10, 11.
28. (a) Didie ke prọfesi oro aban̄ade “idiọk udọn̄ọ” osu? (b) Didie ke ẹkpeme ikọt Jehovah ẹsio ke ediwak udọn̄ọ mfịn?
28 Akpan n̄kpọntịbe eke ndondo emi edi “idiọk udọn̄ọ.” Ke etienede nsobo Ekọn̄ Ererimbot I oro, Udọn̄ọ efiomnsa ama owot owo ẹwakde ẹbe miliọn 20 ke ufan̄ ọfiọn̄ ifan̄ eke 1918-1919. N̄kukụre ebiet ke isọn̄ oro ọkọbọhọde nsobo emi ekedi ekpri isuo St. Helena. Ke mme ebiet oro ẹkewotde akwa ubak mbio-obio, ẹma ẹtan̄ ifia ẹbok ẹsịn ikan̄ ndifọp okpo owo. Ndien udọn̄ọ esịt ye cancer oro ẹdude mfịn ẹdi enyene-ndịk n̄kpọntịbe, emi ekese otode ofụm oro un̄wọn̄ asabarede. Ke se ẹkekotde “idiọk isua duop” eke iduọk isua 1980, usụn̄uwem oro edumbet Bible owụtde ke edi ubiatibet ama ada unọmọ AIDS adian ke “idiọk udọn̄ọ” emi. Ke isua 2000, ẹkedọhọ ke akwa asiak-owo-idem U.S. okokot AIDS “akpatre idiọk udọn̄ọ oro akanam ererimbot ọdiọn̄ọde.” Enye ọkọdọhọ nte ke owo miliọn 52 ke ofụri ererimbot ẹnyene HIV/AIDS, ndien ke otu oro, owo miliọn 20 ẹma ẹkpan̄a. Ikọt Jehovah ẹwụt esịtekọm didie ntem nte ke item ọniọn̄ oro ẹkụtde ke Ikọ esie emekpeme mmọ osio ke use ye edida iyịp nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄, emi ata ediwak udọn̄ọ oro ẹmende mfịn, ẹtode!—Utom 15:28, 29; men 1 Corinth 6:9-11 domo.
29, 30. (a) Nso ebuana ke ‘idiọk ufen mbinan̄’ oro ke Ezekiel 14:21 enyene mfịn? (b) Didie ke “mme unam ikọt” eke Ediyarade 6:8 akpan̄wan̄a nnyịn? (c) Nso itie nte edi akpan n̄kpọ ke ntịn̄nnịm n̄kpọntịbe oro?
29 N̄kukụt John asiak mme unam ikọt nte ọyọhọ n̄kpọ inan̄ oro akamade ntak n̄kpa nsek. Ke akpanikọ, n̄kpọ inan̄ oro ẹwụtde mi ke ndidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ inan̄—kpa ekọn̄, akan̄, idiọk udọn̄ọ, ye mme unam ikọt—ke eset ẹkedi se ẹsede nte ebeiso n̄kpọ oro ẹkamade ntak n̄kpa nsek. Ntre, mmọ ẹyebem iso ẹda ẹban̄a kpukpru n̄kpọ oro ẹkamade ntak n̄kpa nsek mfịn. Emi edi kpasụk nte Jehovah okodụride Israel utọn̄ ete: “Edidi ntem ke akpanikọ, adan̄aemi ndidade idiọk ufen mi mbinan̄, ofụt, ye biọn̄, ye idiọk unam, ye idiọk udọn̄ọ, ndọn̄ mmọ utom ke Jerusalem, man nsịbe owo ye unam ke esịt mfep.”—Ezekiel 14:21.
30 Ke eyomfịn, n̄kpan̄a otode ndiọi unam iwakke ndidi akpan ibuotikọ ke n̄wedmbụk n̄kpọntịbe, okposụkedi ke mme idụt ikpọ akai, ndiọi unam ẹsụk ẹwowot owo. Ke ini iso, ekeme ndidi mmọ ẹyewot owo ẹwakde ẹkan oro edieke mme obio ẹkabarede ẹdi ndon ke ntak ekọn̄ m̀mê ke ntak akan̄ mme owo ẹkabarede ẹnana odudu ẹkaha ndin̄wana ye mme unam oro biọn̄ ọdọn̄de. Adianade do, odu ediwak owo mfịn oro, ukem nte mme anana-ibuot unam, ẹsiwụtde mme edu unam oro ẹdide ata isio isio ye mmọ oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Isaiah 11:6-9. Mme owo ẹmi ẹnen̄ede ẹdi ntak n̄kọri ubiatibet ofụri ererimbot oro asan̄ade ye idan̄, uwotowo, edinam oyomonsia, uduọn̄ọ bọm ke ererimbot eyomfịn. (Men Ezekiel 21:31; Rome 1:28-31; 2 Peter 2:12 domo.) Awat enan̄-mbakara ọyọhọ inan̄ owot mbon unọmọ mmọ n̄ko. Ke akpanikọ, etie nte akpan n̄kpọ ke ntịn̄nnịm n̄kpọntịbe emi edi nte ke awat ntọn̄ ntọn̄ enan̄-mbakara omowot ubonowo ke n̄kpa nsek ke nsio nsio usụn̄.
31. Kpa ye nsobo oro mme awat ididuot, obubịt, ye ntọn̄ ntọn̄ enan̄-mbakara ẹdade ẹdi, ntak emi nnyịn ikpenyenede idotenyịn-e?
31 Ntọt oro ẹyararede oto edidianade akpa ufịkn̄kpọ inan̄ oro afiak ọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn sia enye ekpepde nnyịn ete ikûduọk idotenyịn ke ekọn̄, akan̄, udọn̄ọ ye mme n̄kpọ eken ẹkamade ntak n̄kpa nsek oro otịmde okpon mfịn; nnyịn ikponyụn̄ iduọkke idotenyịn sia mme adaiso oro ẹdide owo ẹkpude ndikọk mme mfịna ẹdude idahaemi. Edieke mme idaha ererimbot ẹyararede ẹwụt ẹte ke mme awat ididuot, obubịt, ye ntọn̄ ntọn̄ enan̄-mbakara oro ẹsuana ẹyọhọ ke ofụri isọn̄, kûfre ete ke Awat afia enan̄-mbakara ekebem iso ọtọn̄ọ uwat esie. Jesus amakabade edi Edidem, ndien enye enyenyene edikan osịm udomo oro osiode Satan ke heaven ọduọk. Mme edikan esie efen efen ẹsịne enye nditan̄ nsụhọ nditọ Israel eke spirit ye akwa otuowo eke ofụri ererimbot mbok, ẹmi ibat mmọ edide ediwak miliọn, ndinam mmọ ẹbọhọ akwa ukụt. (Ediyarade 7:4, 9, 14) Ana uwat esie akaiso tutu enye okụre edikan esie.
32. Nso itiene nte ẹdianarede akpa ufịkn̄kpọ inan̄ oro kiet kiet?
32 Ewụhọ etienede edidianade akpa ufịkn̄kpọ inan̄ oro kiet kiet edi: “Wọrọ di.” Ini kiet kiet, enan̄-mbakara ye andiwat enye ama awat ọwọrọ. Ọtọn̄ọde ye ọyọhọ ufịkn̄kpọ ition, nnyịn ikopke utọ ewụhọ oro aba. Edi mme awat enan̄-mbakara oro ẹsụk ẹwawat, ndien mmọ ẹyekaiso ndifrọ ke ofụri utịt editịm n̄kpọ emi. (Men Matthew 28:20 domo.) Ikpọ n̄kpọntịbe efen ewe ke Jesus ayarade nte enye adianarede ufịkn̄kpọ ita oro ẹsụhọde? Ndusụk n̄kpọntịbe ẹmi ẹdi se enyịn owo mîkwe. Mmọ eken, okposụkedi enyịn ekemede ndikụt, ẹsụk ẹdu ẹnọ ini iso. Nte ededi, mmọ iditreke-tre ndisu. Ẹyak nnyịn ise se mmọ ẹdide.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a Nte ededi, tịmfiọk ete ke “n̄wan” eke Ediyarade 12:1 enyene ndamban̄a “anyanya ntantaọfiọn̄ duopeba.”
b Ke oyomde ọyọhọ n̄kpọ nsọn̄ọ nte ke Jesus ama edi ke Obio Ubọn̄ esie ke 1914, se page 215-218 ke n̄wed Nso ke Bible Enen̄ede Ekpep? emi Mme Ntiense Jehovah ẹsiode.
c Ke adan̄aemi ediwak Bible ẹkabarede ikọ emi nte “ndikan” (Revised Standard Version, The New English Bible, King James Version) m̀mê “emebiere ndikan” (Phillips, New International Version), nte ẹdade orụk ikọ-edinam oro mi ke akpa ikọ Greek ọnọ ekikere oro otịmde owụt se idide ọyọhọ m̀mê se isịmde utịt. Ntem, Word Pictures in the New Testament eke Robertson ọdọhọ ete: “Orụk ikọ-edinam oro asiakde se itịbede mi owụt ọyọhọ edikan.”
d Se New World Translation Reference Bible, ikọ idakisọn̄.
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ekebe ke page 92]
Edidem Awat Enyene Edikan
Ke mme iduọk isua eke 1930 ye 1940, mme asua oro ẹma ẹkenam ubiere ẹma ẹdomo ndinam utom ukwọrọikọ eke Mme Ntiense Jehovah etie nte se ibet mînyịmeke, se ibiatde-biat ibet, m̀mê se ikam iyomde ndidorode ukara nduọk. (Psalm 94:20) Ke isua 1936 ikpọn̄, ibat ini oro ẹkemụmde mme owo ke United States ekedi 1,149. Mme Ntiense ẹma ẹsịn ediwak ikpe ke esop tutu osịm Akwa Esopikpe eke United States, ndien se itienede mi ẹdi ndusụk n̄wọrọnda edikan oro mmọ ẹkenyenede.
Ke May 3, 1943, Akwa Esopikpe ke ikpe Murdock ye Pennsylvania ama ebiere ete ke inaha Mme Ntiense ẹnyene license mbemiso ẹnịmde n̄wed ẹnọ owo ke okụk. Kpa ke usen oro, ubiere ẹkenọde ke ikpe Martin ye City of Struthers ama ebiere ete ke idịghe ubiatibet owo ndimia n̄kanika enyịnusụn̄ ke adan̄aemi ẹnamde utom edisuan n̄wedikot ke ufọk-ke-ufọk ye mme usuanetop eken.
Ke June 14, 1943, Akwa Esopikpe ama ọnọ ubiere ke ikpe Taylor ye Mississippi ete ke Mme Ntiense Jehovah ikadaha ukwọrọikọ mmọ isịn udọn̄ inọ mme owo nditre ndinam akpanikọ nnọ ukara. Kpa ke usen oro, ke ikpe West Virginia State Board of Education ye Barnette, Esopikpe oro ama ebiere ete ke n̄ka ukara ufọkn̄wed inyeneke unen ndibịn nditọ Mme Ntiense Jehovah oro ẹsịnde ndikọm ọfọn̄ etakubom nsion̄o ke ufọkn̄wed. Kpa ke ndan̄nsiere oro, ọyọhọ Esop Enyọn̄ eke Australia ama odorode ukpan emi idụt oro akakpande Mme Ntiense Jehovah efep, ẹdọhọde ke emi ekedi “anana-ntak, mfụm mfụm ekikere, onyụn̄ edi ufịk ufịk.”
[Ekebe ke page 94]
‘Ẹnọ Odudu Ndisio Emem Mfep ke Isọn̄’
Ifiọk ubot mbufa n̄kpọ ada owo aka m̀mọ̀n̄? The Globe and Mail, Toronto, Canada, January 22, 1987, ama ọtọt se itienede emi oto utịn̄ikọ Ivan L. Head, etieibuot International Development Research Centre:
“Ẹnọ ibat oro edide akpanikọ ẹte ke owo kiet ke otu ntaifiọk inan̄ ye mme obot mbufa n̄kpọ ke ererimbot oro ẹbuanade ke ndụn̄ọde ye n̄kọri ubotn̄kpọ ke anam utom ubot n̄kpọekọn̄. . . . Ke ekọmurua eke 1986, okụk oro ẹkebiatde awak ebe miliọn $1.5 ke minit kiet. . . . Nte kpukpru nnyịn imenen̄ede inyene ifụre ito orụk edidori nsọn̄uyo ntre ke ifiọk ubot mbufa n̄kpọ? Mme n̄kpọekọn̄ nuclear oro ikpọ odudu ukara ẹnyenede, ẹsịne odudu ofụri n̄kpọekọn̄ oro mme an̄wanaekọn̄ ẹkekamade ke ofụri Udiana Ekọn̄ Ererimbot oro—utịm ike-6,000. Udiana Ekọn̄ Ererimbot tọsịn itiokiet. Ọtọn̄ọde ke 1945, ibat ini oro ekọn̄ mîdụhe ke ererimbot iwakke isịm urua itiaba. Ẹn̄wana ekọn̄ awakde akan 150 oro otụkde ofụri ererimbot m̀mê oro otụkde ofụri idụt, ẹmi ẹnọde ibat ẹte ke ẹma ẹwot owo miliọn 19.3, ẹmi ekese mmọ ẹdide utịp usọ-usọ obufa ifiọk ubotn̄kpọ oro ẹwọrọde ẹdi ke eyo Edidiana M’idụt emi.”
Ke isua 2005, ekọn̄ ama adia uwem owo oro enen̄erede awak ebe miliọn 20.
[Ekebe ke page 98, 99]
Nte Ẹtịmde N̄wed Ediyarade
Ke ima ikanam ndụn̄ọde idisịm ọtọ emi ke nneme nnyịn eke n̄wed Ediyarade, nnyịn imọtọn̄ọ ndikụt nte ẹtịmde n̄wed emi ata in̄wan̄în̄wan̄. Ke edemede udọn̄ ntọn̄ọikọ esie okụrede (Ediyarade 1:1-9), ẹkeme ndida n̄wed Ediyarade nte se ẹbaharede ẹsịn ke n̄kukụt 16 nte ẹtienede mi:
N̄KUKỤT 1 (1:10–3:22): John ke odudu spirit okụt Jesus oro ẹnọde ubọn̄, emi ọnọde mme ufiop ufiop etop oro esịnede item ẹsọk esop itiaba.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 2 (4:1–5:14): Utịbe utịbe ndise oro aban̄ade ebekpo Jehovah Abasi eke heaven. Owo emi ayak n̄wed ọnọ Eyenerọn̄.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 3 (6:1-17): Ke ama akadianade akpa ufịkn̄kpọ itiokiet ke n̄wed oro, Eyenerọn̄ emi akaiso ndiyarade ntan̄-ndian n̄kukụt ke mme n̄kpọntịbe ẹmi ẹdidade itie ke usen Ọbọn̄. Mme awat enan̄-mbakara inan̄ eke Ediyarade ẹwat ẹwọrọ, mme asan̄autom Abasi oro ẹkekpade n̄kpa usụn̄ Abasi ẹbọ mfia ọfọn̄idem, ẹnyụn̄ ẹtịn̄ ẹban̄a akwa usen iyatesịt oro.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 4 (7:1-17): Mme angel ẹmụm ofụm nsobo ẹkama tutu ẹfịk Israel eke spirit owo 144,000 idiọn̄ọ. Akwa otuowo ẹtode kpukpru idụt ẹnyịme ẹte ke edinyan̄a enyene Abasi ye Christ, ẹnyụn̄ ẹtan̄ mmọ ẹbok man ẹbọhọ akwa ukụt.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 5 (8:1–9:21): Ke ẹdianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiaba, obukpon̄ itiaba ẹsioro uyo, akpa itiokiet oro ẹsịne ọyọhọ n̄kukụt ition. Uyo obukpon̄ itiokiet ẹmi ẹtan̄a mme ikọ ubiereikpe Jehovah ke idem ubonowo. Ọyọhọ obukpon̄ ition ye itiokiet n̄ko ẹbem iso ẹtọt akpa ye ọyọhọ n̄kpọnnam iba.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 6 (10:1–11:19): Ọkpọsọn̄ angel ọnọ John ekpri n̄wed, ẹdomo temple, nnyịn imonyụn̄ ifiọk se itịbede inọ ntiense iba oro. Enye omosịm utịt ye edifri ọyọhọ obukpon̄ itiaba, emi ọtọtde ọyọhọ n̄kpọnnam ita ọnọ mme asua Abasi—edidi oro Obio Ubọn̄ Jehovah ye eke Christ esie edide.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 7 (12:1-17): Emi etịn̄ aban̄a emana Obio Ubọn̄, osụn̄ọde ke Michael ndisio Urụkikọt oro, kpa Satan, nduọk ke isọn̄.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 8 (13:1-18): Okopodudu idiọk unam oto ke inyan̄ ọwọrọ edi, ndien unam enyene-nnụk iba oro ebietde eyenerọn̄ onyụn̄ akpak ubonowo ndituak ibuot nnọ enye.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 9 (14:1-20): Ubọn̄ ubọn̄ edibem iso nda n̄kụt owo 144,000 ke Obot Zion. Ẹkop etop ẹtode mme angel ke ofụri isọn̄, ẹkpen̄e vine isọn̄, ndien ẹdịghi wine iyatesịt Abasi.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 10 (15:1–16:21): Edifiak ntop enyịn ke okụre heaven, edin̄wan̄a eso iyatesịt Jehovah itiaba oro nduọk ke isọn̄ etiene. Ikpehe emi, n̄ko, osịm utịt ye ntịn̄nnịm ikọ oro aban̄ade utịt editịm n̄kpọ Satan.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 11 (17:1-18): Akwa akpara, kpa Akwa Babylon, odoro ke edem ididuot unam, emi odụkde editụn̄ọ ukpe ke ibio ibio ini edi afiakde ọwọrọ edi onyụn̄ edisobo enye.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 12 (18:1–19:10): Ẹtọt iduọ ye akpatre nsobo Akwa Babylon. Ke ẹma ẹkesobo enye, ndusụk owo ẹfụhọ, mbon eken ẹtoro Jehovah; ẹnọ ntọt ẹban̄a ndọ Eyenerọn̄.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 13 (19:11-21): Jesus ada udịmekọn̄ eke heaven usụn̄ ndibiere ikpe iyatesịt Abasi nnọ editịm n̄kpọ Satan, udịmekọn̄ esie, ye mme andinọ enye ibetedem; ikpọ inuen uta-okpo ẹta okpo mmọ.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 14 (20:1-10): Edikọbi Satan kpa Devil nsịn ke editụn̄ọ ukpe, Ukara Tọsịn Isua eke Christ ye ekemmọ ndidem, akpatre udomo ubonowo, ye edisobo Satan ye mme demon esie.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 15 (20:11–21:8): Ediset ke n̄kpa eke ofụri owo ye akwa Usen Ikpe; obufa enyọn̄ ye obufa isọn̄ ẹbiọn̄ọde, ye mme nsinsi edidiọn̄ oro ẹnọde edinen ubonowo.
ỌYỌHỌ N̄KUKỤT 16 (21:9–22:5): Ediyarade osịm utịt ye ubọn̄ ubọn̄ n̄kukụt oro aban̄ade Obufa Jerusalem, kpa n̄wanndọ Eyenerọn̄. Ndutịm Abasi kaban̄a ukọkudọn̄ọ ye uwem oro ẹnọde ubonowo ọfiọrọ oto obio oro.
Ediyarade osịm utịt ye ufiop ufiop ekọm ye item ẹtode Jehovah, Jesus, angel oro, ye John ke idemesie. Ikot oro ẹnọde kpukpru owo edi “Di”!—Ediyarade 22:6-21.
