Ibuot 18

Mme Unyekisọn̄ ke Usen Ọbọn̄

1, 2. (a) Ndibọhọ n̄kpa ke ọkpọsọn̄ unyekisọn̄ ama okotịbe etie didie? (b) Nso ke John etịn̄ aban̄a ke ini oro ẹdianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet?

 NTE afo akanam ọmọbọhọ n̄kpa ke ọkpọsọn̄ unyekisọn̄ ama okotịbe? Enye idịghe inem inem n̄kpọntịbe. Akwa unyekisọn̄ ekeme nditọn̄ọ ye isọn̄ ndiyụt n̄kabade ye nduari nduari uyom. Unyekisọn̄ emi ekeme ndidọdiọn̄ ndiọk ke ini ke ini ke adan̄aemi afo efehede oyom ubọhọ—ndusụk ke idak okpokoro. Mîdịghe enye ekeme nditịbe nte isọn̄ enyekde ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ke mbuari, ekem n̄kpọ ndụn̄ufọk, n̄kpọ mbana-ufọk, idem mme ufọk ẹduọn̄ọde. N̄wụre ekeme ndidi n̄kpọ mmọn̄eyet, se idianade ke nnanenyịn emi esidi ndịk oro owo esiwakde ndikop ke ukperedem.

² Ke enyenede emi ke ekikere, kere se John etịn̄de aban̄a nte ẹdianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet oro: “Ndien n̄kụt, ke adan̄aemi Enye ama akadianade ọyọhọ ufịk-n̄kpọ itiokiet, nte akwa unyekisọn̄ otịbede.” (Ediyarade 6:12a) Ana emi ada itie ke ukem iduọk ini oro ẹdianarede mme ufịkn̄kpọ eken. Ini ewe ke usen Ọbọn̄ ke unyekisọn̄ emi akam otịbe, n̄ko nso orụk unyekisọn̄ ke enye edi?—Ediyarade 1:10.

3. (a) Mme n̄kpọntịbe ewe ke Jesus ekebem iso etịn̄ ke prọfesi oro aban̄ade idiọn̄ọ edidu esie? (b) Didie ke mme ata unyekisọn̄ ẹnyene ebuana ye ndamban̄a akwa unyekisọn̄ eke Ediyarade 6:12?

³ Ke ediwak itie ke Bible, ẹtịn̄ ẹban̄a ata  unyekisọn̄ ye isọn̄ ndinyek ke ndamban̄a usụn̄. Ke akwa prọfesi esie oro aban̄ade idiọn̄ọ edidu esie ke ukara Obio Ubọn̄, Jesus ama ebem iso etịn̄ ete ke “unyekisọn̄ ẹyenyụn̄ ẹdu ke nsio nsio ebiet.” Mmọemi ẹdidi ubak “ntọn̄ọ ubiak-uman.” Toto ke 1914, ye oro ibat mme andidụn̄ ke isọn̄ ọdọkde osịm ediwak miliọn, ata unyekisọn̄ ẹtịp n̄kpọ akamba akamba ẹsịn ke nnanenyịn oro ẹdude ke eyo nnyịn. (Matthew 24:3, 7, 8) Nte ededi, idem okposụkedi mmọ ẹsude prọfesi, mme unyekisọn̄ oro ẹsidi afanikọn̄ otode obot, kpa ata ata unọmọ. Mmọ ẹdi ebeiso n̄kpọ ẹnọ akwa ndamban̄a unyekisọn̄ eke Ediyarade 6:12. Ke akpanikọ, emi otịbe nte ata akpatre nsobo ke otu udịm udịm unyekisọn̄ oro ẹkebemde iso ẹtịbe, oro ẹnyen̄ede editịm n̄kpọ eke owo oro enyenede Satan tutu osịm itiat idakisọn̄ esie. a

Mme Nnyen̄e ke N̄kaowo

4. (a) Toto ke ini ewe ke ikọt Jehovah ẹkedori enyịn ẹte ke mme n̄kpọntịbe afanikọn̄ ẹyetọn̄ọ ke 1914? (b) Ewe ikpehe ini ke 1914 okponịm idiọn̄ọ utịt esie?

⁴ Ọtọn̄ọde ke ufọt ufọt iduọk isua 1870, ikọt Jehovah ẹma ẹdori enyịn ẹte ke mme n̄kpọntịbe afanikọn̄ ẹyetọn̄ọ ke 1914 ẹyenyụn̄ ẹnịm utịt Ini Mme Gentile idiọn̄ọ. Emi edi ikpehe “ini itiaba” [“isua itiaba,” NW] (isua 2,520) oro ọkọtọn̄ọde ke ini ẹkedorode obio ubọn̄ eke ubon David ẹduọk ke Jerusalem ke 607 M.E.N. tutu osịm ini ẹkedoride Jesus ke ebekpo ke Jerusalem eke heaven ke 1914 E.N.—Daniel 4:24, 25; Luke 21:24, King James Version. b

5. (a) Nso ntọt ke C. T. Russell ọkọnọ ke October 2, 1914? (b) Nso akwa ukpụhọde ke ndutịm ukaraidem ida itie toto ke 1914?

⁵ Ntem, ke ini C. T. Russell okodude ke utuakibuot usenubọk ye mbonufọk Bethel ke Brooklyn, ke New York, ke usenubọk October 2, 1914, enye ama ọnọ akpan ntọt  emi ete: “Ini Mme Gentile omosịm utịt; eyo ndidem mmọ omokụre.” Ke akpanikọ, akwa ukpụhọde ofụri ererimbot oro ọkọtọn̄ọde ke 1914 ama aka anyan etieti tutu eyedi se ediwak obio ubọn̄ oro ẹma ẹkebịghi ẹsopde. Edidorode andikara Russia ke ebekpo nduọk ke en̄wan ukpụhọ ukara Bolshevik eke 1917 akada okosịm en̄wan anyanini ke ufọt ndutịm ukaraidem Marx ye ndutịm uforo eke owo kiet. Mme nnyen̄e ẹtode edikpụhọ ndutịm ukaraidem ẹmekaiso ndifịna n̄kaowo ke ofụri ererimbot. Mfịn, ediwak ukara ikemeke ndidu mbịghi mbe isua kiet m̀mê iba. Ẹwụt unana nsọn̄ọnda ke ndutịm ukaraidem ererimbot oto se ikotịbede inọ Italy, emi ekenyenede mbufa ukara 47 ke n̄kpasịp isua 42 ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre. Edi mme utọ mbemiso nnyen̄e oro ẹdi sụk ebeiso n̄kpọntịbe oro adade osịm ata akpatre akwa ukpụhọde ke ukara. Nso idi utịp? Obio Ubọn̄ Abasi eyebọ ofụri ukara eke isọn̄ ada.—Isaiah 9:6, 7.

6. (a) Didie ke H. G. Wells eketịn̄ aban̄a obufa ye akpan n̄kpọntịbe? (b) Nso ke owo akwaifiọk kiet ye owo ukara ẹkewet ẹban̄a akpan n̄kpọntịbe oro toto ke 1914?

⁶ Mme ewetmbụk, mbon akwaifiọk, ye mme adaiso ukaraidem ẹma ẹnyan ubọk ẹwụt isua 1914 nte ini oro obufa ye akpan n̄kpọntịbe ọkọtọn̄ọde. Isua efụteba ke akpan n̄kpọntịbe oro ama ọkọtọn̄ọ, ewetmbụk oro, H. G. Wells ama ọdọhọ ete: “Prọfet okpokop idatesịt nditịn̄ prọfesi mban̄a nti n̄kpọ. Edi utom esie edi nditịn̄ se enye okụtde. Enye okụt ererimbot oro mbonekọn̄, mme ama-idụt, mbon n̄kanubọk ye mbon udia okụk ẹsụk ẹkarade ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄, kpa ererimbot emi ẹyakde ẹnọ eyịghe ye usua, emi ifụre owo kiet kiet oro ekedide n̄kukụre se isụhọde osopde ata usọp usọp, ọduọde nnannan odụk ndot-ndot en̄wan n̄ka ye n̄ka, onyụn̄ eben̄ede idem ọnọ mbufa ekọn̄.” Ke 1953, ọfiọkn̄kpọ owo oro, Bertrand Russell ama ewet ete: “Toto ke 1914, kpukpru owo ẹmi ẹnyenede udọn̄ ẹban̄a se ikade iso ke ererimbot ẹmekop mfịna ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ oto se itiede nte isan̄ oro ẹsan̄ade ẹbịne ata n̄kponn̄kan afanikọn̄ emi ẹma ẹkekan̄a ẹnyụn̄ ẹbem iso ẹbiere ẹnịm. . . . Mmọ ẹkụt ekpụk ubonowo, nte owo uko mbon Greek oro okụtde n̄kpọ mmọn̄eyet, emi mme abasi iyatesịt ẹkekade ndida usụn̄, mînyụn̄ idịghe aba andikara akan̄a.” Ke 1980, owo ukara oro, Harold Macmillan, ke adade ekikere aka ọyọhọ isua ikie-20 nnyịn oro ọkọtọn̄ọde ke emem mi, ama ọdọhọ ete: “Kpukpru n̄kpọ ke ẹkekaiso ẹfọn ẹkan. Emi edi ererimbot oro n̄kamanade ke esịt. . . . Ke mbuari, ke unana idotenyịn, usenubọk kiet ke 1914, kpukpru n̄kpọ ẹma ẹdisịm utịt.”

7-9. (a) Nso ikpọ afanikọn̄ inyen̄e n̄kaowo toto ke 1914? (b) Ikpọ nnyen̄e emi ẹdude ke n̄kaowo ke ini edidu Jesus ke akpatre edisịne nso idaha ke otu ubonowo?

⁷ Ekọn̄ Ererimbot II ama ada ikpọ ukpụhọde en̄wen edi. Ndien n̄kpri ekọn̄ ye edinam oyomonsia ofụri ererimbot ẹkaiso ndinyen̄e isọn̄. Ndịk oro mbon edinam oyomonsia m̀mê mme idụt oro ẹkamade n̄kpọekọn̄  oro ẹnamde ndida nsobo ediwak owo esịnde owo ke idem anam ediwak owo ẹdu ke n̄kpaidem.

⁸ Nte ededi, mme n̄kpọ eken ke ẹsiode mme ekọn̄ ẹfep ẹmenyen̄e n̄kaowo osịm itiat idakisọn̄ esie toto ke 1914. Kiet ke otu ndiọkn̄kan akwa ukpụhọde ẹmi okoto ndutịme unyamurua U.S. eke October 29, 1929. Emi ama ada Akwa Nditaha edi, oro ọkọnọmọde kpukpru idụt uforo. Nditaha oro akada itie ke 1932 osịm 1934, edi nnyịn ke isụk ikokop ubiak esie. Toto ke 1929, ẹmeda mme ndutịm ndomonse ẹn̄wana ndidiọn̄ ererimbot oro ama ọkọdọn̄ọ ke n̄kan̄ uforo. Mme ukara ẹkama isọn okụk. Se ikadiande n̄kpọ ke edinyen̄e ndutịm okụk ekedi mfịna aran eke 1973 ye iduọ ndutịm unyamurua eke 1987. Mi kan̄a, ediwak miliọn owo ẹsidep ekese n̄kpọ ke isọn. Ẹsiwo anana-ibat owo ke n̄kari n̄kari usụn̄ un̄wana okụk, mme mbubehe mbubịne, ye mme lottery ye mme n̄kari n̄kari mbre mfọniso eken, ẹmi ediwak mmọ ẹtode mme ukara oro ẹkpekam ẹkpemede-kpeme mme owo. Idem mme ọkwọrọ ederi Christendom ke television ke ẹsion̄o ubọk mmọ ẹnyan ẹyom udeme uwak miliọn naira mmọ!—Men Jeremiah 5:26-31 domo.

⁹ Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, mme mfịna ke ndutịm uforo ẹma ẹberede usụn̄ ẹnọ Mussolini ye Hitler ndiwamade ukara mbọ. Akwa Babylon ikabiatke ini ndiyom uma mmọ, Ukara pope ama onyụn̄ odụk ediomi ye Italy ke 1929 onyụn̄ odụk ye Germany ke 1933. (Ediyarade 17:5) N̄kịmn̄kịm ini oro eketienede ke akpanikọ ekedi ubak ubak edisu prọfesi Jesus oro aban̄ade edidu esie. Emi esịne ‘editịmede esịt ndimụm mme idụt isọn̄ oro mîfiọkke usụn̄ ubọhọ . . . idem onyụn̄ eyemerede owo oto ke ndịk ye edikama enyịn nse mme n̄kpọ eke ẹwọrọde ẹnọ ekondo.’ (Luke 21:7-9, 25-31) c Ih, mme unyekisọn̄ oro ẹketọn̄ọde ndinyen̄e n̄kaowo ke 1914 ẹmekaiso, ye ọkpọsọn̄ ndịk oro edide utịp.

Jehovah Anam Ndusụk Edinyen̄e

10. (a) Ntak emi ata ediwak nnyen̄e ẹdude ke mme mbubehe ubonowo? (b) Nso ke Jehovah anam, ke ndiben̄e idem nnọ nso?

¹⁰ Mme utọ nnyen̄e oro ke mme mbubehe ubonowo ẹdi utịp unana ukeme owo ndinen̄ede ikpat esiemmọ. (Jeremiah 10:23) Adianade do, akani Urụkikọt oro, Satan, kpa “andibian̄a ofụri ererimbot,” ke ada ukụt edi ke akpatre ukeme n̄kịmenyịn oro enye esịnde ndiwọn̄ọde ofụri ubonowo n̄kpọn̄ utuakibuot Jehovah. Ifiọk ubotn̄kpọ eke eyomfịn amanam isọn̄ ekpri akabade edi n̄kann̄kụk kiet, emi usua idụt ye idụt ye eke orụk ye orụk ẹnyen̄ede n̄kaowo osịm itiat idakisọn̄ esie, ndien Edidiana M’idụt, oro ekerede enyịn̄, ikwe usọbọ ndomokiet eke ọfọnde. Nte akananam mîtịbeke, owo ke akara owo ọnọ unan. (Ediyarade 12:9, 12; Ecclesiastes 8:9) Nte ededi, Jehovah, kpa Ọbọn̄ Andikara, Andinam enyọn̄ ye isọn̄, ke akanam orụk nnyen̄e esiemmọ ke se ikperede ndisịm isua 70, ke nditịm idem man ọkọk mfịna ererimbot inikiet ye ke nsinsi. Didie?

11. (a) Nso nnyen̄e ke ẹtịn̄ ẹban̄a ke Haggai 2:6, 7? (b) Didie ke prọfesi Haggai osu?

¹¹ Ke Haggai 2:6, 7 nnyịn ikot ite: “Koro ntem ke Jehovah mme udịm ọdọhọ, ete, Osụk kan̄a ini kiet, enye edi esisịt, ndien ami nyenyen̄e ikpaenyọn̄, ye isọn̄, ye inyan̄, ye obot; nyenyụn̄ nnyen̄e kpukpru mme idụt, ndien se mme idụt ẹyomde [“ndiye n̄kpọ eke ofụri idụt,” NW] ẹyedi: ndien nyesịn ubọn̄ ke ufọk emi nyọhọ, Jehovah mme udịm ọdọhọ.” Ọtọn̄ọde ke isua 1919 akpan akpan, Jehovah amanam mme ntiense esie ẹtan̄a mme ubiereikpe esie ke otu kpukpru ikpehe n̄kaowo ke isọn̄. Ntọt ofụri ererimbot emi ọnọ ererimbot Satan ntọt. d Nte ntọt emi ọsọn̄de ubọk, ẹdemede mme abak-Abasi, kpa “ndiye n̄kpọ eke ofụri idụt,” ndibahade idemmọ n̄kpọn̄ mme idụt. Idịghe nnyen̄e oro ke esop Satan enyen̄e mmọ  osion̄o. Edi nte mmọ ẹfiọkde se ikade iso, mmọ ẹnam ubiere idemmọ ndibuana ye otu John oro ẹyetde aran ke ndisịn ubọn̄ nyọhọ ufọk utuakibuot Jehovah. Didie ke ẹnam emi? Oto ifịk ifịk utom edikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi oro ẹma ẹkewụk. (Matthew 24:14) Obio Ubọn̄ emi, oro esịnede Jesus ye mme anditiene enye oro ẹyetde aran, eyeda ke nsinsi ndinọ Jehovah ubọn̄ nte “Obio Ubọn̄ eke n̄kpọ mîkemeke ndinyen̄e.”—Mme Hebrew 12:26-29.

12. Edieke edide afo ama ọtọtọn̄ọ ndinam n̄kpọ mban̄a ukwọrọikọ oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a ke Matthew 24:14, nso ke afo akpanam mbemiso akwa unyekisọn̄ eke Ediyarade 6:12 adade itie?

¹² Nte afo edi enyeemi ama ọkọtọn̄ọ ndinam n̄kpọ mban̄a ukwọrọikọ oro? Iso-ọfọn nte afo edi kiet ke otu ediwak miliọn owo oro ke mme isua ndondo emi ẹkedụkde usọrọ Editi n̄kpa Jesus? Ke edide ntre, kaiso nam n̄kọri ke edikpep oro afo ekpepde akpanikọ Bible. (2 Timothy 2:15; 3:16, 17) Sion̄o idem ofụri ofụri kpọn̄ mbiara edu uwem n̄ka Satan eke isọn̄ oro ẹbiomde ikpe! Be nnennen di n̄ka obufa ererimbot eke Christian nyụn̄ dibuana ọyọhọ ọyọhọ ke utom esie mbemiso akpatre “unyekisọn̄” nsobo anuakde ofụri ererimbot Satan mbai mbai. Edi akwa unyekisọn̄ oro edi nso? Ẹyak nnyịn ise idahaemi.

Akwa Unyekisọn̄!

13. Ke nso usụn̄ ke akwa unyekisọn̄ oro edi ata obufa n̄kpọntịbe ọnọ ubonowo?

¹³ Ih, ndiọkeyo emi edi ini unyekisọn̄—ata unyekisọn̄ ye ndamban̄a unyekisọn̄. (2 Timothy 3:1) Edi unyekisọn̄ ẹmi ndomokiet idịghe akpatre akwa nnyen̄e oro John okụtde ke ini ẹdianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet oro. Ini n̄kpri ebeiso unyekisọn̄ etre. Akwa unyekisọn̄ oro edide ata obufa n̄kpọntịbe ọnọ owo ọmọn̄ edi idahaemi. Enye edi ata akwa unyekisọn̄ tutu eyedi se owo mîkemeke ndida Ukwak Udomo-odudu unyekisọn̄ (Richter) m̀mê ukwak udomo-n̄kpọ efen ekededi oro owo anamde ndomo se enye abiatde ye nnyen̄e esie. Emi idịghe ikpîkpu n̄kpọ oro atuakde owo ke n̄kann̄kụk edi edi ọkpọsọn̄ nnyen̄e oro osobode ofụri “isọn̄,” oro edi, kpukpru oburobụt n̄kaowo.

14. (a) Ewe prọfesi itịn̄ n̄kpọ iban̄a akwa unyekisọn̄ ye mme utịp esie? (b) Nso ke prọfesi Joel ye Ediyarade 6:12, 13 ẹtịn̄ ẹban̄a?

¹⁴ Mme prọfet Jehovah eken ẹma ẹbem iso ẹtịn̄ ẹban̄a utọ unyekisọn̄ oro ye mme utịp nsobo esie. Ke uwụtn̄kpọ, ke n̄kpọ nte 820 M.E.N., Joel ama etịn̄ aban̄a edidi “akwa usen Jehovah emi enyenede ndịk,” ọdọhọde ete ke adan̄aoro “utịn eyekabade edi ekịm, ọfiọn̄ eyenyụn̄ akabade edi iyịp.” Ekem, enye ama adian ikọ ẹmi ete: “Udịm! udịm! ke itịghede ikpe: koro usen Jehovah emekpere ke itịghede ikpe. Utịn ye ọfiọn̄ ẹyebre, ntantaọfiọn̄ ẹyenyụn̄ ẹnịme uyama mmọ. Ndien Jehovah eyetie ke Zion ofiori, onyụn̄ etie ke Jerusalem osioro uyo esie: ndien enyọn̄ ye isọn̄ ẹyenyek: Jehovah eyenyụn̄ edi ubọhọ ikọt esie, edi odudu nditọ Israel.” (Joel 2:31; 3:14-16) Nnyen̄e emi akpada aban̄a sụk ubiereikpe oro Jehovah ọnọde ke akwa ukụt. (Matthew 24:21) Ntre mbiet mbụk emi odude ke Ediyarade 6:12, 13, nte owụtde ifiọk ekpenyene ukem ebuana.—Se n̄ko Jeremiah 10:10; Zephaniah 1:14, 15.

15. Nso ọkpọsọn̄ nnyen̄e ke prọfet Habakkuk ekebem iso etịn̄ aban̄a?

¹⁵ N̄kpọ nte isua 200 ke Joel ama akakpa, prọfet Habakkuk ama etịn̄ ke akam oro ọkọbọn̄de ọnọ Abasi esie ete: “O Jehovah, mmokop mbụk fo; ndịk anam mi: O Jehovah, demede enye utom fo ke ufọt mme isua, nam ẹfiọk enye ke ufọt mme isua; ke ini iyatesịt, ti mbọm.” Nso ikpedi “iyatesịt” oro? Habakkuk akaiso nditịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ mban̄a akwa ukụt oro, ọdọhọde aban̄a Jehovah ete: “Enye atuak ada, onyụn̄ enyen̄e isọn̄: ese, onyụn̄ anam mme idụt ẹnyek idem. . . . Ke ifụtesịt ke afo edịghi isọn̄, ke iyatesịt ke afo anuak mme idụt. Ndien ami nyedara Jehovah, nyebre mban̄a Abasi edinyan̄a mi.” (Habakkuk 3:1, 2, 6, 12, 18) Nso ọkpọsọn̄ nnyen̄e ke Jehovah edinam otịbe ntem ke ofụri isọn̄ ke ini enye edidịghide mme idụt!

16. (a) Nso ke prọfet Ezekiel ekebem iso etịn̄ aban̄a ini emi Satan edimende akpatre en̄wan ebịne ikọt Abasi? (b) Nso idi utịp akwa unyekisọn̄ eke Ediyarade 6:12?

 ¹⁶ Ezekiel n̄ko ama ebem iso etịn̄ ete ke ini Gog eke Magog (kpa ubi ubi Satan) edidade akpatre en̄wan esie ebịne ikọt Abasi, Jehovah eyenam “akamba unyekisọn̄” otịbe “ke isọn̄ Israel.” (Ezekiel 38:18, 19) Okposụkedi ata unyekisọn̄ ẹkemede ndibuana, nnyịn ikpenyene nditi nte ke ẹmen Ediyarade ẹwụt ke mme idiọn̄ọ. Prọfesi emi ye mme prọfesi eken oro ẹsiakde ẹdi ata ndamban̄a n̄kpọ. Ntem, etie nte edidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet asiak andidi ata akpatre ke ofụri nnyen̄e oro ẹnyen̄ede editịm n̄kpọ eke isọn̄ emi—kpa akwa unyekisọn̄ emi ẹdade ẹsobo kpukpru ubonowo oro ẹbiọn̄ọde ukara Jehovah Abasi.

Ini Ekịm

17. Didie ke akwa unyekisọn̄ oro otụk utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄?

¹⁷ Nte John akade iso ndiwụt, mme enyene-ndịk n̄kpọntịbe oro ẹbuanade idem mme heaven ẹdiana ye akwa unyekisọn̄ emi. Enye ọdọhọ ete: “Utịn onyụn̄ akabade ebịre nte ọfọn̄-ikpo eke ẹdade idet ẹdọk, ofụri ọfiọn̄ onyụn̄ akabade oyịbe nte iyịp; ntantaọfiọn̄ ikpa-enyọn̄ ẹnyụn̄ ẹkịbe ẹduọn̄ọ ke isọn̄, nte n̄kịm fig ẹkịbede ke eto ẹduọn̄ọ, ke ini ọkpọsọn̄ ofụm enyen̄ede enye.” (Ediyarade 6:12b, 13) Nso utịben̄kpọ emi edemerede owo udọn̄ ke emi edi ntem! Nte afo emekeme ndikere mban̄a enyene-ndịk ekịm oro okpodude edieke prọfesi oro okposude ke ata idem-n̄kpọ? Inem inem, ufiop utịn idụhe aba ke uwemeyo! Mfụt mfụt, uyai un̄wana ọfiọn̄ idụhe aba ke okoneyo! Ndien mme anana-ibat ntantaọfiọn̄ ituenekede aba ke ikpaenyọn̄. Utu ke oro, mbịt mbịt ofụm ye ọkpọsọn̄ ekịm ẹdidu.—Men Matthew 24:29 domo.

18. Ke nso usụn̄ ke ‘ikpaenyọn̄ akakabade edi ekịm’ ọnọ Jerusalem ke 607 M.E.N.?

¹⁸ Ke n̄kan̄ eke spirit, ẹma ẹtịn̄ prọfesi ẹban̄a utọ ekịm oro ndisịm Israel eset. Jeremiah ama ọtọt ete: “Ofụri isọn̄ eyebiara; edi ndinamke mma. Emi eyesịn isọn̄ atua, esịn ikpaenyọn̄ ke enyọn̄ ebịre.” (Jeremiah 4:27, 28) Ke 607 M.E.N., ke ini prọfesi oro okosude, ke akpanikọ mme n̄kpọ ẹkedi n̄kịmn̄kịm ọnọ ikọt Jehovah. Ibuot obio mmọ, Jerusalem, ama ọduọ odụk ubọk mbon Babylon. Ẹma ẹsobo temple mmọ, ẹnyụn̄ ẹyak isọn̄ mmọ ana ndon. Ke n̄kan̄ mmọ, eti un̄wana otode heaven ikodụhe aba, utu ke oro, ekedi kpasụk nte Jeremiah ekesemede ọnọ Jehovah ete: “Afo . . . omowot, utuaha owo mbọm. Afo ada obubịt enyọn̄ ofụk idem, ndien n̄kpeubọk ikemeke ndibe.” (Eseme 3:43, 44) Kaban̄a Jerusalem, ekịm oro okotode enyọn̄ ọkọwọrọ n̄kpa ye nsobo.

19. (a) Didie ke prọfet Abasi oro, Isaiah etịn̄ n̄kpọ aban̄a ekịm ke ikpaenyọn̄ ke se iban̄ade Babylon eset? (b) Ini ewe, n̄ko didie ke prọfesi Isaiah okosu?

¹⁹ Ke ukperedem, mbiet ekịm oro ke heaven ọkọwọrọ nsobo ọnọ Babylon eset. Kaban̄a emi, ẹma ẹnọ prọfet Abasi odudu spirit ndiwet ete: “Sese, usen Jehovah ọmọn̄ edi, mbọm idụhe, enye akpaha esịt, iyatesịt asak nte ikan̄, man onịm isọn̄ ke n̄wụre; ndien enye eyesobo mme idiọkowo mmọ  ẹfep ke esịt. Koro mme ntantaọfiọn̄ enyọn̄ ye mme constellation (eboho ntantaọfiọn̄) mîdiyamake: utịn eyekịm ke ini enye ọwọrọde, ọfiọn̄ idinyụn̄ iyakke un̄wana esie ayama. Ndien nyeda ufen ntiene ererimbot mban̄a idiọkido mmọ, ntiene mme idiọkowo mban̄a mme ukwan̄n̄kpọ mmọ; ndien nyenam iseri mme ọsọn̄enyịn etre, nnyụn̄ nsụhọde mme ntan̄idem mbon afai.” (Isaiah 13:9-11) Prọfesi emi ama osu ke 539 M.E.N. ke ini Babylon ọkọduọde odụk ubọk mbon Media ye mbon Persia. Emi etịn̄ mfọn mfọn aban̄a idaha unana idotenyịn, unana eti un̄wana ndiyama nnọ Babylon nte enye ọkọduọde ke nsinsi ọkpọn̄ idaha esie nte akwa odudu ukara ererimbot.

20. Nso enyene-ndịk utịp ina ibet editịm n̄kpọ emi ke ini akwa unyekisọn̄ oro otịbede?

²⁰ Ke ukem usụn̄ emi, ke ini akwa unyekisọn̄ oro otịbede, ata ọkpọsọn̄ ekịm unana idotenyịn eyefụk ndutịm ofụri ererimbot emi. Nyayama, nsem nsem un̄wana editịm n̄kpọ Satan eke isọn̄ idinọhọ mbukpọn̄ idotenyịn baba kiet. Mi kan̄a mfịn, mme adaiso ukaraidem eke isọn̄, akpan akpan ke Christendom, ẹwọrọ idiọk etop ke mbiara edinam, nsu, ye oburobụt usụn̄uwem mmọ. (Isaiah 28:14-19) Owo ikemeke ndinyene mbuọtidem aba ke idem mmọ. Nnịme nnịme ikan̄ mmọ eyenịme ofụri ofụri ke ini Jehovah ọnọde ubiereikpe. Ẹyeyarade odudu mmọ oro ebietde ọfiọn̄ ke mme mbubehe isọn̄ nte edide se ẹkamade ẹduọk akpakịp iyịp, kpa n̄kpọ n̄kpa. Ẹyenịme mme ọwọrọetop ntaifiọk mmọ nte ika oro ẹduọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹsuana nte n̄kịm fig ke ọkpọsọn̄ oyobio. Ofụri isọn̄ nnyịn eyenyek ke ntak “akwa ukụt . . . orụk eke akanam mîdụhe toto ke editọn̄ọ ererimbot tutu osịm emi, eke mîdinyụn̄ idụhe aba.” (Matthew 24:21) Nso enyene-ndịk ini iso!

Ẹmen “Ikpaenyọn̄” Ẹfep

21. Ke n̄kukụt esie, nso ke John okụt ke se iban̄ade “ikpa-enyọn̄” ye “kpukpru ikpọ obot ye isuo”?

²¹ N̄kukụt John akaiso: “Ndien ẹmen ikpa-enyọn̄ ẹfep nte emi ẹfụtde ikpa-n̄wed; ẹnyụn̄ ẹmen kpukpru ikpọ obot ye isuo ẹfep ke itie mmọ.” (Ediyarade 6:14) Nte an̄wan̄ade, mmọemi idịghe ata ikpaenyọn̄ m̀mê ata ikpọ obot ye isuo. Edi nso ke mmọ ẹda ẹban̄a?

22. Ke Edom, nso orụk “ikpa-enyọn̄” ke ẹkenam “en̄wịne nte ikpa-n̄wed”?

²² Kaban̄a “ikpa-enyọn̄,” ẹn̄wam nnyịn ndifiọk se enye ọwọrọde oto mbiet prọfesi oro etịn̄de n̄kpọ aban̄a ifụtesịt oro Jehovah enyenede ye kpukpru idụt: “Ndien ofụri udịmenyọn̄ ẹyeyemede, ikpa-enyọn̄ eyenyụn̄ en̄wịne nte ikpa-n̄wed.” (Isaiah 34:4) Ana Edom edi andibọ ufen akpan akpan. Didie? Mbon Babylon ẹma ẹkan enye ibio ini ke ẹma ẹkesobo Jerusalem ke 607 M.E.N. Ke ini oro, n̄wọrọnda n̄kpọntịbe ndomokiet ikodụhe oro ẹwetde nte okotịbede ke  ata ikpaenyọn̄. Edi mme n̄kpọntịbe nsobo ẹma ẹdu ke “ikpaenyọn̄” Edom. e Ẹma ẹdorode odudu ukara ubọkowo esie ẹfep ke n̄kokon̄ itie mmọ oro ekebietde ikpaenyọn̄. (Isaiah 34:5) Ẹma ‘ẹfụt’ mmọ ẹnyụn̄ ẹkpọnọde ẹnịm n̄kan̄ kiet, yak idọhọ, nte akani ikpan̄wed oro mînyeneke ufọn aba inọ owo ndomokiet.

23. Nso idi “ikpaenyọn̄” oro ‘ẹdimende ẹfep nte emi ẹfụtde ikpan̄wed,’ ndien didie ke ikọ Peter ọsọn̄ọ ifiọk emi?

²³ Ntem, “ikpa-enyọn̄” oro ‘ẹmende ẹfep nte emi ẹfụtde ikpan̄wed’ ada aban̄a mme ukara oro ẹdide asua Abasi oro ẹkarade isọn̄ emi. Awat enan̄-mbakara oro akade iso ndikan mi eyemen mmọ efep ofụri ofụri. (Ediyarade 19:11-16, 19-21) Se apostle Peter eketịn̄de ọsọn̄ọ emi ke ini enye akasakde iso ese mme n̄kpọntịbe oro edidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet anamde ẹdiọn̄ọ: “Amaedi ikpaenyọn̄ ye isọn̄ ẹmi ẹdude kemi . . . ẹkpeme mmọ ẹnịm ẹnọ usen eke Abasi edikpede ikpe ye mmọ ẹmi mîbakke Enye, edinyụn̄ osobo mmọ.” (2 Peter 3:7) Edi nso kaban̄a ikọ oro, “ẹmen kpukpru ikpọ obot ye isuo ẹfep ke itie mmọ”?

24. (a) Ke prọfesi Bible, ini ewe ke ẹdọhọ ke ikpọ ye n̄kpri obot ẹsinyek mîdịghe ẹsisehede? (b) Didie ke ‘ikpọ obot ẹkenyek’ ke ini Nineveh ọkọduọde?

²⁴ Ke prọfesi Bible, ẹsidọhọ ke ikpọ obot ye isuo ẹsinyen̄e mîdịghe ẹsisehede ke mme ini akwa ndutịme ukaraidem. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ekebemde iso etịn̄ ubiereikpe Jehovah ke Nineveh, prọfet Nahum ama ewet ete: “Ikpọ obot ẹnyek ẹbak enye, n̄kpri obot ẹnyụn̄ ẹtara: iso esie esịn isọn̄ ofụt.” (Nahum 1:5) N̄wetnnịm n̄kpọ ndomokiet idụhe oro owụtde ete ke ata ikpọ obot ẹma ẹsiaha ke ini Nineveh ekenen̄ede ọduọ ke 632 M.E.N. Edi odudu ukara ererimbot oro odudu esie ke mbemiso eketiede nte obot ama ọduọ inikiet inikiet.—Men Jeremiah 4:24 domo.

25. Ke utịt editịm n̄kpọ emi edide ke iso, didie ke ẹdimen “kpukpru ikpọ obot ye isuo” ẹfep ke itie mmọ?

²⁵ Ntre, “kpukpru ikpọ obot ye isuo” nte ẹtịn̄de ẹban̄a ke edidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet oro, nte owụtde ifiọk ẹdi mme ukara ukaraidem ye mme esop ererimbot ẹmi ẹdianade ye mmọ, oro ke enyịn ediwak ubonowo ẹtiede nte ẹtịm ẹsọn̄ọ ẹda. Ẹyenyen̄e mmọ ẹwụhọde ke itie mmọ man edi n̄kpọ n̄kpaidem ye ndịk ọnọ mbon oro  ke mbemiso ẹkekọn̄de mbuọtidem ke mmọ. Nte prọfesi oro akade iso ndibụk, mbụme ndomokiet ididụhe nte ke akwa usen iyatesịt Jehovah ye Eyen esie—kpa akpatre nnyen̄e oro emende kpukpru esop Satan efep—amada usiene edi!

“Ẹduọ Ẹfụk Nnyịn, Ẹnyụn̄ Ẹdịp Nnyịn”

26. Didie ke mme owo oro ẹbiọn̄ọde ukara Abasi ẹdinam n̄kpọ ke oyomonsia, ndien nso ikọ ndịk ke mmọ ẹditịn̄?

²⁶ Ikọ John akaiso: “Ndien ndidem isọn̄, ye mbọn̄, ye ikpọ mme etubom ekọn̄, ye mbon inyene, ye n̄kpọsọn̄ owo, ye kpukpru ifịn ye nditọ-isọn̄, ẹdịbe ke mme aba ye ke ikpọ itiat ẹmi ẹdude ke ikpọ obot; mmọ ẹnyụn̄ ẹdọhọ ikpọ obot ye ikpọ itiat ẹte, Ẹduọ ẹfụk nnyịn, ẹnyụn̄ ẹdịp nnyịn, man nnyịn ibọhọ iso Anditie ke ebekpo ye iyat esịt Eyen-erọn̄; koro akwa usen iyatesịt Mmọ emedi, ndien anie ekeme ndida?”—Ediyarade 6:15-17.

27. Nso ikọ ke nditọ Israel eke Samaria oro mîkanamke akpanikọ ẹketịn̄, ndien didie ke ikọ ẹmi ẹkesu?

²⁷ Ke ini Hosea akatan̄ade ubiereikpe Jehovah odori Samaria, kpa ibuot obio ubọn̄ edem edere Israel, enye ama ọdọhọ ete: “N̄kokon̄o ebiet Aven, kpa idiọk-n̄kpọ Israel emesobo: mbaraekpe, ye mbara n̄kukwọinọ ẹyekọri ke mme itieuwa mmọ; ndien mmọ ẹyedọhọ ikpọ obot, ẹte, Mbufo ẹfụk nnyịn, ẹnyụn̄ ẹdọhọ n̄kpri obot, ẹte, Mbufo ẹduọn̄ọ nnyịn ke idem.” (Hosea 10:8) Didie ke ikọ ẹmi ẹkesu? Ih, ke ini Samaria ọkọduọde odụk ubọk ibak-ibak mbon Assyria ke 740 M.E.N., itie ndomokiet ikodụhe inọ nditọ Israel ndifehe n̄ka. Ikọ Hosea ẹwụt nte eketiede mbon oro ẹkekande mi ke idem, idaha unana un̄wam, ndidu ke nnanenyịn ye ndịk, ndidi se ẹtopde ẹduọk. Ata n̄kpri obot m̀mê mme esop Samaria oro ẹkebietde obot ikekemeke ndikpeme mmọ, kpa ye oro n̄kpọ ẹmi ẹketiede nte se ididude tak-tak ke mbemiso.

28. (a) Nso ntọt ke Jesus ọkọnọ iban Jerusalem? (b) Didie ke ntọt Jesus okosu?

²⁸ Kpasụk ntre, ke ini mbonekọn̄ Rome ẹkedade Jesus ẹka ndiwot, enye ama ọdọhọ iban Jerusalem ete: “Mme usen ke ẹdi eke ẹdidọhọde ẹte, Ọfọfọn ye mme ada, ye mme idịbi eke akanam mîmanke eyen, ye mme eba eke akanam nditọ mîwapke. Adan̄aoro mmọ ẹyetọn̄ọ ndidọhọ ikpọ obot ẹte, Ẹduọ ẹtọ nnyịn: ẹyenyụn̄ ẹdọhọ n̄kpri obot ẹte, Ẹfụk nnyịn.” (Luke 23:29, 30) Nsobo Jerusalem ke ubọk mbon Rome ke 70 E.N. edi se ẹma ẹkewet mfọn mfọn ẹnịm, onyụn̄ edi uyarade nte ke ikọ Jesus ẹma ẹnyene se ọwọrọde, oro ebietde eke Hosea. Itie udịbe ndomokiet ikodụhe adan̄aoro inọ mme Jew oro ẹkesụhọde ke Judaea. Ebiet ekededi oro mmọ ẹken̄wanade ndidịbe ke Jerusalem, m̀mê idem ke ini mmọ ẹma ẹkefehe ẹka enyọn̄ obot ebiet-ubọhọ eke Masada, mmọ ikekemeke ndibọhọ ikan̄ ikan̄ ubiereikpe Jehovah.

29. (a) Ke ini usen iyatesịt Jehovah edide, nso iditịbe inọ mbon oro ẹtakde ndin̄wam editịm n̄kpọ emi? (b) Ewe prọfesi Jesus idisu ke ini Jehovah owụtde iyatesịt Esie?

²⁹ Idahaemi, edidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiokiet omowụt ete ke mbiet n̄kpọ ntre eyeda itie ke ini usen iyatesịt Jehovah edidide. Ke akpatre nnyen̄e eke editịm n̄kpọ eke isọn̄ emi, mbon oro ẹtakde ndin̄wam enye ke n̄kịmenyịn ẹyeyom itie udịbe, edi mmọ idikwe ndomokiet. Nsunsu ido ukpono, kpa Akwa Babylon, ama okpokpu mmọ idiọk idiọk. Mme aba ke ata ikpọ obot m̀mê mme esop ukaraidem m̀mê eke unyamurua oro ẹbietde obot idinọhọ mmọ ukpeme eke okụk m̀mê orụk un̄wam efen ekededi. N̄kpọ ndomokiet idikpemeke mmọ isio ke iyatesịt Jehovah. Jesus etịn̄ mfọn mfọn aban̄a oyomonsia mmọ ete: “Adan̄aoro ke idiọn̄ọ Eyen Owo eyewụt idem ke enyọn̄: adan̄aoro ke kpukpru mme idụt isọn̄ ẹyenyụn̄ ẹfụhọ, mmọ ẹyenyụn̄ ẹkụt Eyen Owo odorode ke obubịt enyọn̄ edi ye odudu ye akwa ubọn̄.”—Matthew 24:30.

30. (a) Mbụme emi: “Anie ekeme ndida,” ọwọrọ nso? (b) Nte owo ekededi ekeme ndida ke ini ubiereikpe Jehovah?

³⁰ Ih, mbon oro ẹsịnde ndinyịme odudu Awat afia enan̄-mbakara oro akande mi ẹyedi se ẹnyịkde-nyịk ndinyịme ndudue mmọ. Mme owo oro ẹnyịmede ndidi ubak mfri urụkikọt oro ẹyekụt nsobo ke ini ererimbot  Satan ebede efep. (Genesis 3:15; 1 John 2:17) Idaha ererimbot ke ini oro edidi utọ oro ediwak owo ẹbụpde, ukem ntre, ẹte: “Anie ekeme ndida?” Nte an̄wan̄ade, mmọ ẹyekere ẹte ke owo ndomokiet ikemeke ndida mfọn mfọn ke iso Jehovah ke usen ubiereikpe esie. Edi edidi ndudue ọnọ mmọ, nte n̄wed Ediyarade akade iso ndiwụt.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ekebe/Ndise ke page 105]

1914 Oro Ẹkebemde Iso Ẹkụt

“Ekedi ke 606 mbemiso Christ, ke obio ubọn̄ Abasi eketre, ndien ẹma ẹyarade anyanya oro ẹfep, ẹnyụn̄ ẹyak ofụri isọn̄ ẹnọ Mme Gentile. Isua 2,520 ọtọn̄ọde ke 606 M.C., editre ke 1914 E.N.” f—The Three Worlds, ẹkemịn̄de ke 1877, page 83.

“Uyarade Bible ana in̄wan̄în̄wan̄ onyụn̄ enyene iwụk nte ke ikpehe ‘Ini Mme Gentile’ edi isua 2520, ọtọn̄ọde ke isua 606 M.C. osịm onyụn̄ esịne 1914 E.N.”—Studies in the Scriptures, Eboho 2, oro C. T. Russell ekewetde ẹkenyụn̄ ẹmịn̄de ke 1889, page 79.

Charles Taze Russell ye ekemmọ nditọ ukpepn̄kpọ Bible ẹma ẹfiọk ke ediwak isua mbemiso ẹte ke 1914 eyenịm utịt Ini Mme Gentile, m̀mê edimek ini mme idụt idiọn̄ọ. (Luke 21:24) Ke adan̄aemi mmọ mîkọfiọkke ọyọhọ ọyọhọ se emi ọkpọwọrọde ke eyo eset oro, mmọ ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke 1914 edidi n̄wọrọnda usenọfiọn̄ ke mbụk ererimbot, ndien mmọ ẹma ẹnen. Tịmfiọk se itienede emi, oro ẹkekotde ẹto n̄wedmbụk n̄kpọntịbe:

“Enyene-ndịk ekọn̄ oro okobụberede asak ke Europe omosu n̄wọrọnda prọfesi kiet. Ke isua edịp-ye-ition ẹmi ẹkebede, ebede ke mme ọkwọrọikọ ye ke n̄wedmbụk n̄kpọntịbe, ‘Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible eke Ofụri Ererimbot,’ ẹmi ẹkediọn̄ọde mfọn mfọn nte ‘Mbon ọ-Tọsịn Isua,’ ke ẹketan̄a ẹnọ ererimbot ẹte ke Usen Iyatesịt oro ẹketịn̄de prọfesi ẹban̄a ke Bible ọmọn̄ ọtọn̄ọ ke 1914. ‘Ẹwụk enyịn ẹse 1914!’ ekedi se ediwak mme ọkwọrọ eti mbụk oro ẹsan̄ade-san̄a ẹtan̄ade.”—The World, n̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet ke New York, August 30, 1914.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 106]

1914—Ini Akwa Ukpụhọde

N̄wed oro Politikens Verdenshistorie—Historiens Magt og Mening (Mbụk Ererimbot—Odudu ye Uduak Mbụk eke Politiken), oro ẹkemịn̄de ke 1987 ke Copenhagen, etịn̄ se itienede emi ke page 40 ete:

“Mbuọtidem eke ọyọhọ isua ikie-19 oro ekenyenede n̄kọri ama ọbọ ita n̄kpa esie ke 1914. Isua kiet mbemiso ekọn̄ oro akasiahade, Peter Munch, kpa ewetmbụk ye owo ukaraidem Denmark ama ewet ye idotenyịn mfọnọn̄kpọ ete: ‘Kpukpru uyarade iwụtke ite ke ekọn̄ ekeme ndisiaha ke ufọt ikpọ odudu ukara eke Europe. “N̄kpọndịk eke ekọn̄” eyesop n̄ko ke ini iso, nte enye esisopde ke ini ke ini toto ke 1871.’

“Ke okpụhọrede ye oro, nnyịn ikot ke ukperedem uwetn̄kpọ oro aban̄ade ifiọk n̄kpọntịbe esie ite: ‘Ekọn̄ oro akasiahade ke 1914 ama ada akwa ukpụhọde edi ke mbụk ubonowo. Nnyịn imọwọrọ ke nyayama ikpehe ini n̄kọri, emi ẹkpekemede ndikaiso ke mme mbubehe ke akwa ifụre, idụk eyo afanikọn̄, ndịk, ye usua, ye unana ifụre ke kpukpru ebiet. Owo ndomokiet ikpekemeke nditịn̄, kpa idem mfịn emi owo ndomokiet ikemeke nditịn̄, m̀mê ekịm oro okofụkde nnyịn ke ini oro ediwọrọ nsinsi nsobo ọnọ ofụri n̄kọri ifiọk oro owo ama okotịbi ọnọ idemesie ke ediwak tọsịn isua oro ẹkebede.’”

[Ndise ke page 110]

‘Ẹmen kpukpru ikpọ obot ẹfep ke itie mmọ’

[Ndise ke page 111]

Mmọ ẹdịp idemmọ ke mme aba itiat