Ibuot 33

Ndibiere Ikpe Nnọ Oburobụt Akpara Oro

N̄kukụt 11—Ediyarade 17:1-18

Ibuotikọ: Akwa Babylon awat ididuot unam emi ke akpatre ọwọn̄ọrede an̄wana ye enye onyụn̄ owot enye

Ini edisu: Ọtọn̄ọde ke 1919 osịm akwa ukụt

1. Nso ke kiet ke otu angel itiaba oro ayarade ọnọ John?

 ANA ẹn̄wan̄a edinen iyatesịt Jehovah ẹduọk tutu okụre, enye edi eso itiaba! Ke ini ọyọhọ angel itiokiet an̄wan̄ade eso esie ọduọk ke ebiet emi Babylon eset okodude, emi nte odotde ada aban̄a edinọ Akwa Babylon ufen nte mme n̄kpọntịbe ẹsan̄ade usọp usọp ẹbịne akpatre ekọn̄ Armageddon. (Ediyarade 16:1, 12, 16) Eyedi kpasụk angel emi idahaemi ayarade ntak ye usụn̄ nte Jehovah ọnọde ndinen ubiereikpe esie. N̄kpaidem omụm John ke se enye afiakde okụt onyụn̄ okopde: “Ekem angel kiet ke otu mme angel itiaba oro ẹnyenede eso itiaba edi edidọhọ mi ete, Di ken; nyewụt fi ubiom-ikpe akamba akpara oro etiede ke enyọn̄ ediwak mmọn̄; emi ndidem isọn̄ ẹkenamde use ye enye, mme andidụn̄ ke isọn̄ ẹkenyụn̄ ẹn̄wọn̄de wine use esie ẹyụhọ.”—Ediyarade 17:1, 2.

2. Nso uyarade idu nte ke “akamba akpara oro” (a) idịghe Rome eset? (b) idịghe ikpọ mbubehe? (c) edi ido ukpono?

² “Akamba akpara oro”! Ntak enyịn̄ emi edide n̄kpọ n̄kpaidem ntre-e? Enye edi anie? Ndusụk owo ẹma ẹmen ndamban̄a akpara emi ẹbuan ye Rome eset. Edi Rome ekedi odudu ukaraidem. Akpara emi anam use ye ndidem isọn̄, ndien emi nte an̄wan̄ade ẹsịne ndidem Rome. Adianade do, ke nsobo esie ebede, ẹdọhọ ke “ndidem isọn̄” ẹtuan̄a ẹban̄a edibe oro enye ebede efep. Ke ntre, enye ikemeke ndidi odudu ukaraidem. (Ediyarade 18:9, 10) Adianade do, sia mbon urua ererimbot ẹtuan̄ade n̄ko ẹban̄a enye, enye ikemeke ndida mban̄a ikpọ mbubehe. (Ediyarade 18:15, 16) Nnyịn imokot, nte ededi, ite ke ‘ebede ke ubreidiọn̄ esie enye ama abian̄a kpukpru mme idụt.’ (Ediyarade 18:23) Emi anam an̄wan̄a nte ke akwa akpara emi anaedi ido ukpono ofụri ererimbot.

3. (a) Ntak anade akamba akpara oro ada aban̄a se ikponde ikan Ufọkederi Roman Catholic m̀mê idem ofụri Christendom? (b) Mme ukpepn̄kpọ Babylon ewe ke ẹkụt ke ata ediwak ido ukpono mbon Edem Usiahautịn ọkọrọ ye ke nsio nsio n̄ka eke Christendom? (c) Nso ke cardinal John Henry Newman, owo Roman Catholic oro okonyịme ke se iban̄ade ntọn̄ọ ediwak ukpepn̄kpọ, mme usọrọ, ye mme edinam Christendom? (Se ikọ idakisọn̄.)

³ Ido ukpono ewe? Nte enye edi Ufọkederi Roman Catholic nte ndusụk owo ẹdọhọde? Mîdịghe nte enye edi ofụri Christendom? Baba, ana enye akam okpon akan mmọemi edieke anade enye abian̄a kpukpru idụt. Enye, ke akpanikọ, edi ofụri ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. Ẹwụt ntọn̄ọ esie ke mme ndịben̄kpọ Babylon sia ediwak ukpepn̄kpọ ye mme edinam Babylon ẹdide ọsọ n̄kpọ ọnọ mme ido ukpono ke ofụri isọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkụt edinịm oro ẹnịmde ukpọn̄ owo ikpaha ke nsinsi, hell ndutụhọ, ye abasi-ita-ke-kiet ke akpanikọ, ke ata ediwak ido ukpono mbon Edem Usiahautịn ọkọrọ ye ke nsio nsio n̄ka eke Christendom. Nsunsu ido ukpono, emi ẹketọn̄ọde ke se iwakde ikan  isua 4,000 ẹmi ẹkebede ke obio Babylon eset, ọmọkọri akabade edi ubi ubi n̄kpọ eyomfịn oro nte odotde, ẹkotde, Akwa Babylon. a Ntak, ndien, ẹkotde enye utọ idiọk enyịn̄ oro “akamba akpara”?

4. (a) Ke mme usụn̄ ewe ke Israel eset akanam use? (b) Ke nso n̄wọrọnda usụn̄ ke Akwa Babylon anam use?

⁴ Babylon (m̀mê Babel, ọwọrọde “Ndutịme”) ama edisịm utịt akwa idaha esie ke eyo Nebuchadnezzar. Enye ekedi obio ukaraidem oro enyenede ido ukpono ye mme temple ye mme ufọkakam ẹwakde ẹkan tọsịn kiet. Mme oku esie ẹma ẹsibre akwa odudu. Okposụkedi Babylon ke anyanini ama eketre ndidu nte odudu ukara ererimbot, Akwa Babylon ido ukpono osụk ododu uwem, ndien ke etienede ido eset oro, enye osụk oyoyom ndikara nnyụn̄ nse mban̄a mme mbubehe ukaraidem. Edi nte Abasi onyịme ido ukpono abuana ke ukaraidem? Ke N̄wed Abasi eke usem Hebrew, ẹkedọhọ ke Israel ama asan̄a akpara ke ini enye akabuanade ke nsunsu ido ukpono ye ke ini enye, utu ke ndibuọt idem ke Jehovah, okodụkde  ediomi ye mme idụt. (Jeremiah 3:6, 8, 9; Ezekiel 16:28-30) Akwa Babylon anam use n̄ko. Ke n̄wọrọnda usụn̄, enye amanam se ededi oro enye ekerede ete odot man enyene odudu ye ukeme ke idem ndidem ẹmi ẹkarade isọn̄.—1 Timothy 4:1.

5. (a) Nso itie uwọrọetop ke mme ọkwọrọ ederi ido ukpono ẹdara? (b) Ntak emi udọn̄ uwọrọiso eke ererimbot edide n̄kpọ atuahade nnennen nnennen ye ikọ Jesus Christ?

⁵ Mfịn, ndien ndien mme adaiso ido ukpono ẹsibịn ikọt ẹyom ikpọ itieutom ukara, ndien ke ndusụk idụt, mmọ ẹbuana ke ukara, idem ẹkamade mme itieutom usan̄autom ukara. Ke 1988 mme ọkwọrọ ederi Protestant iba oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ ẹma ẹbịn ikọt ẹyom itie adaibuot ukara United States. Mme adaiso ke Akwa Babylon ẹma itie uwọrọetop; ẹwak ndikụt mme foto mmọ ke n̄wed usuanetop nte mmọ ẹdiade ubọk kiet ye mme ọwọrọiso mbon ukaraidem. Ke okpụhọrede ye oro, Jesus ama esịn ebuana ndutịm ukaraidem onyụn̄ etịn̄ aban̄a mme mbet esie ete: “Mmọ idịghe eke ererimbot, kpa nte Ami mmendịghe eke ererimbot.”—John 6:15; 17:16; Matthew 4:8-10; se n̄ko James 4:4.

‘Usan̄a Akpara’ Eyomfịn

6, 7. (a) N̄ka ukara Nazi eke Hitler akasan̄a didie ada ukara ke Germany? (b) Didie ke ediomi oro Ukara pope okodụkde ye mbon Nazi ke Germany akan̄wam Hitler ke edinụk oro enye okonụkde oyom ndikara ererimbot?

⁶ Ebede ke enye ndinọhọ ke mbubehe ukara, akwa akpara emi ada mfụhọ emi inua mîkemeke nditịn̄ ọsọk ubonowo. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a mme n̄kpọ oro ẹkedide ntak emi Hitler ọkọdọkde ada ukara ke Germany—ndiọi mbụk oro ndusụk owo ẹkpemade ndisọhi mfep ke mme n̄wedmbụk. Ke May 1924 N̄ka Nazi ekenyene itie 32 ke Ufọkmbet mbon Germany. Etisịm May 1928 emi ama osụhọde okosịm itie 12. Nte ededi, Akwa Mfụhọ ama akan ererimbot ubọk ke 1930; ke ẹdahade ẹda, mbon Nazi ẹma ẹsọn̄ idem ke n̄wọrọnda usụn̄, ẹnyenede itie 230 ke otu itie 608 ke umenede ubọk mbon Germany eke July 1932. Ibịghike ke oro ebede, akani etubom ukara, Franz von Papen, kpa Asan̄autom pope, ama edinọ mbon Nazi un̄wam. Nte mme ewetmbụk ẹdọhọde, von Papen ama ebem iso okụt obufa Edisana Ukara Rome. Ibio ibio ini esie ke itieutom nte etubom ukara ama akpa mfụhọ, ntre idahaemi enye okodori enyịn ndida ukara ebe ke mbon Nazi. Etisịm January 1933, enye ama ọnọnọ Hitler un̄wam oto ikpọ mbon usiakifia, ndien otode n̄kari n̄kari ediomi enye ama okụt ete ke Hitler akabade edi etubom ukara Germany ke January 30, 1933. Ẹma ẹnam enye ke idemesie edi udiana etubom ukara ndien Hitler ama ada enye ndinyene un̄wam otu mbon Catholic ke Germany. Ke ufan̄ ọfiọn̄ iba oro enye ọkọdọkde ada ukara, Hitler ama asuan ufọkmbet, atan̄de ediwak tọsịn mme adaiso oro ẹkebiọn̄ọde enye ọkọdọn̄ ke mme itienna ekikere, onyụn̄ ọtọn̄ọ an̄wan̄wa ubịnikọt edifịk mme Jew.

⁷ Ke July 20, 1933, udọn̄ Ukara pope ke mbon Nazi ndidọk nda ukara ama owụt idem ke ini Cardinal Pacelli (emi ke ukperedem akakabarede edi Pope Pius XII) ekesịnde ubọk ke n̄wed ediomi ke Rome ke ufọt Ukara pope ye ukara Nazi eke Germany. Von Papen ama esịn ubọk ke n̄wed oro nte andida ke ibuot Hitler, ndien Pacelli do ama ọnọ von Papen ọsọn̄urua  ediye Akwa Cross eke Odudu ukara Pius. b Ke n̄wed esie oro, Satan in Top Hat, Tibor Koeves ewet aban̄a emi, ọdọhọde ete: “Ediomi oro ekedi akwa edikan ọnọ Hitler. Emi ama ọnọ enye akpa ibetedem otode mme idụt eken, ndien emi okoto ata n̄kokon̄ itie.” Ediomi oro ama oyom Ukara pope osion̄o idem ọkpọn̄ un̄wam oro enye ọkọnọde Germany’s Catholic Center Party (Akpan N̄ka Catholic eke Germany), ke ntem onyịmede “ọyọhọ ọyọhọ obio ukara” n̄ka-kiet eke Hitler. c Adianade do, n̄wedibet esie ọyọhọ 14 ọkọdọhọ ete: “Ẹyenam ẹdiọn̄ọ edimek oro ẹmekde mme archbishop, mme bishop, ye ntre ntre eken, ibọhọke ke andikara, oro Ukara Nazi okodoride ke ebekpo, ama okotịm odụn̄ọde ọfiọk ete ke eyịghe baba kiet idụhe kaban̄a ofụri ofụri ekikere aban̄ade ukaraidem.” Etisịm utịt isua 1933 (emi Pope Pius XI akatan̄ade nte “Edisana Isua”), ibetedem Ukara pope ama akabade edi ata akpan n̄kpọ kiet ke edinụk oro Hitler okonụkde oyom ndikara ererimbot.

8, 9. (a) Didie ke Ukara pope ọkọrọ ye Ufọkederi Catholic ye mme ọkwọrọ ederi esie ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a ukara ufịk eke Nazi? (b) Nso ikọ ke mme bishop Catholic mbon Germany ẹketịn̄ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ Ekọn̄ Ererimbot II? (c) Mme ebuana ido ukpono ye ukaraidem ẹda ẹkesụn̄ọ ke nso?

⁸ Okposụkedi ibat ibat oku ye mme nun ẹkesuade ẹnọ mme ibak ibak edinam Hitler—ẹkenyụn̄ ẹbọde ufen ke ntak emi—Ukara pope ọkọrọ ye Ufọkederi Catholic ye udịm mme ọkwọrọ ederi esie ẹma ẹnọ ukara ufịk Nazi ifịk ifịk m̀mê un̄wam ndopuyo, emi mmọ ẹkedade nte ọkọ-ukpeme oro ọbiọn̄ọde n̄kọri mbon Communist. Ke etiede ediye ediye ke ifụm Ukara pope, Pope Pius XII ama ayak Ọyọhọ Nsobo osịm mme Jew ye edikọbọ Mme Ntiense Jehovah ibak ibak ye mme edinam eken ẹkaiso ye unana edisua nnọ. Edi mbubịk ido nte ke Pope John Paul II, ke akade Germany ke May 1987, ekpenyene nditoro idaha oro enyene-esịt akpanikọ oku kiet akadade ke ndisua nnọ ukara Nazi. Nso ke mme tọsịn ọkwọrọ ederi mbon Germany eken ẹkenam ke ini oyomonsia ukara Hitler? N̄wed ubọkerọn̄ oro mme bishop Catholic mbon Germany ẹkesiode ke September 1939 ke ini Ekọn̄ Ererimbot II akasiahade, esịn un̄wana ke akpan n̄kpọ emi. Enye ke ubak ubak okot ete: “Ke ini akpatre ubiere emi, nnyịn imọnọ mbonekọn̄ Catholic item ite ẹnam utom mmọ ke nsụkibuot nnọ Adaiso Nazi ẹnyụn̄ ẹdu ke mben̄eidem ndiwa ofụri idemmọ. Nnyịn imeben̄e mbon Mbuọtidem ite ẹbuana ke ufiop ufiop akam ẹte Ndausụn̄ Abasi akpakam ada ekọn̄ emi osịm edikan eke enyenede edidiọn̄.”

⁹ Utọ usọ usọ ediomi mbon Catholic oro owụt orụk usan̄a akpara oro ido ukpono asan̄ade ke se iwakde ikan isua 4,000 oro ẹkebede ke ndinam ima ye Ukara ukaraidem man enyene odudu ye udori. Mme utọ ebuana ido ukpono ye ukaraidem oro amada ekọn̄, ukọbọ, ye nnanenyịn ubonowo edi ke akamba udomo. Didie ke ubonowo ekeme ndikop inemesịt ntem nte ke  ubiereikpe Jehovah ke idem akwa akpara emi omotịm ekpere. Enye akpakam ada itie usọp usọp!

Nditie ke Enyọn̄ Ediwak Mmọn̄

10. Nso idi “ediwak mmọn̄” oro Akwa Babylon eberide edem kaban̄a ukpeme, ndien nso itịbe inọ mmọn̄ oro?

¹⁰ Babylon eset eketie ke enyọn̄ ediwak mmọn̄—Akpa Euphrates ye ediwak n̄kọk inyan̄. Mmọemi ẹkedi n̄kpọ ukpeme ẹnọ enye ọkọrọ ye ebiet mbubịne oro ọnọde uforo, tutu ke ini mmọ ẹkesatde ke okoneyo kiet. (Jeremiah 50:38; 51:9, 12, 13) Akwa Babylon n̄ko eberi edem ke “ediwak mmọn̄” ndinyene ukpeme nnyụn̄ mfori idemesie. Mme ndamban̄a mmọn̄ ẹmi ẹdi “mbio obio, otuowo, ye mme idụt ye usem,” oro edi, kpukpru tọsịn  miliọn owo ẹmi enye akarade, ẹmi enye onyụn̄ ọbọde un̄wam n̄kpọ obụkidem oto. Edi mmọn̄ ẹmi n̄ko ke ẹsat, m̀mê ke ẹtre ndinọ un̄wam.—Ediyarade 17:15; men Psalm 18:4; Isaiah 8:7 domo.

11. (a) Didie ke Babylon eset ‘akanam ofụri ererimbot ẹkpa mmịn’? (b) Didie ke Akwa Babylon ‘anam ofụri ererimbot ẹkpa mmịn’?

¹¹ Adianade do, ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a Babylon eset nte edide “cup o-gold ke ubọk Jehovah, eke esịnde ofụri ererimbot ẹn̄wọn̄ ẹkpa.” (Jeremiah 51:7) Babylon eset ama enyịk mme idụt mbọhọidụn̄ ndin̄wọn̄ iyatesịt Jehovah ke ini enye akakande mmọ ke ekọn̄, anamde mmọ ẹmem idem nte mme akpammịn. Ke usụn̄ oro, enye ekedi n̄kpọutom Jehovah. Akwa Babylon, n̄ko, emenyene edikan osịm udomo emi enye akabarede edi ukara ofụri ererimbot. Edi enye ke akpanikọ idịghe n̄kpọutom Abasi. Utu ke oro, enye anam n̄kpọ ọnọ “ndidem isọn̄” ẹmi enye anamde use ido ukpono. Enye amanam esịt enem ndidem ẹmi ke ndida mme nsunsu ukpepn̄kpọ ye mme edinam oro ẹsịnde owo ke ufụn ndimụm ediwak owo n̄kama, kpa “mme andidụn̄ ke isọn̄,” ẹmi ẹmemde idem nte mme akpammịn, man ẹsụk ibuot ndobo ndobo ẹnọ mme andikara mmọ.

12. (a) Didie ke n̄ka kiet ke Akwa Babylon ke Japan ekenyene nduduọhọ akpakịp uduọkiyịp ke ini Ekọn̄ Ererimbot II? (b) Didie ke “mmọn̄” ẹmi ẹken̄wamde Akwa Babylon ẹkesat ke Japan, ndien ye nso utịp?

¹² Mbon Shinto eke Japan ẹnọ n̄wọrọnda uwụtn̄kpọ ke n̄kpọ emi. Owoekọn̄ Japan oro ẹma ẹkekpep enye nsunsu ukpepn̄kpọ, abat ediyak uwem esie nnọ ke ibuot andikara—kpa akakan abasi mbon Shinto, nte n̄kon̄ n̄kan ukpono. Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, n̄kpọ nte mbonekọn̄ Japan 1,500,000 ẹma ẹkpan̄a ke ekọn̄; ekperede ndidi ke ntak owo kiet, mmọ ẹkese edinyịme nte ke ẹkan mmimọ nte edide n̄kpọ esuene. Edi nte utịp emi ẹkekande Japan, ẹma ẹnyịk Hirohito, Andikara, nditre edidọhọ oro enye ọkọdọhọde ke imọ idi abasi. Emi ama osụn̄ọ ke “mmọn̄” oro akan̄wamde n̄ka Shinto eke Akwa Babylon ndisat ke n̄wọrọnda usụn̄—mbọm, ke ido ukpono Shinto ama okonyịme ediduọk akpakịp iyịp ke an̄waekọn̄ Pacific! Edisụhọde odudu mbon Shinto emi ama eberede usụn̄ n̄ko ke mme isua ndondo emi ọnọ mbon Japan ẹwakde ẹbe 200,000, ẹmi n̄wakn̄kan ibat mmọ ke akpa ẹkedide mbon Shinto ye mbon Buddha, ndikabade ndi mme asan̄autom Ọbọn̄ Andikara, Jehovah, oro ẹyakde idem ẹnọ, ẹnade baptism.

Akpara Oro Awat Unam

13. Nso n̄kpọ n̄kpaidem ke John okụt ke ini angel emende enye ke odudu spirit aka ke wilderness?

¹³ Nso n̄kpọ efen ke prọfesi oro ayarade aban̄a akwa akpara oro ye se itịbede inọ enye? Nte John obụkde idahaemi, in̄wan̄în̄wan̄ n̄kpọntịbe en̄wen ọwọrọ owụt idem: “Ekem enye [angel oro] emen mi ke Spirit aka ke desert [“wilderness,” NW]. Ndien n̄kụt n̄wan etiede ke edem ididuot unam, emi enyịn̄ isụn̄i ẹyọhọde enye ke idem, emi onyụn̄ enyenede ibuot itiaba ye nnụk duop.”—Ediyarade 17:3.

14. Ntak odotde nte ke John ekedi se ẹmende ẹka ke wilderness?

¹⁴ Ntak emi ẹmende John ẹka ke wilderness? Ẹketịn̄ ẹban̄a ikọ nsobo kiet oro ẹkebemde iso ẹtan̄a ẹdori Babylon eset ke idem nte aban̄ade “wilderness inyan̄.” (Isaiah 21:1, 9) Emi ama ọnọ ntọt oro odotde nte ke, kpa ye kpukpru mmọn̄ ukpeme esie, Babylon eset eyekabade edi ndon emi uwem mîdụhe. Otịm odot, ndien, nte ẹkemende John ke n̄kukụt esie ẹka ke wilderness man okokụt se itịbede inọ Akwa Babylon. Ana enye n̄ko akabade edi ndon ye ikpîkpu ebiet. (Ediyarade 18:19, 22, 23) John odu ke n̄kpaidem, okposụkedi, oto se enye okụtde do. Akwa akpara oro idụhe ikpọn̄! Enye odoro ke enyọn̄ enyene-ndịk unam!

15. Nso ukpụhọde idu ke ufọt unam eke Ediyarade 13:1, ye eke Ediyarade 17:3?

¹⁵ Unam emi enyene ibuot itiaba ye nnụk duop. Nte enye, ndien, edi ukem unam emi John okokụtde ke mbemiso, emi n̄ko enyenede ibuot itiaba ye nnụk duop? (Ediyarade 13:1) Baba, mme ukpụhọde ẹdu. Unam emi edi ididuot ndien, ke okpụhọrede ye akpa unam oro, owo idọhọke ke enye ayara mme anyanya. Utu ke ndinyene enyịn̄ isụn̄i ke ibuot itiaba esie ikpọn̄îkpọn̄, enye edi unam emi “enyịn̄ isụn̄i ẹyọhọde enye ke idem.” Nte ededi, anaedi ebuana odu ke ufọt obufa unam emi ye akpa oro; ẹtịn̄ ẹban̄a mme mbiet n̄kpọ ke ufọt mmọ nte ẹdude n̄ko ke ukem ini.

16. Nso idi se ẹdade ẹdiọn̄ọ ididuot unam oro, ndien nso ke ẹdọhọ nte edide uduak esie?

 ¹⁶ Nso, ndien, idi obufa ididuot unam emi? Enye enyene ndidi mbiet eke unam oro ẹketọn̄ọde ke ukpak ukpak uyo unam Anglo-America emi enyenede nnụk iba ẹbietde eke eyenerọn̄. Ke ẹma ẹketọn̄ọ mbiet emi, ẹma ẹyak unam enyene-nnụk iba oro ọnọ mbiet unam emi ibifịk. (Ediyarade 13:14, 15) Idahaemi John okụt nte odu-uwem mbiet emi en̄wekde ibifịk. Enye ada aban̄a Esop Ediomi M’idụt emi unam enyene-nnụk iba oro akanamde edidu uwem ke 1920. Wilson, Adaibuot ukara U.S. ama ebem iso okụt ete ke Esop Ediomi oro “eyedi usụn̄ ndida nnọ kpukpru owo unenikpe nnyụn̄ nsio ndịk ekọn̄ mfep ke nsinsi.” Ke ini ẹkefiakde ẹtọn̄ọ enye nte Edidiana M’idụt, ke ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba ama okokụre, uduak ekemde ye n̄wedibet esie ekedi “ndimụm emem ye ifụre ofụri ererimbot n̄kama.”

17. (a) Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a ididuot unam oro ọyọhọ ye enyịn̄ isụn̄i? (b) Anie awat ididuot unam oro? (c) Didie ke ido ukpono mbon Babylon emen idemesie ekeyịri ye Esop Ediomi M’idụt ye andida itie esie toto ke editọn̄ọ?

¹⁷ Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a unam emi  ọyọhọ ye enyịn̄ isụn̄i? Koro mme owo ẹma ẹwụk n̄kpọ ukpono ndem enyenede uwak idụt mi nte adaitie Obio Ubọn̄ Abasi—ndinam se Abasi ọdọhọde ke Obio Ubọn̄ imọ ikpọn̄ ekeme ndinam. (Daniel 2:44; Matthew 12:18, 21) Nte ededi, se idide n̄wọrọnda n̄kpọ ke n̄kukụt John edi nte ke Akwa Babylon ke awat ididuot unam emi. Nte prọfesi oro ọdọhọde, ido ukpono Babylon, akpan akpan ke Christendom, emen idemesie ekeyịri ye Esop Ediomi M’idụt ye andida itie esie. Ke edem ko ke December 18, 1918, n̄ka oro ẹdiọn̄ọde idahaemi nte National Council of the Churches of Christ ke America ama onyịme ubiere oro ọdọhọde ubak ubak mi ete: “Utọ esop oro idịghe ikpîkpu ndutịm ukaraidem ndida ufọn oro ẹyomde ndi; enye utu ke oro edi uwụtn̄kpọ ukara Obio Ubọn̄ Abasi ke isọn̄. . . . Ufọkederi ekeme ndinọ spirit eti uduak, ke ẹsiode emi ẹfep Esop Ediomi M’idụt baba kiet ikemeke ndidu. . . . Esop Ediomi M’idụt owụhọ ke Gospel. Ukem nte Gospel, uduak esie edi ‘emem ke isọn̄, eti uduak kaban̄a mme owo.’”

18. Didie ke mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹkewụt ibetedem oro mmọ ẹnọde Esop Ediomi M’idụt?

¹⁸ Ke January 2, 1919, San Francisco Chronicle ama akama ibuotikọ akpan mbụk eke akpa page oro: “Pope Eben̄e Ete Ẹnyịme Esop Ediomi M’idụt eke Wilson.” Ke October 16, 1919, ẹma ẹyak n̄wed eben̄e emi mme ọkwọrọ ederi 14,450 ke ikpọ ido ukpono ẹkesịnde ubọk ẹnọ Ufọkmbet U.S., ẹkpakde ufọkmbet emi “ndisọn̄ọ ediomi emem eke Paris emi esịnede ediomi eke esop ediomi mme idụt.” Okposụkedi Ufọkmbet U.S. okokpude ndisọn̄ọ ediomi oro, mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹma ẹkaiso ndibịn ikọt nyom oro. Ndien ẹkesan̄a didie ẹtọn̄ọ Esop Ediomi oro? Mbụk okotode  Switzerland ke usenọfiọn̄ November 15, 1920, okot ete: “Ẹma ẹtọt ediberede akpa mbono Esop Ediomi M’idụt ke n̄kanika duopekiet usenubọk emi ke ndimia kpukpru n̄kanika ufọkederi ke Geneva.”

19. Ke ini ididuot unam oro ọkọwọrọde edi, nso ke otu John akanam?

¹⁹ Nte otu John, kpa otu kiet ke isọn̄ oro ye ọkpọsọn̄ udọn̄ okonyịmede Obio Ubọn̄ Messiah oro edide ke iso, ama abuana ye Christendom ke ndituak ibuot nnọ ididuot unam oro? N̄wan̄ansa-o! Ke Sunday, September 7, 1919, mbono ikọt Jehovah ke Cedar Point, Ohio, ama ọnọ utịn̄ikọ an̄wa oro “Idotenyịn Oro Enyenede Mfụhọ Mfụhọ Ubonowo.” Ke ndan̄nsiere, Star-Journal eke Sandusky ama ọtọt ete ke J. F. Rutherford, ke etịn̄de ikọ ọnọ mme owo ẹkperede ndisịm 7,000, ama “ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke iyatesịt Ọbọn̄ iditreke-tre ndisịm Esop Ediomi oro . . . koro mme ọkwọrọ ederi—mbon Catholic ye Protestant—ẹmi ẹdọhọde ke idi mme andida ke ibuot Abasi, ẹma ẹkpọn̄ uduak esie ẹnyụn̄ ẹnyịme Esop Ediomi M’idụt, ẹtorode enye nte uwụtn̄kpọ ukara Obio Ubọn̄ Christ ke isọn̄.”

20. Ntak ekedide n̄kpọ isụn̄i ọnọ mme ọkwọrọ ederi nditoro Esop Ediomi M’idụt nte “uwụtn̄kpọ ukara Obio Ubọn̄ Abasi ke isọn̄”?

²⁰ Esop Ediomi M’idụt ndikpu idiọk idiọk akpakana edi idiọn̄ọ ọnọ mme ọkwọrọ ederi nte ke mme utọ n̄ka ubọkowo oro idịghe ubak Obio Ubọn̄ Abasi ke isọn̄. Nso isụn̄i ke edi ntem ke nditịn̄ utọ ikọ oro! Emi anam etie nte n̄kpọ eke Abasi enyenede ubọk ke akwa ndutịme oro Esop Ediomi M’idụt emi akabarede edi mi. Amaedi Abasi, “utom esie ọfọn ama.” Obio Ubọn̄ heaven eke Jehovah ke ubọk Christ—inyụn̄ idighe mbuaha otu mbon utọk n̄ka ukaraidem, ẹmi ediwak mmọ mînịmke ke akpanikọ nte ke Abasi odu—edi usụn̄ emi enye edidade emem edi onyụn̄ anam ẹnam uduak esie ke isọn̄ kpa nte ẹnamde ke heaven.—Deuteronomy 32:4; Matthew 6:10.

21. Nso iwụt ite ke akwa akpara oro an̄wam onyụn̄ ama andida itie Esop Ediomi, kpa Edidiana M’idụt?

²¹ Nso kaban̄a andida itie Esop Ediomi emi, kpa Edidiana M’idụt? Toto ke ntọn̄ọ esie, n̄ka emi ama anam akwa akpara emi awat enye ke edem, emi abuanade ye enye nte ẹkụtde onyụn̄ odomode ndida enye usụn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ke usọrọ eke isua ke isua esie ọyọhọ 20, ke June 1965, mme andida ke ibuot Ufọkederi Roman Catholic ye Ufọkederi Idụt Edem Usiahautịn, ọkọrọ ye mbon Protestant, mme Jew, mbon Hindu, mbon Buddha, ye mbon Muslim—ẹmi ẹkedọhọde ke ẹda ke ibuot ibat owo tọsịn miliọn iba ke isọn̄—ẹma ẹsop idem ke San Francisco ndidia usọrọ un̄wam ye ima emi mmọ ẹmade EM. Ke akade ekese EM ke October 1965, Pope Paul VI ama etịn̄ aban̄a enye nte edide “n̄kponn̄kan ke otu kpukpru esop ererimbot” onyụn̄ adian do ete: “Mme andidụn̄ isọn̄ ẹwọn̄ọde ẹbịne Edidiana M’idụt nte akpatre idotenyịn kaban̄a edidianakiet ye emem.” Pope efen emi akakade do n̄ko, Pope John Paul II, ke etịn̄de ikọ ọnọ EM ke October 1979, ama ọdọhọ ete: “Mmodori enyịn nte ke Edidiana M’idụt eyekaiso ke nsinsi nte esop kaban̄a emem ye unenikpe.” Ke edide akpan n̄kpọ, pope emi eketịn̄ ikọ ata esisịt aban̄a Jesus Christ m̀mê Obio Ubọn̄ Abasi ke utịn̄ikọ esie. Ke ini enye akakade United States ke September 1987, nte The New York Times ọkọtọtde, “John Paul ama etịn̄ ediwak ikọ aban̄a in̄wan̄în̄wan̄ utom Edidiana M’idụt ke ndimenede . . . ‘obufa edidianakiet eke ofụri ererimbot ke enyọn̄.’”

Enyịn̄, Ndịben̄kpọ

22. (a) Nso utọ unam ke akwa akpara oro emek ndiwat? (b) Didie ke John etịn̄ aban̄a ndamban̄a akpara oro, kpa Akwa Babylon?

²² Ke mîbịghike apostle John ọmọn̄ ọfiọk ete ke akwa akpara emi emek ndiwat enyene-ndịk unam kiet. Akpa kan̄a, nte ededi, ntịn̄enyịn esie owụhọ ke Akwa Babylon ke idemesie. Enye abana idem n̄kon̄ine n̄kon̄ine, edi, oh, enye etek owo esịt didie ntem! “N̄wan oro onyụn̄ esịne iyịp-iyịp ididuot ọfọn̄idem, onyụn̄ ada gold ye ọsọn̄-urua itiat ye pearl abana idem, onyụn̄ enyene cup o-gold ke ubọk, emi ọyọhọde ye mbubiam, kpa ido ndek use esie. Ẹnyụn̄ ẹwet enyịn̄ ke ọkpọ-iso esie, ndịbeikọ [“ndịben̄kpọ,” NW] emi ọwọrọde ete, Akwa Babylon! Eka mme akpara ye mbubiam ido eke ẹdude ke isọn̄. Ndien n̄kụt n̄wan oro nte ọn̄wọn̄de iyịp nti ikọt Abasi ye eke mme ntiense Jesus oyụhọ.”—Ediyarade 17:4-6a.

23. Nso idi ọyọhọ ọyọhọ enyịn̄ Akwa Babylon, ndien enyịn̄ emi ọwọrọ nso?

²³ Nte ekedide ido edinam ke Rome eset, ẹdiọn̄ọ akpara emi oto enyịn̄ emi odude enye  ke ọkpọiso. d Emi edi anyan enyịn̄: “Akwa Babylon! Eka mme akpara ye mbubiam ido eke ẹdude ke isọn̄.” Enyịn̄ oro edi “ndịben̄kpọ,” n̄kpọ oro enyenede se ọwọrọde ndịbe ndịbe. Edi ke edikem ini Abasi, ẹyenam ndịben̄kpọ emi an̄wan̄a. Ke akpanikọ, angel oro ọnọ John ntọt emi ekemde man anam mme asan̄autom Jehovah mfịn ẹfiọk ọyọhọ ọyọhọ se enyịn̄ oro ẹkotde enye mi ọwọrọde. Nnyịn imọdiọn̄ọ Akwa Babylon nte edide kpukpru nsunsu ido ukpono. Enye edi “eka mme akpara” koro kpukpru nsunsu ido ukpono ke ererimbot, ẹsịnede ediwak isio n̄ka ke Christendom, ẹtiede nte nditọiban esie, ẹkpebede enye ke ndinam use eke spirit. Enye n̄ko edi eka ‘mbubiam n̄kpọ’ sia enye amande mme utọ ọsọn̄ibuot nditọ nte ukpono ndem, ubụpekpo, ubreidiọn̄, ukpepn̄kpọ udịmenyọn̄, udụn̄ọde ekaubọk, ediwa owo, akpara eke temple, edikpa mmịn nte ukpono ẹnọde mme nsunsu abasi, ye mme ndek ndek edinam eken.

24. Ntak odotde nte ke ẹkụt Akwa Babylon nte esịnede “iyịp-iyịp ididuot ọfọn̄idem” onyụn̄ “ada gold ye ọsọn̄-urua itiat ye pearl abana idem”?

²⁴ Akwa Babylon esịne “iyịp-iyịp ididuot ọfọn̄idem,” mme ubọn̄ ubọn̄ kọlọ, onyụn̄ “ada gold ye ọsọn̄-urua itiat ye pearl abana idem.” Didie ke emi odot ntem! Kam kere ban̄a kpukpru ikpọ ndiye ufọk, mme uyai uyai mbiet ye ndise, mme ọsọn̄urua mbiet ndisana owo, ye uwak n̄kpri n̄kpoduoho ido ukpono eken, ọkọrọ ye ata uwak inyene ye uwak ibatokụk, oro mme ido ukpono ererimbot emi ẹkọde ẹbon. Edide ke obio Ukara pope, ke ukara ukwọrọ ederi TV oro owụhọde ke United States, m̀mê ke mme esen esen ufọk utuakibuot ye mme temple mbon Edem Usiahautịn, Akwa Babylon ọmọkọ inyene ọnọ idem—ndien ndusụk ini atabade-taba—akpakịp inyene.

25. (a) Se isịnede ke “cup o-gold . . . emi ọyọhọde ye mbubiam” n̄kpọ ada aban̄a nso? (b) Ke nso usụn̄ ke ndamban̄a akpara oro ọn̄wọn̄ oyụhọ?

²⁵ Se idahaemi se akpara oro akamade ke ubọk esie. Anaedi John ama en̄wek ibifịk ọduọk ke okụtde enye—cup o-gold “emi ọyọhọde ye  mbubiam, kpa ye ido ndek use esie”! Emi edi cup oro esịnede “wine ifụtesịt use esie” emi enye anamde kpukpru idụt ẹn̄wọn̄. (Ediyarade 14:8; 17:4) Edem cup emi eye etieti, edi se isịnede ke esịt esie edi n̄kpọ itekesịt, kpa se idehede. (Men Matthew 23:25, 26 domo.) Enye esịne kpukpru ndek ndek edinam ye nsu oro akwa akpara oro adade nditap mme idụt nnyụn̄ nnam mmọ ẹsịne ke idak ukara esie. Idem ke etekde owo esịt akan, John okụt akpara emi nte ọn̄wọn̄de oyụhọ, ọn̄wọn̄de iyịp mme asan̄autom Abasi! Ke akpanikọ, nnyịn ke ukperedem imokot ite ke “ẹma ẹkụt iyịp mme prophet ye nti ikọt Abasi, ye iyịp kpukpru mmọ emi owo ẹkewotde ke isọn̄” ke ubọk esie. (Ediyarade 18:24) Nso akwa ubiomikpe iyịp!

26. Nso uyarade idu iban̄a ubiomikpe iyịp ke n̄kan̄ Akwa Babylon?

²⁶ Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede, ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono ọmọduọk iyịp oro ọfiọrọde nte inyan̄ibom. Ke uwụtn̄kpọ, ke Japan eset, ẹma ẹnam mme temple ke Kyoto ẹkabade ẹdi n̄kpọsọn̄ ebiet un̄wanaekọn̄, ndien mme oku an̄wanaekọn̄, ke ẹtan̄ade ẹkot “edisana enyịn̄ Buddha,” ẹma ẹn̄wana ye kiet eken tutu mme efak ẹfiọrọ ye iyịp. Ke ọyọhọ isua ikie-20, mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹma ẹsan̄a ye udịmekọn̄ idụt mmọ, ndien mmọemi ẹma ẹwot kiet eken, ye uwem owo miliọn ikie kiet ke nsụhọde n̄kaha, ẹtakde. Ke October 1987 akani adaibuot ukara U.S., Nixon, ọkọdọhọ ete: “Ọyọhọ isua ikie-20 emi edi ini emi ẹduọkde iyịp awak akan ke mbụk. Ẹwot mme owo ẹwakde ẹkan ke mme ekọn̄ eke isua ikie emi akan nte ẹkewotde ke mme ekọn̄ ẹmi ẹken̄wanade mbemiso isua ikie emi ọtọn̄ọde.” Abasi ebiere ndot-ndot ikpe ọnọ mme ido ukpono ererimbot emi ke mmọ ndibuana ke kpukpru ẹmi; Jehovah asasua “ubọk eke ẹduọkde iyịp owo eke mîduehe.” (Mme N̄ke 6:16, 17) Ke mbemiso, John ama okop mfiori otode itieuwa ete: “O Ọbọn̄, emi edide Edisana onyụn̄ anamde akpanikọ, adan̄a didie ke editre ndikpe ikpe nnyụn̄ nsio usiene iyịp nnyịn ke idem mme andidụn̄ ke isọn̄?” (Ediyarade 6:10) Akwa Babylon, eka mme akpara ye mbubiam n̄kpọ oro ẹdude ke isọn̄ eyenen̄ede enyene ebuana ke ini ama edisịm ndibọrọ mbụme oro.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

Utu ke ndinam utọ ukpono ndem oro asana, “Jehovah Ata Ọkpọsọn̄” ọnọ mme Christian item ete: “Ẹwọn̄ọ ke otu mmọ, ẹnyụn̄ ẹdianade ẹda. Ẹkûnyụn̄ ẹtụk n̄kpọ ndek baba kiet.”—2 Corinth 6:14-18.

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ekebe ke page 237]

Churchill Ayarade ‘Usan̄a Akpara’

Ke n̄wed esie oro The Gathering Storm (1948), Winston Churchill obụk ete ke Hitler ekemek Franz von Papen nte isụn̄utom ukara Germany ọnọ aka Vienna man “akpabiat mîdịghe ekpedep esịt mme ọwọrọiso owo ke ukara mbon Austria.” Churchill okot oto isụn̄utom ukara U.S. ke Vienna nte etịn̄de aban̄a von Papen ete: “Ke ata ikọ uko ye ido emiom . . . Papen ama akaiso ndisian mi nte ke . . . imọ imaduak ndida enyịn̄ imọ nte eti owo Catholic mbre odudu ye mbon Austria ukem nte Cardinal Innitzer.”

Ke Austria ama akayak idem ọnọ, afai afai mbonekọn̄ Hitler ẹma ẹkenyụn̄ ẹnam isan̄ ẹdụk Vienna, cardinal Innitzer, owo Catholic oro ama ọnọ uyo ete yak kpukpru ufọkederi mbon Austria ẹyịri ọfọn̄ etakubom idiọn̄ọ Nazi, ẹmia n̄kanika mmọ, ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ẹban̄a Adolf Hitler ke ndikpono usen emana esie.

[Ekebe/Ndise ke page 238]

‘AKAM EKỌN̄’ KABAN̄A UKARA NAZI

Ke idak ibuotikọ emi, uwetn̄kpọ etienede mi okodu ke akpa nsiondi The New York Times eke December 7, 1941:

“Mme Bishop Mbon Catholic ke Fulda Ẹben̄e Edidiọn̄ ye Edikan . . . Mbono mme Bishop Catholic eke Germany emi ẹkenịmde ke Fulda ama otoro ete ẹtọn̄ọ san̄asan̄a ‘akam ekọn̄’ oro anade ẹsikot ke ntọn̄ọ ye ke utịt ofụri ndisana edinam ido ukpono. Akam oro ekpe Abasi ubọk ndida edikan ndiọn̄ n̄kpọekọn̄ Germany nnyụn̄ n̄kpeme uwem ye nsọn̄idem ofụri mbonekọn̄. Mme Bishop ẹmi ẹma ẹkaiso nditeme mme ọkwọrọ ederi Catholic ndinịm nnyụn̄ nti mbonekọn̄ Germany ‘ke isọn̄, ke akpa mmọn̄ ye ke ofụm’ ke nsụhọde n̄kaha, inikiet ke ọfiọn̄ ke akpan ukwọrọikọ Sunday.”

Ẹma ẹsio ibuotikọ emi ẹfep ke mme nsiondi n̄wedmbụk n̄kpọntịbe ukperedem. December 7, 1941, ekedi usen emi mbon Japan ẹmi ẹkedade ye Nazi eke Germany ẹken̄wanade ekọn̄ ye mbon U.S. ke Pearl Harbor.

[Ekebe ke page 244]

“Enyịn̄ Isụn̄i”

Ke ini unam enyene-nnụk iba oro ekemenerede Esop Ediomi M’idụt ke enyọn̄ ke Ekọn̄ Ererimbot I ama okokụre, ke ndondo oro ediwak mbon mbre ima esie ẹma ẹyom ndinọ edinam emi unyịme ido ukpono. Nte utịp, obufa esop emem emi ama akabade edi se “enyịn̄ isụn̄i ẹyọhọde enye ke idem.”

“Ido Ukpono Christ ekeme ndinọ eti uduak oro, kpa okopodudu n̄kpọ ibetedem esop ediomi [mme idụt], ndien ke ntre okpụhọrede ediomi oro ke ekpri ubak babru anam edi n̄kpọutom Obio Ubọn̄ Abasi.”—The Christian Century, U.S.A., June 19, 1919, page 15.

“Ekikere Esop Ediomi M’idụt edi udiana n̄kpọ ke ebuana ofụri ererimbot kaban̄a ekikere Obio Ubọn̄ Abasi nte ndutịm ererimbot eke eti uduak. . . . Enye edi n̄kpọ emi kpukpru Christian ẹsibọn̄de akam ẹben̄e ke ini mmọ ẹdọhọde ẹte, ‘Yak Obio Ubọn̄ fo edi.’ “—The Christian Century, U.S.A., September 25, 1919, page 7.

“Itiat idakisọn̄ Esop Ediomi M’idụt edi Iyịp Christ.”—Dr. Frank Crane, asan̄autom Protestant, U.S.A.

“Esop [Idụt eke N̄ka Ufọkederi] ọnọ Ediomi [eke Esop Ediomi M’idụt] ibetedem nte n̄kukụre n̄kpọutom ukaraidem oro odude idahaemi, emi otode ke enye Spirit Jesus Christ ekeme ndikụt udomo oro atarade akan ke ndida mme mbubehe idụt nsịn ke edinam.”—The Congregationalist and Advance, U.S.A., November 6, 1919, page 642.

“Mbono emi emeben̄e kpukpru mbon Methodist ndisọn̄ọ mmụm nnyụn̄ nnen̄ede mmenede mme ekikere [Esop Ediomi M’idụt] ke enyọn̄ nte mme ekikere Abasi Ete ye eke nditọ Abasi ke isọn̄ ẹwụtde.”—Ufọkederi Methodist eke Wesley, Britain.

“Ke ini nnyịn ikerede iban̄a mme uduak oro, mme n̄kpọ oro ẹkemede nditịbe ye ubiere eke ndutịm emi, nnyịn imokụt ite ke enye esịne mme akpan ukpepn̄kpọ Jesus Christ: Obio Ubọn̄ Abasi ye edinen ido esie . . . Enye idịghe n̄kpọ efen ikan oro.”—Ukwọrọikọ Archbishop eke Canterbury ke ediberede mbono Esop Ediomi M’idụt ke Geneva, December 3, 1922.

“N̄ka eke Esop Ediomi M’idụt ke idụt emi enyene edisana unen ukem ukem nte n̄ka isụn̄utom mfọnọn̄kpọ ubonowo ekededi, koro enye idahaemi edide ata ọnọ-ufọn n̄kpọutom eke utom Christ nte Ọbọn̄ Emem ke otu mme idụt.”—Dr. Garvie, asan̄autom Congregational, Britain.

[Ndise obio ke page 236]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Mme nsunsu ukpepn̄kpọ oro ẹnịmde ke akpanikọ ke ofụri ererimbot ẹketọn̄ọ ke Babylon

Babylon

Abasi-Ita-ke-Kiet m̀mê mme abasi mbuot ita

Ukpọn̄ owo akaiso odu uwem ke owo ama akakpa

Ubụpekpo—editịn̄ ikọ ye “mme akpan̄kpa”

Edikama mme mbiet ke utuakibuot

Edikama ubreidiọn̄ nnem mme demon esịt

Ukara eke mme okopodudu oku

[Ndise ke page 239]

Babylon eset eketie ke enyọn̄ ediwak mmọn̄

[Ndise ke page 239]

Akwa akpara oro mfịn etie n̄ko ke enyọn̄ “ediwak mmọn̄”

[Ndise ke page 241]

Akwa Babylon etie ke enyọn̄ enyene-ndịk unam

[Mme ndise ke page 242]

Akpara ido ukpono oro amanam use ye ndidem isọn̄

[Mme ndise ke page 245]

N̄wan oro ‘ọn̄wọn̄ iyịp nti ikọt Abasi oyụhọ’