Ibuot 28

Ndin̄wana ye Obom Obom Unam Iba

 N̄kukụt 8—Ediyarade 13:1-18

Ibuotikọ: Unam enyene-nnụk itiaba, unam enyene-nnụk iba, ye mbiet unam oro

Ini edisu: Ọtọn̄ọde ke eyo Nimrod tutu osịm akwa ukụt

1, 2. (a) Nso ke John etịn̄ aban̄a dragon oro? (b) Didie ke John, ke ndamban̄a usem, etịn̄ aban̄a esop emi ẹkụtde ke enyịn oro Satan adade anam n̄kpọ?

 ẸMA ẹsio akwa dragon ẹduọk ke isọn̄! Ukpepn̄kpọ nnyịn ke Ediyarade anam an̄wan̄a nte ke tutu amama owo idiyakke Urụkikọt oro m̀mê mme demon esie oro ẹtienede enye ẹfiak ẹdụk heaven. Edi nnyịn ikụreke kan̄a ye “[enye]oro ẹkotde enye ẹte, andidori ikọt Abasi ikọ ye Satan, andibian̄a ofụri ererimbot.” Mbụk etienede mi, ke nde ke nde ototịm anam ẹdiọn̄ọ usụn̄ emi Satan adade ndin̄wana ye ‘n̄wan oro ye nditọ esie.’ (Ediyarade 12:9, 17) John ọdọhọ aban̄a dragon oro ebietde urụkikọt mi ete: “Ndien enye ọsọn̄ọ ada ke utan inyan̄ oro.” (Ediyarade 13:1a, NW) Ntre ẹyak nnyịn ituak ida man idụn̄ọde usụn̄ edinam dragon emi.

² Edidu oro Satan ye mme demon esie ẹdude ifịnake ndisana heaven aba. Ẹma ẹsion̄o ndiọi spirit oro ẹfep ke heaven ẹnyụn̄ ẹkụk mmọ ẹsịn ke n̄kann̄kụk isọn̄. Emi nte eyịghe mîdụhe edi ntak akwa n̄kọri edinam ubụpekpo ke eyomfịn. Akari n̄kari Urụkikọt emi osụk enyenyene mbiara esop eke spirit. Edi nte enye n̄ko ada esop oro ẹkụtde ke enyịn ndida ubonowo ntụn usụn̄? John asian nnyịn ete: “Ndien n̄kụt unam otode ke inyan̄ ọdọk edi, emi enyenede nnụk duop ye ibuot itiaba; enye onyụn̄ ayara anyanya duop ke nnụk esie, onyụn̄ obiom enyịn̄ eke ẹsụn̄ide Abasi ke mbuot esie. Unam oro n̄kụtde ebiet ekpe, ukot esie ẹnyụn̄ ẹbiet ukot bear, inua esie onyụn̄ ebiet inua lion; dragon ama onyụn̄ ayak ukeme esie, ye ebekpo esie, ye akwa nsọn̄-uyo esie ọnọ enye.”—Ediyarade 13:1b, 2.

3. (a) Mme obom obom unam ewe ke prọfet Daniel okokụt ke mme n̄kukụt? (b) Nso ke ikpọ unam eke Daniel 7 ẹkeda ẹban̄a?

³ Nso idi esen esen unam emi? Bible ke idemesie ọnọ ibọrọ. Mbemiso iduọ Babylon ke 539 M.E.N., Daniel prọfet owo Jew oro ama okụt mme n̄kukụt eke ẹbuanade mme obom obom unam. Ke Daniel 7:2-8 enye etịn̄ aban̄a nte unam inan̄ ẹtode ke inyan̄ ẹwọrọ, akpa ebiet lion, ọyọhọ iba ebiet bear, ọyọhọ ita ebiet ekpe, ndien “sese, ọyọhọ unam inan̄ enyene ndịk ye odudu ye nsọn̄idem etieti . . . enye onyụn̄ enyene nnụk duop.” Emi otịm ebiet unam oro John okokụtde ke n̄kpọ nte isua 96 E.N. Unam oro n̄ko enyene mbiet lion, bear, ye ekpe, onyụn̄ enyene nnụk duop. Nso idi idiọn̄ọ ikpọ unam ẹmi Daniel okokụtde? Enye asian nnyịn ete: “Ikpọ mme unam ẹmi . . . ẹdi ndidem inan̄ ẹmi ẹditode ke isọn̄ ẹdaha ke enyọn̄.” (Daniel 7:17) Ih, mme unam oro ẹda ẹban̄a “ndidem,” m̀mê mme odudu ukaraidem ke isọn̄.

4. (a) Ke Daniel 8, nso ke okukịm ye okpoebot oro ẹkeda ẹban̄a? (b) Okowụt nso ke ini akwa nnụk okpoebot oro ọkọbụn̄ọde, nnụk inan̄ ẹkenyụn̄ ẹtịbede ke itie esie?

⁴ Ke n̄kukụt efen, Daniel okụt okukịm enyene-nnụk iba emi okpoebot oro enyenede akamba nnụk, onụkde enye ọduọk ke isọn̄. Angel Gabriel anam an̄wan̄a enye se emi ọwọrọde ete: “Okukịm oro . . . ẹdi ndidem Media ye Persia. Odusu okpoebot n̄ko edi edidem Greece.” Gabriel akaiso nditịn̄ prọfesi nte ke ẹyebụn̄ akwa nnụk okpoebot oro ndien ke nnụk inan̄ ẹyetịbe ke itie esie. Emi ama enen̄ede otịbe ke se iwakde ikan isua 200 ke ukperedem ke ini Akwa Alexander akakpade, ẹkenyụn̄ ẹbaharede obio ukara esie ẹsịn ke obio ubọn̄ inan̄ ẹmi ikpọ etubom ekọn̄ esie inan̄ ẹkekarade.—Daniel 8:3-8, 20-25. a

5. (a) Mme ekikere ewe ke ikọ Greek oro adade ọnọ unam ada edi? (b) Nso ke unam eke Ediyarade 13:1, 2, ọkọrọ ye ibuot itiaba esie, ẹda ẹban̄a?

⁵ Ntre an̄wan̄a nte ke Anditịm Bible eke odudu spirit ese mme odudu ukaraidem eke isọn̄ nte unam. Mme orụk unam ewe? Atatikọ kiet okot unam eke Ediyarade 13:1, 2 “idiọk unam,” onyụn̄ adian do ete: “Nnyịn imonyịme kpukpru ekikere oro θηρίον [the·riʹon, ikọ Greek adade ọnọ “unam”] ọnọde, utọ nte eke aban̄ade obom obom, akama-nsobo, enyene-ndịk, ọdiọk-itọn̄ unam, ye ntre ntre eken.” b Oro otịm etịn̄ didie ntem aban̄a ọduọkiyịp ndutịm ukaraidem emi Satan adade akara ubonowo! Ibuot itiaba eke unam emi ẹda ẹban̄a ikpọ odudu ukara ererimbot itiokiet oro ẹwụtde ke mbụk Bible tutu edisịm eyo John—Egypt, Assyria, Babylon, Medo-Persia, Greece, ye Rome—ye odudu ukara ererimbot ọyọhọ itiaba oro ẹketịn̄de prọfesi ẹban̄a nte ediwụtde idem ke ukperedem.—Men Ediyarade 17:9, 10 domo.

6. (a) Ibuot itiaba eke unam oro ẹda usụn̄ ke nso? (b) Didie ke Jehovah akada Rome ke ndibiere ikpe esie ndori editịm n̄kpọ mme Jew ke idem, ndien didie ke mme Christian ke Jerusalem ẹkenam n̄kpọ?

⁶ Edi akpanikọ, mme odudu ukara ererimbot efen ẹma ẹdu ke mbụk ke ẹsiode itiaba ẹmi ẹfep—kpa nte unam oro John okokụtde ekenyenede idem kiet ọkọrọ ye ibuot itiaba ye nnụk duop. Edi ibuot itiaba oro ẹda ẹban̄a ikpọ odudu ukara itiaba oro kiet kiet ke ini  esie akadade iso ndifịk ikọt Abasi. Ke 33 E.N., ke adan̄aemi Rome ọkọdọkde ada nte odudu ukara, Satan ama ada ibuot unam enyeoro ndiwot Eyen Abasi. Ke ini oro, Abasi ama ọkpọn̄ anana-mbuọtidem editịm n̄kpọ mme Jew oro ndien ke ukperedem, ke 70 E.N., ama ayak Rome emen ubiomikpe esie odori idụt oro ke idem. Nte enemde, ẹma ẹbem iso ẹtọt ata Israel Abasi, kpa esop mme Christian oro ẹyetde aran, ndien mbon oro ẹkedude ke Jerusalem ye Judaea ẹma ẹfehe ẹbọhọ ẹbe ẹka n̄kan̄ Akpa Jordan.—Matthew 24:15, 16; Galatia 6:16.

7. (a) Nso ikana nte ada itie ke ini utịt editịm n̄kpọ ekesịmde, usen Ọbọn̄ okonyụn̄ ọtọn̄ọde? (b) Nso ikowụt idem nte idide ọyọhọ ibuot itiaba eke unam Ediyarade 13:1, 2?

⁷ Nte ededi, etisịm utịt akpa isua ikie E.N., ediwak owo ke akpa esop emi ẹma ẹduọ ẹkpọn̄ akpanikọ, ndien ndiọi n̄kpasịp, kpa “nditọ andidiọk,” ẹma ẹbaba akamba ubak ibokpot Christian akpanikọ ẹwot, kpa “nditọ Obio Ubọn̄.” Edi ke ini utịt editịm n̄kpọ emi ekedide edisịm, mme Christian oro ẹyetde aran ẹma ẹfiak ẹwụt idem nte otu oro ẹtịmde-tịm. Ke usen Ọbọn̄, ẹma ẹdori enyịn ndinen owo ‘ndiyama nte utịn.’ Ntem, ẹma ẹtịm esop Christian ẹnọ utom. (Matthew 13:24-30, 36-43) Ke ini oro, Ukara Rome ikodụhe aba. Akwa Ukara Britain, ọkọrọ ye okopodudu United States of America, ẹkekama ifụm ukara ererimbot. Adiana-iba odudu ukara ererimbot emi ama owụt idem nte idide ọyọhọ ibuot itiaba eke unam oro.

8. Ntak mîkpedịghe n̄kpọ n̄kpaidem nte ke ẹdọhọ ke adiana-iba odudu ukara ererimbot eke Anglo-America ebiet unam?

⁸ Nte idịghe n̄kpọ n̄kpaidem ndimen mme odudu ukara ererimbot oro ẹkarade mbuan ye unam? Oro edi se ndusụk mme andibiọn̄ọ ẹkedọhọde ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, ke ini ẹkenenide ẹban̄a idaha Mme Ntiense Jehovah, nte esop ye nte owo kiet kiet, ke mme esopikpe ke ofụri ererimbot. Edi tuak da kere! Nte mme idụt ke idemmọ isidaha mme unam m̀mê mme edibotn̄kpọ nte mme idiọn̄ọ idụt mmọ? Ke uwụtn̄kpọ, lion eke Britain, ntrukpom eke America, ye dragon eke China ẹdu. Ntre ntak emi owo ekededi akpafan̄ade edieke Abasi, Anditịm Edisana Bible n̄ko adade mme unam ndida mban̄a mme odudu ukara ererimbot?

9. (a) Ntak emi owo mîkpafan̄ake ke Bible ndidọhọ nte ke Satan ọnọ unam oro akwa odudu esie? (b) Didie ke ẹtịn̄ ẹban̄a Satan ke Bible, ndien didie ke enye enyene odudu ke idem mme ukara?

⁹ Akande oro, ntak emi owo ekededi akpafan̄ade ikọ Bible oro nte ke Satan idịghe enyeoro ọnọde unam oro akwa odudu esie? Abasi edi Anditịn̄ ikọ oro, ndien ke iso esie ‘mme idụt ẹbiet ntọi mmọn̄ ke aban̄, ye nte obu.’ Mme idụt oro ẹkpenyene ndinam se ifọnde man ẹkụt mfọn Abasi utu ke ndiyat esịt ke usụn̄ nte ntịn̄nnịm Ikọ esie etịn̄de aban̄a mmọ. (Isaiah 40:15, 17; Psalm 2:10-12) Satan idịghe owo n̄ke oro ẹnọde utom nditụhọde ukpọn̄ mme akpan̄kpa ke ikan̄ ikan̄ hell. Utọ itie ntre idụhe. Utu ke oro, ẹtịn̄ ẹban̄a Satan ke N̄wed Abasi nte “angel un̄wana”—etubom abian̄a oro enyenede akwa odudu ke ofụri mbubehe ukaraidem.—2 Corinth 11:3, 14, 15; Ephesus 6:11-18.

10. (a) Akpanikọ oro nte ke anyanya kiet ama odu ke nnụk kiet kiet ke otu duop oro owụt nso? (b) Nso ke nnụk duop ye anyanya duop oro ẹda ẹban̄a?

¹⁰ Unam oro enyene nnụk duop ke ibuot itiaba esie. Iso-ọfọn ibuot inan̄ ẹkenyene nnụk kiet kiet, ndien ibuot ita, nnụk iba iba. Akande oro, enye ama enyene anyanya duop ke mme nnụk esie. Ke n̄wed Daniel, ẹtịn̄ ẹban̄a mme enyene-ndịk unam, ndien ẹnyene ndisiak ibat nnụk mmọ ukem ukem nte ẹwetde. Ke uwụtn̄kpọ, nnụk iba eke okukịm oro ẹkeda ẹban̄a obio ukara ererimbot oro ekedide asan̄a-iba, Media ye Persia, ke adan̄aemi nnụk inan̄ eke okpoebot oro ẹkedade ẹban̄a obio ukara inan̄ oro ẹkedude ke ukem ini, oro ẹkewọrọde ẹto obio ukara Greece eke Akwa Alexander. (Daniel 8:3, 8, 20-22) Nte ededi, ke unam oro John okokụtde, ibat nnụk duop oro etie nte edi ndamban̄a n̄kpọ. (Men Daniel 7:24; Ediyarade 17:12 domo.) Mmọ ẹda ẹban̄a ọyọhọ ibat obio ukara oro ẹnamde ofụri esop ukaraidem Satan. Kpukpru nnụk ẹmi ẹnam n̄kpọ afai afai ye ekọn̄ ekọn̄, edi nte ibuot itiaba oro ẹwụtde, itie edikara esịne ke ubọk odudu ukara ererimbot kiet kpọt ke ini kiet. Ukem ntre, anyanya  duop oro ẹwụt nte ke kpukpru obio ukara ẹyeda ukara ke ukem ini oro ye obio ukara m̀mê odudu ukara ererimbot oro akarade ke ini oro.

11. Akpanikọ oro nte ke unam emi “obiom enyịn̄ eke ẹsụn̄ide Abasi ke mbuot esie” owụt nso?

¹¹ Unam oro “obiom enyịn̄ eke ẹsụn̄ide Abasi ke mbuot esie,” obụrede mbụre aban̄a idemesie oro mîwụtke ukpono ndomokiet inọ Jehovah Abasi ye Christ Jesus. Enye amakama enyịn̄ Abasi ye eke Christ ke abian̄a man enyene mme udori n̄kpọ ukaraidem esie; enye omonyụn̄ abuana n̄kpọ ye nsunsu ido ukpono, idem ayakde mme ọkwọrọ ederi ẹbuana ke mme ndutịm ukaraidem esie. Ke uwụtn̄kpọ, Akwa Ufọkmbet ke England esịne mme bishop. Mme cardinal mbon Catholic ẹnyene ikpọ itie ke ukaraidem ke France ye Italy, ndien ke ata ndondo emi, mme oku ẹma ẹbọ itieutom ukaraidem ke Latin America. Mme ukara ẹsimịn̄ ikọ ufiet ido ukpono, utọ nte “NNYỊN IBUỌT IDEM KE ABASI,” ke n̄wedokụk mmọ, ndien ke mme okụk mmọ, mmọ ẹsidọhọ ke Abasi onyịme mme andikara mmimọ, ke uwụtn̄kpọ, ẹdọhọde ẹte ke ẹmek mmọemi “ebe ke mfọn Abasi.” Kpukpru ẹmi ẹnen̄ede ẹdi emiom, koro enye odomode ndibuan Abasi ke mme ndedehe edinam ukaraidem eke mme idụt.

12. (a) Unam oro ndito ke “inyan̄” ndọk ndi owụt nso, ndien ini ewe ke enye ọkọtọn̄ọ ndiwọrọ ndi? (b) Akpanikọ oro nte ke dragon ọnọ ndamban̄a unam oro akwa odudu esie owụt nso?

¹² Unam oro oto ke “inyan̄” ọdọk edi, emi edide idiọn̄ọ odotde ndutịme ndutịme n̄kaowo emi ukara owo ọwọrọde oto. (Isaiah 17:12, 13) Unam emi ọkọtọn̄ọ ndiwọrọ nto ndutịme ndutịme inyan̄ ubonowo ke edem ko ke eyo Nimrod (ke n̄kpọ nte ọyọhọ isua ikie-21 M.E.N.), ke ini editịm n̄kpọ oro okodude ke Ukwọ ebede, oro ọkọbiọn̄ọde Jehovah, ekebemde iso owụt idemesie. (Genesis 10:8-12; 11:1-9) Edi ibọhọke ke usen Ọbọn̄ ke enyeemi edide akpatre ke otu ibuot itiaba esie okowụt idemesie ọyọhọ ọyọhọ. Tịmfiọk, n̄ko, ete ke edi dragon “ayak ukeme esie, ye ebekpo esie, ye akwa nsọn̄uyo esie ọnọ enye [unam oro].” (Men Luke 4:6 domo.) Unam oro edi edibotn̄kpọ ukaraidem Satan odude ke  otu ubonowo. Satan ke akpanikọ edi “ọbọn̄ ererimbot emi.”—John 12:31.

Unan N̄kpa Oro

13. (a) Nso afanikọn̄ inọmọ unam oro ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ usen Ọbọn̄? (b) Asan̄a didie edi nte ke ofụri unam oro okụt ufen ke ini edide ibuot kiet ọkọbọ unan n̄kpa?

¹³ Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ usen Ọbọn̄, afanikọn̄ ama ọnọmọ unam oro. John obụk ete: “Ndien etie nte ẹkenọde kiet ke otu mbuot esie unan n̄kpa; edi ẹma ẹkọk unan n̄kpa oro. Ndien ofụri isọn̄ ẹtiene unam oro ye n̄kpaidem.” (Ediyarade 13:3) Ufan̄ikọ emi ọdọhọ ete ke kiet ke otu ibuot unam oro ama ọbọ unan n̄kpa, edi ufan̄ikọ 12 etịn̄ nte n̄kpọ eke edide ofụri unam emi ọkọbọ ufen. Ntak edide ntre-e? Ọfọn, kpukpru ibuot unam emi idaha ukara inikiet. Kiet kiet ke ini esie ama ebre odudu ke idem ubonowo, akpan akpan ke idem ikọt Abasi. (Ediyarade 17:10) Ntem, nte usen Ọbọn̄ ọtọn̄ọde, ibuot kiet kpọt odu, ọyọhọ itiaba, anamde n̄kpọ nte n̄kponn̄kan odudu ukara ererimbot. Unan n̄kpa ke ibuot oro ada akwa ubiak ọsọk ofụri unam oro.

14. Ini ewe ke ẹkenọ unan n̄kpa oro, ndien didie ke akwa owoekọn̄ kiet eketịn̄ aban̄a utịp esie ke idem unam Satan oro?

¹⁴ Nso ikedi unan n̄kpa oro? Ke ukperedem, ẹkot enye nde-ofụt, ndien ofụt edi idiọn̄ọ ekọn̄. Nde-ofụt emi, emi ẹkenọde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ usen Ọbọn̄, ana enyene ebuana ye akpa ekọn̄ ererimbot, emi akabiatde okonyụn̄ ọbọde unam ukaraidem Satan oro odudu. (Ediyarade 6:4, 8; 13:14) Ewetn̄wed oro, Maurice Genevoix, oro ekedide akwa owoekọn̄ ke ini ekọn̄ oro, ama etịn̄ aban̄a enye ete: “Kpukpru owo ẹnyịme ke ndidiọn̄ọ nte ke ofụri mbụk ubonowo, ibat ibat usenọfiọn̄ ẹkenyene akpan n̄kpọ eke August 2, 1914. Akpa kan̄a Europe, ndien ibịghike ke oro ebede ekpere ndidi kpukpru ubonowo ẹma ẹfiọhọ idemmọ nte ẹmende ẹtop ẹsịn ke enyene-ndịk n̄kpọntịbe. Ẹma ẹnyen̄e mme mbono, mme ediomi, mme ibet ido uwem, kpukpru itiat idakisọn̄; ke usen ke usen, ẹma ẹneni eneni ẹban̄a kpukpru n̄kpọ. N̄kpọntịbe oro ekenyene ndidiọk n̄kan se ẹkebemde iso ẹtịn̄ oto ntụk ye se ẹkebemde iso ẹkụt oto ntak. Ama enyene ndịk, etie ntịme ntịme, onyụn̄ ebe ubọk, enye osụk ododụri nnyịn esịn ke utịp esie.”—Maurice Genevoix, owo Académie Française, ẹkotde ẹto n̄wed oro Promise of Greatness (1968).

15. Didie ke ọyọhọ ibuot itiaba eke unam oro ọkọbọ unan n̄kpa esie?

¹⁵ Kaban̄a odudu ukara ọyọhọ itiaba eke unam oro, ekọn̄ oro ekedi ata akamba nsobo. Ke adianade ye mme idụt Europe eken, Britain ama ataba n̄kparawa owo esie ke ibat oro enyenede ndịk. Ke ekọn̄ kiet kpọt, kpa Ekọn̄ Inyan̄ Somme ke 1916, ibat n̄kpan̄a ye mbon unọmọ Britain ẹkedi 420,000 ọkọrọ ye n̄kpọ nte mbon France 194,000 ye mbon Germany 440,000—kpa se iwakde ikan ibat n̄kpan̄a ye mbon unọmọ 1,000,000! Ke n̄kan̄ ndutịm uforo, n̄ko, Britain—ọkọrọ ye mme idụt Europe eken—ẹma ẹnuaha. Akwa Ukara Britain ama eten̄ ọduọ ke unọmọ oro inyụn̄ idehedei idaha ida mfọn mfọn. Ke akpanikọ, ekọn̄ oro, ye mme n̄wọrọnda idụt 28 ẹkebuanade, ama osio ofụri ererimbot ọduọk nte n̄kpọ eke ẹtọde ita n̄kpa. Ke August 4, 1979, nnennen isua 65 ke Ekọn̄ Ererimbot I ama akasiaha, The Economist eke London, England, ọkọdọhọ ete: “Ke 1914 ererimbot ama ọduọk edidianakiet oro enye mîkemeke ndifiak nnyene toto ke ini oro.”

16. Ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, didie ke United States okowụt ke imọ ikedi ubak adiana-iba odudu ukara ererimbot?

¹⁶ Ke ukem ini oro, Akwa Ekọn̄ oro, nte ẹkekotde enye ini oro, ama eberede usụn̄ ọnọ United States ndiwọrọ n̄wụt idem in̄wan̄în̄wan̄  nte ubak Odudu Ukara Ererimbot eke Anglo-America. Ke mme akpa isua ekọn̄ oro, ekikere mbio obio ama osio United States efep ke en̄wan oro. Edi nte ewetmbụk oro, Esmé Wingfield-Stratford ekewetde, “ekedi sụk mbụme ẹbụpde m̀mê, ke ini akwa afanikọn̄ emi, Britain ye United States ẹyefre ẹban̄a utọk mmọ ke ndidi ndidiọn̄ọ akakan edidianakiet [mmọ] ye ukara kiet oro ẹyakde ẹsịn mmọ ke ubọk.” Nte mme n̄kpọntịbe ẹkewọrọde ẹsu, mmọ ẹma ẹnam ntre. Ke 1917 United States ama ọnọ inyene ye mbonutom esie ndikọsọn̄ọ ukeme un̄wana ekọn̄ eke Mme Andidiana kiet oro ẹkekpade mba. Ntem, ọyọhọ ibuot itiaba oro, abuanade Britain ye United States, ama ọwọrọ ada nte andikan.

17. Nso ikotịbe inọ editịm n̄kpọ Satan eke isọn̄ ke ekọn̄ oro ama okokụre?

¹⁷ Ke ekọn̄ oro ama okokụre ererimbot ekedi ata isio isio. Editịm n̄kpọ Satan eke isọn̄, kpa ye oro unan n̄kpa oro akabiatde enye, ama afiak odu uwem onyụn̄ akabade okop odudu akan nte ekedide akpa ndien ke ntem anamde n̄kpaidem omụm ubonowo ke ntak ukeme esie ndifiak n̄kop nsọn̄idem.

18. Didie ke ẹkeme ndidọhọ nte ke ubonowo ke ofụri ofụri “ẹtiene unam oro ye n̄kpaidem”?

¹⁸ Ewetmbụk oro, Charles L. Mee, Jr., ewet ete: “Iduọ akani editịm n̄kpọ [emi akpa ekọn̄ ererimbot ekedide ntak] ekedi akpan n̄kpọ ọdiọn̄de usụn̄ ọnọ ukara nda-ke-idem, uwọrọufụn mbufa idụt ye n̄ka, edisio obufa ifụre ye ukaraidem ndi.” Enyeemi akadade iso ke n̄kọri eke eyo ukụre ekọn̄ emi ekedi ọyọhọ ibuot itiaba eke unam oro, emi idahaemi unan esie okokụrede, ndien ye United States of America ọdọkde odụk itie ukara. Adiana-iba odudu ukara ererimbot emi ama ada iso ke ndin̄wam Esop Ediomi M’idụt ye Edidiana M’idụt. Ke isua 2005, odudu ukaraidem U.S. ama ada mme idụt uforo usụn̄ ke nditọn̄ọ n̄kokon̄ idaha udu-uwem, ke ndibiọn̄ọ udọn̄ọ, ye ke ndikọri ifiọk ubot mbufa n̄kpọ. Enye ama akam ọnọ owo 12 ẹka ọfiọn̄. Ke ntre, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem, nte ke ubonowo ke ofụri ofụri “ẹtiene unam oro ye n̄kpaidem.”

19. (a) Didie ke ubonowo akam aka anyan akan edikop n̄kpaidem mban̄a unam oro? (b) Anie enyene odudu oro owo mîkemeke ndifan̄a ke ofụri obio ubọn̄ eke isọn̄, ndien nnyịn isan̄a didie ifiọk? (c) Didie ke Satan ayak odudu ọnọ unam oro, ndien ye nso utịp ke idem ediwak ibat owo?

¹⁹ Ubonowo akam aka anyan akan edikop n̄kpaidem mban̄a unam oro, nte John afiakde ọdọhọ ete: “Ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ dragon, koro enye ama akayak nsọn̄-uyo esie ọnọ unam oro; mmọ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ unam oro, ẹte, Anie ebiet unam oro? Anie onyụn̄ ekeme ndin̄wana ye enye?” (Ediyarade 13:4) Ke ini Jesus okodude mi ke isọn̄, Satan ama ọdọhọ ke imenyene odudu ke ofụri obio ubọn̄ eke isọn̄. Jesus ikafan̄ake emi; ke akpanikọ, enye ke idemesie ama etịn̄ aban̄a Satan nte andikara ererimbot onyụn̄ esịn ndibuana ke mbre ukara eke ini oro. John ke ukperedem ama ewet aban̄a mme Christian akpanikọ ete: “Nnyịn imọfiọk ite, nnyịn idi eke Abasi, ofụri ererimbot onyụn̄ esịne ke ubọk andidiọk.” (1 John 5:19; Luke 4:5-8; John 6:15; 14:30) Satan ayak odudu ọnọ unam oro, ndien enye anam emi ke idaha eke idụt ke idụt. Ntem, utu ke ndidiana kiet ke mbọbọ ima Abasi, ubonowo amabahade oto ntan̄idem eke ekpụk, eke orụk, ye eke idụt. Ata n̄wakn̄kan ibat owo ẹtuak ibuot, ke nditịm ntịn̄, ẹnọ ubak unam oro enyenede odudu ke idụt oro mmọ ẹdụn̄de ke esịt. Ntem ofụri unam oro ọbọ uma ye utuakibuot.

20. (a) Ke nso usụn̄ ke mme owo ẹtuak ibuot ẹnọ unam oro? (b) Ntak emi mme Christian oro ẹtuakde ibuot ẹnọ Jehovah Abasi mîbuanake ke utọ utuakibuot ntre nnọ unam oro, ndien uwụtn̄kpọ anie ke mmọ ẹtiene?

²⁰ Ẹtuak ibuot ẹnọ enye ke nso usụn̄? Ke usụn̄ eke edinịm ima idụt akpa mbemiso ima Abasi. Ata ediwak owo ẹma isọn̄ emana mmọ. Nte nti nditọisọn̄, mme Christian akpanikọ n̄ko ẹsikpono mme andikara ye mme idiọn̄ọ idụt oro mmọ ẹdụn̄de ke esịt, ẹnịm mme ibet, ẹnyụn̄ ẹtịp mme in̄wan̄în̄wan̄ etịbe kaban̄a mfọnọn̄kpọ obio ye mme mbọhọidụn̄ mmọ. (Rome 13:1-7; 1 Peter 2:13-17) Nte ededi, mmọ ikemeke ndinọ idụt kiet nnannan utuakibuot nnyụn̄ nsua kpukpru mmọ eken. “Idụt nnyịn ọfọn, m̀mê ifọnke” idịghe ukpepn̄kpọ Christian. Ntre mme Christian oro ẹtuakde ibuot ẹnọ Jehovah Abasi  ikemeke ndibuana ke ndinọ ubak unam oro ekededi utuakibuot ntan̄idem uma-idụt, koro emi ọkpọwọrọ edituak ibuot nnọ dragon oro—andinọ unam oro odudu. Mmọ ikemeke ndibụp ye n̄kpaidem ite: “Anie ebiet unam oro?” Utu ke oro, mmọ ẹtiene uwụtn̄kpọ Michael—emi enyịn̄ esie ọwọrọde “Anie Etie Nte Abasi?”—nte mmọ ẹmụmde itie edikara ofụri ekondo eke Jehovah ẹkama. Ke edikem ini Abasi, Michael emi, Christ Jesus, eyen̄wana ekọn̄ ye unam emi onyụn̄ akan enye, ukem nte enye akakande ke ndisio Satan ke heaven nduọk.—Ediyarade 12:7-9; 19:11, 19-21.

Ndin̄wana Ekọn̄ ye Ndisana Ikọt Abasi

21. Didie ke John etịn̄ aban̄a nte Satan akamade unam oro anam n̄kpọ?

²¹ Satan akari n̄kari ama enyene mme uduak ndikama unam oro nyom udori idemesie. John anam emi an̄wan̄a ete: “Ndien ẹnọ enye [unam enyene-nnụk itiaba oro] inua eke etịn̄de ikpọ n̄kpọ ye isụn̄i, ẹnyụn̄ ẹnọ enye nsọn̄uyo ndinam ntre ọfiọn̄ aba ye iba. Ndien enye atat inua osụn̄i Abasi, man osụn̄i enyịn̄ Esie, ye ebiet idụn̄ Esie, kpa mmọ emi ẹdụn̄de ke heaven. Ndien ẹnọ enye ndin̄wana en̄wan ye [ndisana] ikọt Abasi, ndinyụn̄ n̄kan mmọ; ẹnyụn̄ ẹnọ enye nsọn̄uyo ndikara kpukpru esien ye mbio [obio] ye usem ye idụt. Ndien kpukpru mme andidụn̄ ke isọn̄ ẹyetuak ibuot ẹnọ enye, kpa kpukpru owo ẹmi mîkewetke enyịn̄ esie isịn ke n̄wed uwem eke Eyen-erọn̄, emi ẹkewotde toto ke editọn̄ọ ererimbot.”—Ediyarade 13:5-8.

22. (a) Nso ikpehe ini ke ọfiọn̄ 42 oro ada aban̄a? (b) Ke ọfiọn̄ 42 oro, didie ke ‘ẹkekan’ mme Christian oro ẹyetde aran?

²² Ọfiọn̄ 42 oro ẹsiakde mi ẹtie nte ẹdi ukem ye isua ita ye ubak ẹmi nnụk oro otịbede oto kiet ke otu unam oro ke prọfesi Daniel, afịnade ndisana ikọt Abasi. (Daniel 7:23-25; se n̄ko Ediyarade 11:1-4.) Ntem, ọtọn̄ọde ke utịt utịt 1914 tutu osịm 1918, ke adan̄aemi mme idụt oro ẹken̄wanade ekọn̄ ẹkewaide kiet eken ata ediwawai nte unam, ẹma ẹnyịk nditọisọn̄ ke mme idụt oro ndituak ibuot nnọ unam oro, ndisịn idem ke ido ukpono ufreidụt, idem ndiben̄e idem ndikpa ke ibuot idụt mmọ. Utọ edinyịk oro ama ada osịm ọkpọsọn̄ ufen ke n̄kan̄ ediwak mbon oro ẹyetde aran, ẹmi ẹkekụtde ẹte ke n̄kokon̄ n̄kopuyo mmimọ enyene Abasi ye Eyen esie, Christ Jesus. (Utom 5:29) Idomo mmọ ẹma ẹsịm ata akpatre ke May 1918, ke ini ‘ẹkekande’ mmọ. Ke United States, ke ukwan̄ usụn̄, ẹma ẹkọbi mme ọwọrọiso akamautom ye mbon eken ẹkedade ke ibuot Watch Tower Society, ndien ẹma ẹnen̄ede ẹkpan enyene-ndutịm utom ukwọrọikọ oro nditọete Christian mmọ ẹkenamde. Sia enyenede odudu ndikara “kpukpru esien ye mbio [obio] ye usem ye idụt,” unam oro ama odori ukpan ke utom Abasi ke ofụri ererimbot.

23. (a) Nso idi “n̄wed uwem eke Eyenerọn̄,” ndien nso ikaiso ikpere ndikụre toto ke 1918? (b) Ntak emi se ikpetiede nte edikan ekededi oro esop Satan emi ẹkụtde ke enyịn akande ‘ndisana ikọt Abasi’ edide ikpîkpu n̄kpọ?

²³ Emi eketie nte edikan ọnọ Satan ye esop esie. Edi emi ikekemeke ndida mme ufọn eke ẹbịghide nsọk mmọ, sia owo mmọ baba kiet ke esop Satan oro ẹkụtde ke enyịn mîdịghe se ẹwetde enyịn̄ esie ẹsịn ke “n̄wed uwem eke Eyen-erọn̄.” Ke ndamban̄a usụn̄, n̄wed emi ọdọn̄ọ enyịn̄ mmọemi ẹdikarade ye Jesus ke Obio Ubọn̄ esie eke heaven. Ke Pentecost eke 33 E.N. ke ẹkewet mme akpa enyịn̄ ẹsịn ke esịt esie. Ndien ke mme isua oro ẹkebede ọtọn̄ọde ke ini oro, ẹma ẹdian mme enyịn̄ en̄wen. Ọtọn̄ọde ke 1918, edifịk mme nsụhọ adia-akpa Obio Ubọn̄ ẹdide owo 144,000 idiọn̄ọ amakaiso ekpere ndikụre. Ibịghike, ẹyewet enyịn̄ kpukpru mmọ ke usụn̄ oro mîdisọhike ifep ẹsịn ke n̄wed uwem Eyenerọn̄. Amaedi mme andibiọn̄ọ oro ẹtuakde ibuot ẹnọ unam emi, owo idiwetke enyịn̄ mmọemi baba kiet isịn ke n̄wed oro. Ntre se itiede nte edikan ekededi oro mmọemi ẹkemede ndikan ‘ndisana ikọt Abasi’ edi ikpîkpu, edi ke ibio ini kpọt.

24. John akpak mbon oro ẹnyenede ikike ete ẹkop nso, ndien nso ke mme ikọ oro ẹkopde ẹwọrọ ẹnọ ikọt Abasi?

²⁴ Idahaemi John akpak mbon oro ẹnyenede ikike ndikpan̄ utọn̄ etieti: “Edieke owo enyenede utọn̄ yak enye okop.” Ekem enye akaiso ndidọhọ ete: “Edieke ẹkenịmde ẹnọ owo ndidi ibuot-ekọn̄, enye eyedi ibuot-ekọn̄; edieke owo owotde owo ke ofụt, ẹyeda ofụt ẹwot enye. Edi mi ke ime ye mbuọtidem ikọt  Abasi ẹwụt idem.” (Ediyarade 13:9, 10) Jeremiah ama ewet mme ikọ ẹtịmde ẹbiet mmọemi ke mme isua oro ẹkebemde 607 M.E.N. iso, ndiwụt nte ke ubiereikpe Jehovah ikọwọn̄ọkede ikpọn̄ Jerusalem emi mîkanamke akpanikọ. (Jeremiah 15:2; se n̄ko Jeremiah 43:11; Zechariah 11:9.) Ke eyo esie oro ọkpọsọn̄ idomo okodude, Jesus ama anam an̄wan̄a nte ke mme anditiene imọ ikpenyeneke ndikan̄ mbuọtidem ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Kpukpru owo eke ẹmende ofụt ẹyekpan̄a ke ofụt.” (Matthew 26:52) Ukem ntre, idahaemi ke usen Ọbọn̄ ana ikọt Abasi ẹsọn̄ọ ẹmụm edumbet Bible ẹkama. Akpatre usụn̄ ubọhọ ididụhe inọ mbon oro mîkabakede esịt ẹmi ẹtuakde ibuot ẹnọ unam oro. Kpukpru nnyịn iyeyom ediyọ, ọkọrọ ye mbuọtidem oro n̄kpọ mîsehekede, man ikpakan mme ukọbọ ye mme idomo oro ẹnade ke iso.—Mme Hebrew 10:36-39; 11:6.

Unam Enyene-Nnụk Iba

25. (a) Didie ke John etịn̄ aban̄a ndamban̄a unam efen oro odụkde edi ke n̄kpọntịbe ererimbot? (b) Nnụk iba eke obufa unam oro ye enye ndiwọrọ nto isọn̄ owụt nso?

²⁵ Edi idahaemi unam efen ọwọrọ edi ke edinam ererimbot. John obụk ete: “Ekem n̄kụt unam en̄wen otode ke isọn̄ ọwọrọ; enye enyene nnụk iba nte eyen-erọn̄, edi etịn̄ [ikọ] nte dragon. Unam oro ada ofụri nsọn̄-uyo emi enyenede akpa unam anam n̄kpọ ke iso esie. Ndien enye anam isọn̄ ye mmọ emi ẹdụn̄de ke esịt ẹtuak ibuot ẹnọ akpa unam, emi ẹma ẹ[ke]kọk unan n̄kpa esie. Enye onyụn̄ anam ikpọ idiọn̄ọ, tutu esịn ikan̄ oto ke enyọn̄ osụhọde ke isọn̄ ke iso owo.” (Ediyarade 13:11-13) Unam emi enyene nnụk iba, owụtde ebuana eke odudu ukaraidem iba. Ndien ẹtịn̄ ẹban̄a enye nte otode ke isọn̄ ọwọrọ, itoho ke inyan̄ iwọrọ. Ntem, enye oto ke editịm n̄kpọ eke isọn̄ oro Satan ama okowowụk. Ana enye edi odudu ukara ererimbot, oro ama okododu, oro enyenede akpan odudu ke usen Ọbọn̄.

26. (a) Unam enyene-nnụk iba oro edi nso, ndien didie ke enye enyene ebuana ye akpa unam oro? (b) Ke nso usụn̄ ke mme nnụk eke unam enyene-nnụk iba oro ebiet eke eyenerọn̄, ndien didie ke enye etie “nte dragon” ke ini etịn̄de ikọ? (c) Nso ke mbon ufreidụt ẹnen̄ede ẹtuak ibuot ẹnọ, ndien ẹdọhọ ke ufreidụt ebiet nso? (Se ikọ idakisọn̄.)

 ²⁶ Enye ekpedi nso? Odudu Ukara Ererimbot eke Anglo-America—ukem nte ọyọhọ ibuot itiaba eke akpa unam oro, edi ke san̄asan̄a odudu! Ndisio enye nnịm san̄asan̄a ke n̄kukụt emi nte isio isio unam kiet an̄wam nnyịn ndikụt in̄wan̄în̄wan̄ nte enye anamde n̄kpọ nda-ke-idem nda-ke-idem ke mbubehe ererimbot. Odudu ukaraidem iba oro ẹdude ke ukem ini, ẹdade ke idem, edi ẹdianade kiet, ẹnam enyene-nnụk iba ndamban̄a unam emi. Nnụk esie iba “nte eyen-erọn̄” ọnọ ekikere nte ke enye anam idemesie nte enyeemi etiede sụn̄sụn̄ mînyụn̄ iyomke ikọ, ye ọnọ-ntatenyịn orụk ukara kiet emi kpukpru mbon ererimbot ẹkpenyenede ndiwọn̄ọde ntiene. Edi enye etịn̄ ikọ “nte dragon” sia enye esidade odudu ye edisịn ndịk, ye idem ata afai ke ebiet ekededi oro owo mînyịmeke orụk ukara esie. Enye isịnke udọn̄ inọ edisụk idem nnọ Obio Ubọn̄ Abasi ke idak ukara Eyenerọn̄ Abasi edi, utu ke oro, esịn udọn̄ ọnọ se Satan, kpa akwa dragon, amade. Enye ama emenede ubahade ufreidụt ye usua ke enyọn̄, oro ọwọrọde edituak ibuot nnọ akpa unam oro. c

27. (a) Akpanikọ oro nte ke enye anam ikan̄ oto ke heaven osụhọde owụt nso aban̄a edu unam enyene-nnụk iba oro? (b) Didie ke ediwak owo ẹse mbiet unam enyene-nnụk iba eke eyomfịn oro?

²⁷ Unam enyene-nnụk iba emi anam ikpọ idiọn̄ọ, idem anamde ikan̄ oto ke enyọn̄ osụhọde. (Men Matthew 7:21-23 domo.) Ukperedem idiọn̄ọ emi anam nnyịn iti Elijah, prọfet Abasi eke eset emi okodude ke eneni ye mme prọfet Baal. Ke ini enye okokụtde unen ke ndikot ikan̄ oto ke enyọn̄ osụhọde ke enyịn̄ Jehovah, emi ama ọsọn̄ọ ye unana eyịghe nte ke enye ekedi prọfet akpanikọ ye nte ke mme prọfet Baal ẹkedi mbon nsu. (1 Ndidem 18:21-40) Ukem nte mme prọfet Baal oro, unam enyene-nnụk iba emi ekere ete ke imọ imenyene n̄kemn̄kem n̄kpọ oro anamde imọ idot nte prọfet. (Ediyarade 13:14, 15; 19:20) Kamse, enye ọdọhọ ete ke ima ikan mme udịmekọn̄ idiọkn̄kpọ ke ekọn̄ ererimbot iba oro, inyụn̄ ikan inua-okot ukara Communist emi mîfiọkke Abasi! Ediwak owo, ke akpanikọ, ẹse mbiet unam enyene-nnụk iba eke eyomfịn emi nte andikpeme ifụre ye andinọ nti n̄kpọ obụkidem.

Mbiet Unam Oro

28. Didie ke John owụt ete ke unam enyene-nnụk iba emi inanake ndudue nte emi nnụk esie oro ẹbietde eke eyenerọn̄ ẹwụtde?

²⁸ Nte unam enyene-nnụk iba emi amanana ndudue nte emi mme nnụk esie oro ẹbietde eke eyenerọn̄ ẹwụtde? John akaiso ndidọhọ ete: “Enye onyụn̄ ada idiọn̄ọ, ẹmi ẹnọde enye ndinam ke iso unam oro, abian̄a mme andidụn̄ ke isọn̄; onyụn̄ ọnọ mme andidụn̄ ke isọn̄ uyo, ete, mmọ ẹnam mbiet unam oro enyenede nde ofụt ke idem, edi osụk odude uwem. Ndien ẹnọ enye ndinọ mbiet unam oro ibifịk, man enye oro osioro uyo, onyụn̄ anam ẹwot kpukpru owo ẹmi mînyịmeke ndituak ibuot nnọ mbiet unam oro.”—Ediyarade 13:14, 15.

29. (a) Nso idi uduak mbiet unam emi, ndien ini ewe ke ẹkenam mbiet emi? (b) Ntak emi mbiet unam oro mîdịghe mbiet n̄kpọ oro mînyeneke uwem?

²⁹ Nso idi “mbiet unam oro,” nso inyụn̄ idi uduak esie? Uduak edi ndimenede utuakibuot unam enyene-ibuot itiaba oro ke enyọn̄, emi enye edide mbiet ndien ke ntem, ke nditịm ntịn̄, man anam edidu oro unam emi odude edi ke nsinsi. Ẹkenam mbiet emi ke unam enyene-ibuot itiaba emi ama ọkọbọhọ nde-ofụt esie, oro edi, ke akpa ekọn̄ ererimbot ama okokụre. Enye idịghe mbiet n̄kpọ oro mînyeneke uwem, utọ nte enyeoro  Nebuchadnezzar okowụkde ke unaisọn̄ Dura. (Daniel 3:1) Unam enyene-nnụk iba emi ọduọk ibifịk uwem esịn mbiet emi ke idem man mbiet emi ekeme ndidu uwem nnyụn̄ nnyene udeme ke mbụk ererimbot.

30, 31. (a) Mme akpanikọ eke mbụk ẹwụt ẹte ke mbiet emi edi nso? (b) Nte ẹma ẹwot owo ndomokiet ke ntak esịnde ndituak ibuot nnọ mbiet emi? Nam an̄wan̄a.

³⁰ N̄kpọntịbe eke mbụk anam ẹdiọn̄ọ mbiet emi nte esop emi Britain ye United States ẹkesiakde, ẹkemenerede ke enyọn̄, ẹnyụn̄ ẹnọde un̄wam, ẹkenyụn̄ ẹdiọn̄ọde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ nte Esop Ediomi M’idụt. Edikem, ke Ediyarade ibuot 17, enye eyewụt idem ke isio isio n̄kpọ idiọn̄ọ, nte en̄wek-ibifịk odu-uwem ididuot unam oro adade ke idemesie. N̄ka ofụri ererimbot emi “osioro uyo,” sia enye obụrede mbụre nte idide n̄kukụre n̄ka oro ikemede ndida emem ye ifụre nsọk ubonowo. Edi ke akpanikọ enye amakabade edi itie mbono ọnọ mme idụt oro ẹbuanade nditọk nnyụn̄ mmiom kiet eken. Enye esisịn ndịk edibịn idụt m̀mê otu owo ekededi oro mînụhọke inọ ukara esie, m̀mê ndisịbe ebuana mfep. Esop Ediomi Mme Idụt ama enen̄ede osio mme idụt oro ẹkekpude ndinyịme mme ekikere esie efep. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ akwa ukụt, “nnụk” un̄wana ekọn̄ eke mbiet unam emi eyenam utom nsobo ama.—Ediyarade 7:14; 17:8, 16.

³¹ Ọtọn̄ọde ke Ekọn̄ Ererimbot II, mbiet unam emi—idahaemi owụtde idem nte esop Edidiana M’idụt—ama owowot mme owo ata ediwowot. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1950 udịmekọn̄ Edidiana M’idụt (EM) ẹma ẹwọrọ ẹka ekọn̄ ke ekọn̄ ẹken̄wanade ke ufọt North Korea ye South Korea. Udịmekọn̄ EM, ọkọrọ ye eke mbon South Korea, ẹma ẹwot mbon North Korea ye mbon China ẹkerede nte ibat edide 1,420,000. Ukem ntre, ọtọn̄ọde ke 1960 osịm 1964, udịmekọn̄ Edidiana M’idụt ẹma ẹdu ke edinam ke Congo (Kinshasa). Akande oro, mme adaiso ererimbot, ẹsịnede pope Paul VI ye John Paul II, ẹma ẹkaiso ndisọn̄ọ ntịn̄ nte ke mbiet emi edi akpatre ye mfọnn̄kan idotenyịn owo kaban̄a emem. Mmọ ẹkọbọ ke ndidọhọ nte, edieke ubonowo okpude ndinam n̄kpọ nnọ enye, ubonowo eyewot idemesie. Ntem, mmọ ke ndamban̄a  usụn̄ ẹnam ẹwot kpukpru mbon oro ẹsịnde ndinọ mbiet oro un̄wam nnyụn̄ ntuak ibuot nnọ enye.—Deuteronomy 5:8, 9.

Idiọn̄ọ Unam Oro

32. Didie ke John etịn̄ aban̄a nte Satan adade mbak ukara ukaraidem eke esop esie oro ẹkụtde ke enyịn ndinam ufen osịm nsụhọ mfri an̄wan Abasi?

³² John idahaemi okụt nte Satan adade mme ubak ukaraidem eke esop esie oro ẹkụtde ke enyịn ndinam ufen eke okponde osịm nsụhọ mfri an̄wan Abasi. (Genesis 3:15) Enye afiak edi nditịn̄ mban̄a “unam oro” ke idemesie ete: “Enye onyụn̄ anam kpukpru owo, n̄kpri ye ikpọ, ye mbọn̄ ye mme ubuene, ye nditọ-isọn̄ ye ifịn, ete ẹnọ mmọ idiọn̄ọ ke ubọk nnasia, m̀mê ke ọkpọ-iso; ete onyụn̄ anam baba owo kiet okûnyene ukeme ndidep n̄kpọ m̀mê ndinyam n̄kpọ, ke mîbọhọke owo eke enyenede idiọn̄ọ oro, kpa enyịn̄ unam oro m̀mê ibat enyịn̄ esie. Sese, ifiọk mi. Yak owo eke enyenede eti ibuot abat ibat unam oro; koro edi ibat owo. Ndien ibat esie edi ikie itiokiet ye ata ye itiokiet.”—Ediyarade 13:16-18.

33. (a) Nso idi enyịn̄ unam oro? (b) Nọmba itiokiet oro enyene ebuana ye nso? Nam an̄wan̄a.

³³ Unam oro enyene enyịn̄, ndien enyịn̄ emi edi nọmba: 666. Itiokiet, nte nọmba, enyene ebuana ye mme asua Jehovah. Owo Philistine oro okotode ubon Repha ekedi “anyan owo,” ndien “nnuenubọk ye nnuenukot” esie ẹkedi “itiokiet, itiokiet.” (1 Chronicles 20:6) Edidem Nebuchadnezzar ama owụk mbiet o-gold edide ibio idomo okụk 6 ke ubom ye ibio idomo okụk 60 ke ukon̄, ndidian mme akama itieutom ukaraidem esie ke utuakibuot kiet. Ke ini mme asan̄autom Abasi ẹkesịnde ndituak ibuot nnọ mbiet o-gold oro, edidem emi ama anam ẹtop mmọ ẹsịn ke akwa ikan̄ eke asakde. (Daniel 3:1-23) Nọmba itiokiet isịmke itiaba, emi adade ọnọ ọyọhọ ọyọhọ ke nte Abasi esede n̄kpọ. Ke ntre, itiokiet ke itie ita ada aban̄a ata akwa unana mfọnmma.

34. (a) Akpanikọ oro nte ke nọmba unam oro “edi ibat owo” owụt nso? (b) Ntak emi 666 edide enyịn̄ oro odotde ndutịm ukaraidem ererimbot eke Satan?

³⁴ Enyịn̄ anam ẹdiọn̄ọ owo. Ntre didie ke nọmba emi anam ẹdiọn̄ọ unam emi? John ọdọhọ ete ke enye “edi ibat owo,” idịghe eke owo spirit, ntre enyịn̄ emi an̄wam ndisọn̄ọ nte ke unam oro edi eke isọn̄, adade aban̄a ukara owo. Kpa nte itiokiet okpude ndisịm itiaba, ntre 666—itiokiet ke itie ita—edi enyịn̄ oro odotde akwa ndutịm ukaraidem ererimbot oro okpude ata idiọk idiọk ndisịm mfọnmma idaha Abasi. Unam ukaraidem ererimbot emi akara akamba akamba ke nọmba enyịn̄ oro 666, ke adan̄aemi ikpọ ukara ukaraidem, ikpọ ido ukpono, ye ikpọ mbubehe  ẹnamde unam oro odu ke edinam nte andifịk ubonowo ye andikọbọ ikọt Abasi.

35. Edida enyịn̄ unam oro nnịm owo idiọn̄ọ ke ọkpọiso m̀mê ke ubọk nnasia ọwọrọ nso?

³⁵ Edida enyịn̄ unam oro nnịm owo idiọn̄ọ ke ọkpọiso m̀mê ke ubọk nnasia ọwọrọ nso? Ke ini Jehovah ọkọnọde Israel Ibet, enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ẹda ndien ikọ emi ẹsịn ke esịt mbufo, ye ke ukpọn̄ mbufo, ẹnyụn̄ ẹtebe mmọ ẹdian ke ubọk mbufo nte idiọn̄ọ, yak mmọ ẹnyụn̄ ẹna mbufo ke ufọt enyịn ke n̄kpọ ọkpọiso.” (Deuteronomy 11:18) Emi ọkọwọrọ ete ke nditọ Israel ẹkenyene ndinịm Ibet oro ke iso mmọ kpukpru ini, man enye akpakara kpukpru edinam ye ekikere mmọ. Ẹdọhọ ẹte ke ẹwet enyịn̄ Ete ye eke Jesus ke ọkpọiso owo 144,000 oro ẹyetde aran. Emi anam ẹdiọn̄ọ mmọ nte inyene Jehovah Abasi ye eke Jesus Christ. (Ediyarade 14:1) Ke ido edikpebe, Satan ada idiọn̄ọ demon eke unam emi anam n̄kpọ. Ẹnyịk owo ekededi oro abuanade ke mbubehe ofụri usen utọ nte edidep ye edinyam n̄kpọ, ndinam n̄kpọ ke usụn̄ oro unam emi anamde, nte, ke uwụtn̄kpọ, ndinịm mme usọrọ usen nduọkodudu. Ẹdori enyịn mmọ ndituak ibuot nnọ unam oro, ẹyakde enye akara uwem mmọ, man ke ntem ẹkpebọ idiọn̄ọ esie.

36. Mbon oro ẹsịnde ndibọ idiọn̄ọ unam oro ẹkenyene mme nso mfịna?

³⁶ Mbon oro ẹsịnde ndibọ idiọn̄ọ unam oro ẹma ẹnyene mfịna kpukpru ini. Ọtọn̄ọde ke iduọk isua 1930, ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹkenyene ndin̄wana ediwak en̄wan ke esopikpe ẹnyụn̄ ẹyọ mme afai afai esuene ye mme ukọbọ eken. Ke mme idụt ukara ufịk, ẹma ẹtop mmọ ẹdọn̄ ke mme itienna ekikere, ke ebiet emi ediwak mmọ ẹkekpan̄ade. Ọtọn̄ọde ke ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba, anana-ibat n̄kparawa owo ẹma ẹbọ ufen uwak isua n̄kpọkọbi, idem ẹtụhọrede ẹnyụn̄ ẹwotde ndusụk mmọ, ke ntak mmọ ẹkesịnde ndibiat edida san̄asan̄a Christian mmọ. Ke mme idụt eken mme Christian ke ata ata usụn̄ ikemeke ndidep m̀mê ndinyam n̄kpọ; ndusụk mmọ ikemeke ndinyene n̄kpọ idemmọ; ẹsidan̄ mmọ eken ke n̄kanubọk, ẹwot, mîdịghe ẹbebịn mmọ ẹsion̄o ke obio emana mmọ. Ntak-a? Koro mmọ ke eti ubieresịt mînyịmeke ndidep kad n̄ka ukaraidem. d—John 17:16.

37, 38. (a) Ntak emi ererimbot edide ọkpọsọn̄ ebiet ọnọ mbon oro ẹsịnde ndibọ idiọn̄ọ unam oro? (b) Mmanie ẹmụm nsọn̄ọnda ẹkama, ndien nso ke mmọ ẹbiere ndinam?

 ³⁷ Ke ndusụk ebiet ke ererimbot, ido ukpono osụhọde odụk uwem mbio obio ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ tutu eyedi se ubon ye n̄kani ufan ẹbịnde owo ekededi oro adade ọnọ akpanikọ Bible ẹfep ke otu mmọ. Ediyọ oyom akwa mbuọtidem. (Matthew 10:36-38; 17:22) Ke ererimbot emi n̄wakn̄kan ibat owo ẹtuakde ibuot ẹnọ inyene obụkidem ye emi unana edinam akpanikọ ọyọhọde, kpukpru ini Christian akpanikọ enyene ndibuọt idem ofụri ofụri ke Jehovah nte ke Enye eyemụm imọ akama ke ndibịne edinen usụn̄uwem. (Psalm 11:7; Mme Hebrew 13:18) Ke ererimbot oro ọyọhọde ye oburobụt ido, ndikaiso ndi edisana oyom ọkpọsọn̄ ubiere. Mme dọkta ye mme nurse ẹsiwak ndinyịk mme Christian oro ẹdọn̄ọde ndibiat ibet Abasi aban̄ade iyịp oro edide edisana n̄kpọ; mmọ ẹkam ẹnyene ndin̄wana ye mme ewụhọ esopikpe oro ẹtuahade ye mbuọtidem mmọ. (Utom 15:28, 29; 1 Peter 4:3, 4) Ndien ke eyo emi unana utom ọkọride-kọri mi, ke ọdọdiọn̄ edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ Christian akpanikọ ndifep utom oro ọkpọwọrọde edibiat nsọn̄ọnda esie ke iso Abasi.—Micah 4:3, 5.

³⁸ Ih, ererimbot edi ọkpọsọn̄ ebiet ọnọ mbon oro mînyeneke idiọn̄ọ unam oro. Edi ediwụt odudu ye edidiọn̄ Jehovah ke n̄wọrọnda usụn̄ nte ke mme nsụhọ mfri an̄wan oro, ọkọrọ ye akwa otuowo ẹwakde ẹbe miliọn itiokiet, ke ẹmụm nsọn̄ọnda mmọ ẹkama kpa ye kpukpru mfịghe edibiat mme ibet Abasi. (Ediyarade 7:9) Ke edidianakiet, ke ofụri isọn̄, kpukpru nnyịn ikpakam ikaiso nditoro Jehovah ye ndinen usụn̄ esie, nte nnyịn isịnde ndibọ idiọn̄ọ unam oro.—Psalm 34:1-3.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ndise ke page 195]

Ẹma ẹnọ enye odudu ndinọ mbiet unam oro ibifịk