Ndiwot Akwa Babylon
Ibuot 35
Ndiwot Akwa Babylon
1. Didie ke angel oro etịn̄ aban̄a ididuot unam oro, ndien nso utọ eti ibuot ke ẹyom man mme ndamban̄a n̄kpọ ke Ediyarade an̄wan̄a owo?
KE NDIKAISO ntịn̄ mban̄a ididuot unam oro ke Ediyarade 17:3, angel oro asian John ete: “Mi ke ẹkụt esịt eke enyenede ibuot. Mme ibuot itiaba ẹdi obot itiaba, eke n̄wan oro etiede ke esịt. Mmọ ẹnyụn̄ ẹdi ndidem itiaba n̄ko; ndidem ition ke otu mmọ ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu, enye eken idịghe kan̄a; enye ama onyụn̄ edi, enye enyene ndibịghi ke ekpri ibio ini.” (Ediyarade 17:9, 10) Angel oro mi amayak eti ibuot eke otode enyọn̄ ọnọ, kpa n̄kukụre eti ibuot oro ekemede ndinam mme ndamban̄a n̄kpọ ke Ediyarade an̄wan̄a. (James 3:17) Eti ibuot emi atat enyịn otu John ye enyịn nsan̄a esie ndikụt nte ini emi nnyịn idude uwem ẹdide n̄kpọsọn̄ ini. Enye anam ifiọk oro mbon esịt ima ẹnyenede ẹban̄a mme ubiereikpe Jehovah ọkọri, ẹmi ẹyomde ndinọ idahaemi, onyụn̄ anam ẹnyene eti ndịk ẹban̄a Jehovah. Nte Mme N̄ke 9:10 ọdọhọde ete: “Editọn̄ọ eti ibuot edi uten̄e Jehovah: ndien ndifiọk Ata Edisana onyụn̄ edi asian.” Nso ke eti ibuot eke otode Abasi ayarade ọnọ nnyịn aban̄a unam oro?
2. Ibuot itiaba eke ididuot unam oro ẹda ẹban̄a nso, ndien didie ke edi nte ke “ition . . . ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu”?
2 Ibuot itiaba eke obom obom unam oro ẹda ẹban̄a “obot” itiaba, m̀mê “ndidem” itiaba. Ke N̄wed Abasi ẹda ikọ mbiba ẹmi nditịn̄ mban̄a mme odudu ukara. (Jeremiah 51:24, 25; Daniel 2:34, 35, 44, 45) Ke Bible, ẹsiak odudu ukara itiokiet nte ẹkenyenede odudu ke mme mbubehe ikọt Abasi: Egypt, Assyria, Babylon, Medo-Persia, Greece, ye Rome. Ke otu mmọemi, ition ẹma ẹdada ukara ẹnyụn̄ ẹduọn̄ọ etisịm ini emi John ọkọbọde Ediyarade, ke adan̄aemi Rome okosụk ọsọn̄de idem etieti nte odudu ukara ererimbot. Emi asan̄a ekekem mfọn mfọn ye ikọ ẹmi, “ition ke otu mmọ ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu.” Edi nso kaban̄a “enye eken” emi akanade nte edi?
3. (a) Didie ke Ukara Rome ekedidi se ẹbaharede? (b) Nso n̄kpọntịbe ikada itie ke Edem Usoputịn? (c) Didie ke ẹnyene ndise Edisana Ukara Rome?
3 Ukara Rome ama ebịghi, idem onyụn̄ odude osịm ediwak isua ikie ke eyo John ama ekebe. Ke 330 E.N., Constantine, Andikara, ama osio ibuot obio ukara esie ọkpọn̄ Rome aka Byzantium, emi enye okokotde Constantinople. Ke 395 E.N., ẹma ẹbahade Ukara Rome ẹsịn ke ikpehe Edem Usiahautịn ye ikpehe Edem Usoputịn. Ke 410 E.N., Rome ke idemesie ama ọduọ odụk ubọk Alaric, edidem mbon Visigoth (kpa ekpụk mbon Germany oro akakabarede etiene orụk “Ido Ukpono Christ” eke Arius). Mme ekpụk mbon Germany (ẹmi n̄ko ẹkedide “Christian”) ẹma ẹkan Spain ye ediwak mbahade obio Rome ke Edem Edere Africa. Ke Europe, ntịme, en̄wan, ye edifiak nnam ukpụhọde ẹma ẹdu ke ediwak isua ikie. Mme ọwọrọiso andikara ẹma ẹdaha ẹda ke Edem Usoputịn, utọ nte Charlemagne, emi akanamde ediomi edidianakiet ye Pope Leo III ke ọyọhọ isua ikie-9, ye Frederick II, emi akakarade ke ọyọhọ isua ikie-13. Edi obio ukara mmọ, okposụkedi ẹkekotde Edisana Ukara Rome, ama otịm ekpri akan eke akpa Ukara Rome ke utịt ini esie. Enye ekenen̄erede edi edifiak n̄wụk m̀mê edikaiso eke odudu ukara eset emi utu ke ndidi obufa ukara.
4. Mme unen ewe ke Ukara Edem Usiahautịn okokụt, edi nso ikotịbe inọ ediwak mbahade obio Rome eset ke Edem Edere Africa, Spain, ye Syria?
4 Ukara Edem Usiahautịn eke Rome, emi okowụhọde ke Constantinople, ama akaiso odu ke ndusụk mfịna mfịna itie ebuana ye Ukara n̄kan̄ Edem Usoputịn. Ke ọyọhọ isua ikie itiokiet, Justinian I, andikara Edem Usiahautịn ama ekeme ndikan ediwak ebiet ke Edem Edere Africa, enye n̄ko ama onyụn̄ esịn ubọk ke Spain ye Italy. Ke ọyọhọ isua ikie itiaba, Justinian II ama afiak ọbọ mme obio eke Macedonia ọnọ Ukara emi, oro mbon ekpụk Slav ẹkekande. Nte ededi, etisịm ọyọhọ isua ikie itiaita, ediwak mbahade obio Rome eset ke Edem Edere Africa, Spain, ye Syria ẹma ẹdidu ke idak obufa ukara eke Islam ndien ke ntem ẹwọrọde ẹkpọn̄ ukara eke Constantinople ye eke Rome.
5. Okposụkedi obio Rome ọkọduọde ke 410 C.E., didie ke edi nte ke ama ada ediwak isua ikie mbemiso kpukpru idiọn̄ọ Ukara ukaraidem Rome ẹkebede ẹfep ke iso isọn̄?
5 Obio Constantinople ke idemesie ama akaiso odu ke anyanini. Enye ama ọbọhọ ediwak en̄wan mbon Persia, mbon Arab, mbon Bulgaria, ye mbon Russia tutu ke 1203 enye ke akpatre ama ọduọ—ikọduọhọ idụk ubọk mbon Muslim edi ọkọduọ odụk ubọk mme Christian Mbonekọn̄ (mbon Crusade) ẹketode Edem Usoputịn. Okposụkedi, ke 1453, enye ama edidu ke idak ukara Mehmed II, andikara Ottoman mbon Muslim, ndien ikebịghike ama akabade edi ibuot obio Ukara Ottoman, m̀mê Turkey. Ntem, okposụkedi obio Rome ọkọduọde ke 410 E.N., ama ada ediwak isua ikie en̄wen mbemiso kpukpru idiọn̄ọ Ukara ukaraidem Rome ekebede efep ke iso isọn̄. Ndien idem ke ini oro, odudu esie okosụk edi se ẹkụtde ke mme ukara ido ukpono ẹmi ẹkekọn̄ọde ke ndutịm ukara pope eke Rome ye mme ufọkederi Idụt Edem Usiahautịn.
6. Nso mbufa orụk ukara ikọtọn̄ọ, ndien enye ewe ikokụt unen ikan?
6 Nte ededi, etisịm ọyọhọ isua ikie-15, ndusụk idụt ke ẹkebọp mbufa orụk ukara. Ke adan̄aemi ẹkekụtde ndusụk mbufa ikpọ ukara ẹmi ke ebiet oro ke mbemiso ẹkedide mme asiak obufa obio Rome, mme ukara mmọ ikedịghe ikpîkpu n̄kaiso eke Ukara Rome. Portugal, Spain, France, ye Holland kpukpru ẹma ẹkabade ẹdi ifụm ukara ẹnọ mme nsannsan obio ukara mmọ. Edi enyeemi okokụtde unen akan ekedi Britain, emi ekedide edise enyịn aban̄a akamba ukara emi ‘akanam utịn mîsopke.’ Ukara emi ama asuana ke nsio nsio ini ọyọhọ ekese idụt Edem Edere America, Africa, India, ye Edem Usụk Usiahautịn Asia, ọkọrọ ye ntatara isọn̄ eke Edem Usụk Pacific.
7. Didie ke orụk adiana-iba odudu ukara ererimbot ekedidu, ndien John ọkọdọhọ ke ọyọhọ ‘ibuot’ m̀mê odudu ukara itiaba emi, edikaiso ebịghi adan̄a didie?
7 Etisịm ọyọhọ isua ikie-19, ndusụk mme asiak obufa obio ke Edem Edere America ẹma ẹdadianade idem ẹkpọn̄ Britain ndikọtọn̄ọ United States of America oro adade ke idem. Nte ido ukaraidem edide, ndusụk en̄wan ẹma ẹkaiso ke ufọt obufa idụt emi ye akani obio emana esie. Nte ededi, akpa ekọn̄ ererimbot ama enyịk idụt mbiba ẹmi ndidiọn̄ọ akpan n̄kpọ kiet oro mmọ ẹmade, onyụn̄ ọsọn̄ọ adian mmọ ọtọkiet ke san̄asan̄a itie ebuana. Ntem, orụk adiana-iba odudu ukara ererimbot ama edidu, emi United States of America, idahaemi edide mforo n̄kan idụt ke ererimbot, ye Great Britain, kpa ifụm n̄kponn̄kan ukara ererimbot ẹnamde. Mi, ndien, ke ẹkụt ọyọhọ ‘ibuot’ itiaba, m̀mê odudu ukara ererimbot ọyọhọ itiaba, oro akade iso tutu ke utịt ini onyụn̄ ẹdide mme ebiet oro Mme Ntiense Jehovah eke eyomfịn ẹkebemde iso ẹtọn̄ọ. Ke ẹmende anyanini ukara eke ọyọhọ ibuot itiokiet ẹdomo, ọyọhọ itiaba odu ke “ekpri ibio ini” kpọt, tutu Obio Ubọn̄ Abasi osobo kpukpru ukara eke mme idụt efep.
Ntak Ẹkotde Ọyọhọ Edidem Itiaita?
8, 9. Nso ke angel oro okot ndamban̄a ididuot unam oro, ndien ke nso usụn̄ ke enye ọwọrọ oto itiaba oro?
8 Angel oro akaiso anam an̄wan̄a John ete: “Amaedi unam emi ama odu, mînyụn̄ idụhe aba, enye edi ọyọhọ itiaita; enye onyụn̄ edi kiet ke otu [“ọwọrọ oto,” NW] itiaba oro; ndien aka nsobo.” (Ediyarade 17:11) Ndamban̄a ididuot unam oro “ọwọrọ oto” ibuot itiaba oro; oro edi, enye amana oto, m̀mê edidu oro enye odude ọkọn̄ọ ke ibuot itiaba eke akpa “unam [emi] otode ke inyan̄ ọdọk edi,” emi ididuot unam oro edide mbiet esie. Ke nso usụn̄? Ọfọn, ke 1919 odudu ukara Anglo-America ekedi ibuot emi ọwọrọde ada. Akpa ibuot itiokiet oro ẹma ẹduọn̄ọ, ndien itie odudu ukara ererimbot ama ebe odụk ubọk adiana-iba ibuot emi onyụn̄ owụhọ ke enye idahaemi. Ọyọhọ ibuot itiaba emi, nte andida ke ibuot idahaemi ke udịm odudu ukara ererimbot, ekedi isịn ke editọn̄ọ oro ẹketọn̄ọde Esop Ediomi M’idụt ndien osụk ededi akwa andimenede Edidiana M’idụt ke enyọn̄ nnyụn̄ nnọ enye un̄wam ke okụk. Ntem, ke ndamban̄a usụn̄, ididuot unam oro—ọyọhọ edidem itiaita—“ọwọrọ oto” akpa ibuot itiaba oro. Ke isede ke usụn̄ emi, ikọ oro nte ke enye ọkọwọrọ oto itiaba oro odu ke n̄kemuyo mfọn mfọn ye akpa ediyarade oro nte ke unam emi enyenede nnụk iba, ebietde eyenerọn̄ (Odudu Ukara Ererimbot eke Anglo-America, kpa ọyọhọ ibuot itiaba eke akpa unam oro) ama akpak ete ẹnam mbiet esie onyụn̄ ọnọ enye uwem.—Ediyarade 13:1, 11, 14, 15.
9 Adianade do, mme akpa andibuana ke Esop Ediomi M’idụt, adianade ye Great Britain, ẹma ẹsịne mme ukara ẹmi ẹkekarade ke mme ifụm ndusụk n̄kani ibuot oro, oro edi, Greece, Iran (Persia), ye Italy (Rome). Ke akpatre, mme ukara ẹmi ẹkekarade mme mbahade obio oro n̄kani odudu ukara ererimbot itiokiet oro ẹkekarade ẹma ẹkabade ẹdi mme andin̄wam mbiet unam oro. Ke usụn̄ emi, n̄ko, ẹkeme ndidọhọ nte ke ididuot unam oro ọkọwọrọ oto odudu ukara ererimbot itiaba oro.
10. (a) Didie ke ẹkeme ndidọhọ nte ke ididuot unam oro “edi ọyọhọ [edidem] itiaita? (b) Didie ke andikara akani Soviet Union okowụt ibetedem oro enye ọnọde Edidiana M’idụt?
10 Tịmfiọk ete ke ididuot unam oro “edi ọyọhọ [edidem] itiaita.” Ntem, mfịn ẹtịm Edidiana M’idụt nditie nte ukara ererimbot. Ke ndusụk ini enye akam esinam n̄kpọ nte ukara, osiode mbonekọn̄ esịn ke an̄waekọn̄ ndikebiere utọk idụt ye idụt, nte ekedide ke Korea, Inua-Akpa Sinai, ndusụk idụt ke Africa, ye Lebanon. Edi enye edi mbiet edidem kpọt. Ukem nte mbiet eke ido ukpono, enye inyeneke ata odudu m̀mê ukeme ke mîbọhọke se mbon oro ẹkedade enye ẹdi ẹnyụn̄ ẹtuakde ibuot ẹnọ enye, ẹyakde ẹnọ enye. Ke ndusụk ini, ndamban̄a unam emi esitie mmemidem mmemidem; edi akananam enye ikwe nte mbon ukara ufịk ẹkpọn̄de imọ ofụri ofụri ke utọ usụn̄ oro akanamde Esop Ediomi M’idụt odụk akwa ukpe oro. (Ediyarade 17:8) Okposụkedi ekenyenede ata isio isio ekikere ke mme afan̄ eken, akwa andikara akani Soviet Union ke 1987 ama adiana ye mme pope eke Rome ke ndiwụt ibetedem ọnọde EM. Enye ama akam eben̄e “ọyọhọ ọyọhọ ndutịm ifụre ofụri ererimbot” emi ọkọn̄ọde ke EM. Nte John ọfiọkde aban̄a ke mîbịghike, ini eyedi emi EM edinamde n̄kpọ ke akwa odudu. Adan̄aoro enye, n̄ko, ana “aka nsobo.”
Ndidem Duop ke Hour Kiet
11. Nso ke angel Jehovah etịn̄ aban̄a nnụk duop oro ẹdude ke ndamban̄a ididuot unam oro?
11 Ke ibuotn̄wed Ediyarade oro ke edem edem, ọyọhọ angel itiokiet ye itiaba ẹma ẹn̄wan̄a eso iyatesịt Abasi ẹduọk. Ntem, ẹma ẹsian nnyịn ẹte ke ẹtan̄ ndidem isọn̄ ẹka ekọn̄ Abasi ke Armageddon ye nte ke ‘Abasi eti Akwa Babylon.’ (Ediyarade 16:1, 14, 19) Idahaemi nnyịn iyefiọk ata ọyọhọ ọyọhọ nte ẹbierede mme ikpe Abasi ẹdori mmọemi ke idem. Fiak kpan̄ utọn̄ nọ angel Jehovah nte enye etịn̄de ikọ ọnọ John ete: “Nnụk duop oro okokụtde ẹdi ndidem duop, ẹmi mîkọbọhọ kan̄a obio ida ikara; edi mmọ ẹsan̄a ye unam oro ẹbọ nsọn̄uyo [“odudu,” NW] nte edidem ẹda ẹnyene ke hour kiet. Mmọemi ẹnyene uduak kiet, mmọ ẹnyụn̄ ẹyak ukeme ye nsọn̄uyo [“odudu,” NW] mmọ ẹnọ unam oro. Mmọ ẹyen̄wana ekọn̄ ye Eyen-erọn̄, ndien Eyen-erọn̄ eyekan mmọ, koro Enye edide Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem; mmọ emi ẹdude ye Enye ẹyenyụn̄ ẹkan, kpa mmọ emi Abasi okokotde, onyụn̄ emekde, ẹmi ẹnyụn̄ ẹdide mme anam akpanikọ.”—Ediyarade 17:12-14.
12. (a) Nnụk duop oro ẹda ẹban̄a nso? (b) Didie ke edi nte ke ndamban̄a nnụk duop oro ‘ikọbọhọ kan̄a obio ubọn̄’? (c) Didie ke ndamban̄a nnụk duop oro ẹnyene ‘obio ubọn̄’ idahaemi, ndien edibịghi adan̄a didie?
12 Nnụk duop oro ẹda ẹban̄a kpukpru odudu ukara ukaraidem oro idahaemi ẹbrede odudu ke iso isọn̄ oro ẹnyụn̄ ẹnọde mbiet unam oro ibetedem. Ke eyo John, ata ibat ibat idụt oro ẹdude idahaemi ke ẹkediọn̄ọ. Ndien mme idụt oro ẹkedude, utọ nte Egypt ye Persia (Iran), mfịn ẹmenyene ata isio isio ndutịm ukaraidem. Ntem, ke akpa isua ikie, ‘nnụk duop oro ikọbọhọ kan̄a obio ubọn̄.’ Edi idahaemi ke usen Ọbọn̄, mmọ ẹmenyene ‘obio ubọn̄,’ m̀mê odudu ukaraidem. Ye ikpọ n̄kani obio ukara oro ndiduọn̄ọ, akpan akpan toto ke ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba, ediwak mbufa idụt ẹma ẹmana. Mmọemi, ọkọrọ ye mme odudu ukara oro ẹma ẹkewụk ke anyanini, ana ẹkara ye unam oro ke ekpri ibio ini—ke “hour kiet” kpọt—mbemiso Jehovah anamde kpukpru odudu ukaraidem ererimbot ẹsịm utịt ke Armageddon.
13. Ke nso usụn̄ ke nnụk duop oro ẹnyene “ekikere kiet,” ndien emi ọsọn̄ọ ke ẹnyene nso edu ẹban̄a Eyenerọn̄?
13 Mfịn, ufreidụt edi kiet ke otu nsọn̄ n̄kan odudu oro onụkde nnụk duop ẹmi. Mmọ ẹnyene “uduak kiet” sia mmọ ẹyomde ndimụm ukara idụt mmọ n̄kama utu ke ndinyịme Obio Ubọn̄ Abasi. Emi ekedi uduak mmọ ke ndinọ Esop Ediomi M’idụt ye esop Edidiana M’idụt ibetedem ke editọn̄ọ—ndimụm emem ererimbot n̄kama nnyụn̄ n̄kpeme edidu oro mmọ ẹdude. Utọ edu oro ọsọn̄ọ nte ke mme nnụk ẹmi ẹyebiọn̄ọ Eyenerọn̄, kpa “Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem,” koro Jehovah amaduak ete ke Obio Ubọn̄ imọ ke ubọk Jesus Christ ke mîbịghike ọmọn̄ ada itie kpukpru obio ubọn̄ ẹmi.—Daniel 7:13, 14; Matthew 24:30; 25:31-33, 46.
14. Didie ke mme andikara ererimbot ẹkeme ndin̄wana ye Eyenerọn̄, ndien nso ididi utịp?
14 Ke akpanikọ, mme andikara ererimbot emi ikemeke ndinam Jesus ke idemesie n̄kpọ ndomokiet. Enye odu ke heaven, ata nsannsan ọkpọn̄ mmọ. Edi nditọete Jesus, mme nsụhọ mfri an̄wan oro, ẹsụk ẹdodu ke isọn̄ ẹnyụn̄ ẹdi se n̄kpọ okomde nte an̄wan̄ade. (Ediyarade 12:17) Ediwak nnụk ẹmi ẹma ẹwowụt mmọ ndot-ndot usua, ndien ke usụn̄ emi mme nnụk ẹmi ẹmen̄wana ye Eyenerọn̄. (Matthew 25:40, 45) Nte ededi, ibịghike ini ọmọn̄ edi ọnọ Obio Ubọn̄ Abasi ‘ndinuak nnyụn̄ mma kpukpru obio ubọn̄ ẹmi.’ (Daniel 2:44) Adan̄aoro, ndidem isọn̄ ẹyedu ke en̄wan ye Eyenerọn̄ tutu ẹwot mmọ kpukpru ẹkụre, nte nnyịn idikụtde ke mîbịghike. (Ediyarade 19:11-21) Edi mi nnyịn imekpep ediwak n̄kpọ oro anamde nnyịn idiọn̄ọ nte ke mme idụt idikwe unen. Okposụkedi mmọ ye ididuot unam eke EM ẹnyenede “uduak kiet,” mmọ idikemeke ndikan akwa “Ọbọn̄ mbọn̄ ye Edidem ndidem,” m̀mê mmọ ndikan “mmọ emi Abasi okokotde, onyụn̄ emekde, ẹmi ẹnyụn̄ ẹdide mme anam akpanikọ,” ẹmi ẹsịnede mme mbet esie oro ẹyetde aran, ẹmi ẹsụk ẹdude ke isọn̄. Mmọemi n̄ko ẹyekan ke ndimụm nsọn̄ọnda n̄kama man ẹnọ ibọrọ ke mme ubi ubi edori ikọ Satan.—Rome 8:37-39; Ediyarade 12:10, 11.
Ndisobo Akpara Oro
15. Nso ke angel oro etịn̄ aban̄a akpara oro ye edinam emi nnụk duop oro ye unam oro ẹdade ẹtiene enye?
15 Idịghe ikọt Abasi ikpọn̄ edi n̄kpọ asua ẹnọ nnụk duop oro. Idahaemi angel oro odụri John ntịn̄enyịn afiak ebịne akpara oro ete: “Angel [oro] onyụn̄ ọdọhọ mi ete, Mmọn̄ oro okokụtde, eke akpara etiede ke esịt, edi mbio-obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem. Nnụk duop oro okokụtde ye unam ẹyesua akpara oro, ẹnyụn̄ ẹbiat enye, ẹnyụn̄ ẹnịm enye iferi, ẹnyụn̄ ẹta enye ikpọkidem, ẹnyụn̄ ẹfọp enye ke ikan̄ ẹwot.”—Ediyarade 17:15, 16.
16. Ntak emi Akwa Babylon mîdikemeke ndiberi edem ke mmọn̄ esie ndinọ enye ukpeme ke ini mme ukara ukaraidem ẹwọn̄ọrede ẹn̄wana ye enye?
16 Ukem nte Babylon eset ekeberide edem ke mmọn̄ esie oro ọkọnọde ukpeme, Akwa Babylon mfịn emeberi edem ke uwak ikọt esie ẹdide “mbio-obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem.” Angel oro nte odotde odụri nnyịn ntịn̄enyịn owụt mmọemi, mbemiso etịn̄de aban̄a akama-ndịk n̄kpọntịbe kiet: Mme ukara ukaraidem eke isọn̄ emi ẹyewọn̄ọde iso obom obom ẹn̄wana ye Akwa Babylon. Nso ke kpukpru “mbio-obio, ye otu owo, ye mme idụt ye usem” ẹmi ẹdinam adan̄aoro? Ikọt Abasi ẹma ẹnọnọ Akwa Babylon ntọt ẹte ke mmọn̄ eke akpa Euphrates oro eyesat. (Ediyarade 16:12) Mmọn̄ ẹmi ke akpatre ẹyesat ofụri ofụri. Mmọn̄ ẹmi idikemeke ndinọ mbubiam akani akpara oro eti ukpeme ndomokiet ke hour oro enye enen̄erede oyom ukpeme.—Isaiah 44:27; Jeremiah 50:38; 51:36, 37.
17. (a) Ntak emi inyene Akwa Babylon mîdinyan̄ake enye? (b) Didie ke utịt Akwa Babylon mîdidịghe uku uku n̄kpọ ndomokiet? (c) Ke ẹsiode nnụk duop oro, m̀mê idụt kiet kiet ẹfep, nso n̄kpọ en̄wen ibuana ke afai afai edinam ye Akwa Babylon?
17 Ke akpanikọ, akpakịp inyene obụkidem eke Akwa Babylon idinyan̄ake enye. Ekeme ndidi emi edikam ananam nsobo esie edi usọp usọp, koro n̄kukụt oro owụtde ete ke ini unam ye nnụk duop oro ẹn̄wan̄ade usua mmọ ẹfụk enye, mmọ ẹyesion̄o enye mme ọfọn̄idem ubọn̄ esie ke idem ẹfep ye kpukpru ọsọn̄urua n̄kpọmbana esie. Mmọ ẹyebụme inyene esie. Mmọ “ẹnịm enye iferi,” ẹyararede ata edu esie esuene esuene. Nso utọ nsobo! Utịt esie n̄ko idịghe uku uku n̄kpọ ndomokiet. Mmọ ẹsobo enye, “ẹta enye ikpọkidem,” ẹnamde enye edi n̄kpatan̄a ọkpọ emi uwem mîdụhe. Ke akpatre, mmọ “ẹfọp enye ke ikan̄ ẹwot.” Ẹfọp enye ke ikan̄ nte andikama udọn̄ọ, owo inyụn̄ ibụkke enye nte odotde! Idịghe mme idụt oro ikpọn̄, ẹmi nnụk duop oro ẹdade ẹban̄a, ẹwot akwa akpara oro, edi “unam oro,” emi edide EM ke idemesie, amabuana ye mmọ ke afai afai edinam emi. Enye eyenọ unyịme esie ete ẹsobo nsunsu ido ukpono ẹfep. Ediwak ke otu idụt ẹwakde ẹbe 190 ke esịt EM, otode ido umenede ubọk mmọ, ẹma ẹwowụt esịt usua mmọ ẹban̄a ido ukpono, akpan akpan eke Christendom.
18. (a) Nso idi se ẹma ẹkekokụt emi ekemede ndiberede usụn̄ nnọ mme idụt ndiwọn̄ọde n̄n̄wana ye ido ukpono Babylon? (b) Nso ididi akpan ntak ọyọhọ en̄wan emi osịmde akwa akpara oro?
18 Ntak emi mme idụt ẹkpenamde n̄kpọ ye akani owo ima mmọ obom obom ntre? Ke mbụk ndondo emi nnyịn ima ikụt se ikemede ndiberede usụn̄ nnọ utọ ediwọn̄ọde n̄n̄wana ntre ye ido ukpono Babylon. Ubiọn̄ọ eke ukara omosụhọde odudu ido ukpono akamba akamba ke mme utọ idụt nte akani Soviet Union ye China. Ke mme ikpehe mbon Protestant eke Europe, ntatara unana udọn̄ ye eyịghe ẹmenam mme ufọkederi ẹna ukpọk, tutu ayak esisịt ido ukpono ndikpa. Nsọn̄ibuot ye utọk ẹmebiat akwa ukara Catholic, emi mme adaiso esie mîkemeke nditre. Nte ededi, nnyịn ikpenyeneke ndifep ntịn̄enyịn ke akpanikọ oro nte ke akpatre, ọyọhọ en̄wan emi osịmde Akwa Babylon mi edi nte uwụtn̄kpọ ubiereikpe Abasi emi owo mîkemeke ndikpụhọde ke idem akwa akpara oro.
Ndinam Uduak Abasi
19. (a) Didie ke ẹkeme ndinam ubiereikpe oro Jehovah ọnọde akwa akpara oro an̄wan̄a oto ubiereikpe emi enye ọkọnọde ọsọn̄ibuot Jerusalem ke 607 M.E.N.? (b) Nso ke ndon ndon idaha Jerusalem oro owo mîkodụn̄ke ke 607 M.E.N. ebede akada aban̄a ke usen nnyịn?
19 Didie ke Jehovah ọnọ ubiereikpe emi? Ẹkeme ndinam emi an̄wan̄a ebe ke edinam Jehovah ye ikọt esie mbon nsọn̄ibuot ke eyo eset, ẹmi enye eketịn̄de aban̄a ete: “[Ami mmokụt] ata n̄kpọ ndidien ke mme prọfet Jerusalem; ke ẹsịn efịbe, ke ẹsan̄a ke nsu; mmọ ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mme idiọkowo ubọk, ndien owo ndomokiet ikabakede ikpọn̄ idiọkido esie; kpukpru mmọ ẹtie [mi] nte Sodom, mme andidụn̄ enye ẹnyụn̄ ẹbiet Gomorrah.” (Jeremiah 23:14) Ke 607 M.E.N., Jehovah ama ada Nebuchadnezzar ‘ndision̄o obio esịn efịbe eke spirit oro ọfọn̄idem mfep, nsion̄o enye mme n̄kpọ uyai esie mfep, nnyụn̄ n̄kpọn̄ enye iferi ye ikpîkpu.’ (Ezekiel 23:4, 26, 29) Jerusalem eke eyo oro ekedi uwụtn̄kpọ Christendom mfịn, ndien nte John okokụtde ke mme n̄kukụt ẹkebede, Jehovah eyenọ Christendom ye mme nsunsu ido ukpono eken mbiet ufen oro. Ndon ndon idaha Jerusalem oro owo mîkodụn̄ke ke 607 M.E.N. ebede owụt nte ido ukpono Christendom editiede ke ẹma ẹkebọ enye inyene esie ẹnyụn̄ ẹyarade enye esuene esuene. Ndien n̄kpọ idinyụn̄ ifọnke ye ikpehe Akwa Babylon eken.
20. (a) Didie ke John owụt nte ke Jehovah eyetọn̄ọ ntak ada mme andikara ẹdide owo ke ndinọ ubiereikpe? (b) Nso idi “uduak” Abasi? (c) Ke nso usụn̄ ke mme idụt ẹdinam “ekikere kiet” oro mmọ ẹnyenede osu, edi uduak anie ke ẹdinen̄ede ẹnam?
20 N̄ko-n̄ko, Jehovah ada mme andikara ẹdide owo ke ndinọ ubiereikpe. “Koro Abasi ekesịn mmọ ke esịt, ete ẹnam uduak Imọ, ẹnyụn̄ ẹnyene ekikere kiet, ẹnyụn̄ ẹda obio emi mmọ ẹkarade ẹnọ unam oro, tutu se Abasi eketịn̄de osu.” (Ediyarade 17:17) Nso idi “uduak” Abasi? Edinam ndutịm man mme andiwot Akwa Babylon ẹkpediana kiet, man otodo ẹsobo enye ofụri ofụri. Nte ededi, uduakesịt mme andikara ẹmi ke ndin̄wana ye enye edidi ndinam “ekikere kiet” oro mmọ ẹnyenede osu. Mmọ ẹyekere ẹte ke ndiwọn̄ọde n̄n̄wana ye akwa akpara oro edi ke ufọn idụt mmimọ. Ekeme ndidi mmọ ẹyedikụt edidu oro n̄ka ido ukpono akade iso odu ye mmimọ nte edide n̄kpọndịk ọnọ itie ukara mmimọ. Edi Jehovah eyenen̄ede ọwọn̄ọde mme n̄kpọ; mmọ ẹyenam uduak esie osu ke ndisobo akani, asua esie oro esịnde efịbe mi mfep ke ubọk ita kiet!—Men Jeremiah 7:8-11, 34 domo.
21. Sia ẹdidade ididuot unam oro ke ndisobo Akwa Babylon, nso ke mme idụt nte an̄wan̄ade ẹdinam kaban̄a Edidiana M’idụt?
21 Ih, mme idụt ẹyeda ididuot unam oro, kpa Edidiana M’idụt, ke ndisobo Akwa Babylon. Mmọ inamke emi ke odudu idemmọ, koro Jehovah esịn ke esịt mmọ “ete . . . ẹnyụn̄ ẹnyene ekikere kiet, ẹnyụn̄ ẹda obio emi mmọ ẹkarade ẹnọ unam oro.” Ini oro ama ekem, mme idụt nte an̄wan̄ade ẹyekụt nte oyomde ẹsọn̄ọ Edidiana M’idụt idem. Mmọ ẹyenọ enye edet, yak idọhọ, ẹnọde enye se odudu ye ukeme oro mmọ ẹnyenede man enye ekeme ndiwọn̄ọde mbịne nsunsu ido ukpono nnyụn̄ n̄n̄wana ye enye uforo uforo “tutu se Abasi eketịn̄de osu.” Ntem, akpara eset oro eyesịm ọyọhọ utịt esie. Ndien otịm ọfọn nte ẹwotde enye ẹfep!
22. (a) Ke Ediyarade 17:18, usụn̄ nte angel oro adade ikọ ntiense esie osịm utịt owụt nso? (b) Didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ediyarade oro ẹyararede ndịben̄kpọ oro?
22 Nte n̄kpọ eke ọsọn̄ọde etịn̄ ndiwụt ubiereikpe Jehovah ke idem ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono nte edide akpanikọ, angel oro ada ikọ ntiense esie osịm utịt ke ndidọhọ ete: “Ndien n̄wan oro okokụtde edi akwa obio eke akarade ndidem isọn̄.” (Ediyarade 17:18) Ukem nte Babylon eke eyo Belshazzar, Akwa Babylon edi “se ẹsịnde ke udomo-n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹkụt nte enye mîmenke udomo.” (Daniel 5:27, The New English Bible) Nsobo esie edidi usọp usọp ye akpatre. Ndien didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ediyarade oro ẹyararede ndịben̄kpọ akwa akpara oro ye eke ididuot unam oro? Mmọ ẹwụt ifịk ke nditan̄a usen ikpe Jehovah, ke adan̄aemi ẹbọrọde mbụme mbon esịt akpanikọ oro ẹyomde akpanikọ, “ẹnyene inem ke esịt.” (Colossae 4:5, 6; Ediyarade 17:3, 7) Nte ibuotikọ nnyịn oro etienede ediwụtde, kpukpru mbon oro ẹyomde ndibọhọ ke ini ẹdiwotde akwa akpara oro, ana ẹnam n̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ usọp usọp!
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Mme ndise ke page 252]
Odudu Ukara Ererimbot Itiaba ke Adiana ke Adiana
EGYPT
ASSYRIA
BABYLON
MEDO- PERSIA
GREECE
ROME
ANGLO-AMERICA
[Mme ndise ke page 254]
“Enye edi ọyọhọ [edidem] itiaita”
[Ndise ke page 255]
Ke ẹwọn̄ọrede edem mmọ ẹwụt Eyenerọn̄, “mmọ ẹnyụn̄ ẹyak ukeme ye nsọn̄uyo [“odudu,” NW] mmọ ẹnọ unam oro”
[Ndise ke page 257]
Christendom nte akpan ubak Akwa Babylon eyebiet Jerusalem eset ke ọyọhọ nsobo
