Ibuot 21

Ufen Ẹmi Jehovah Ọnọde Christendom

N̄kukụt 5—Ediyarade 8:1–9:21

Ibuotikọ: Edifri ukotowo itiokiet ke otu itiaba oro

Ini edisu: Ọtọn̄ọde ke ini ẹkedoride Christ Jesus ke ebekpo ke 1914 tutu osịm akwa ukụt

1. Nso itịbe ke ini Eyenerọn̄ adianarede ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiaba?

 ẸMỤM “ofụm isọn̄ mbinan̄” ẹkama tutu ẹfịk Israel eke spirit ẹmi ẹdide owo 144,000 idiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹnọ akwa otuowo unyịme kaban̄a ubọhọ. (Ediyarade 7:1-4, 9) Nte ededi, mbemiso oyobio oyobio ofụm oro ofụmede ke ofụri isọn̄, ana ẹnam mme owo ẹdiọn̄ọ n̄ko ẹban̄a ubiomikpe oro Jehovah ọnọde ererimbot Satan! Nte Eyenerọn̄ oyomde ndidianade ọyọhọ ufịkn̄kpọ itiaba emi edide akpatre, anaedi John ke owụk enyịn ese man okụt se ẹdiyararede. Idahaemi enye abuana se enye okụtde ye nnyịn: “Ke adan̄aemi Enye [Eyenerọn̄] ama akadianade ọyọhọ ufịk-n̄kpọ itiaba, ndobo odu ke heaven ke adan̄a ubak hour kiet. Ndien n̄kụt angel itiaba ẹmi ẹdade ke iso Abasi; ndien ẹkenọ mmọ ukotowo itiaba.”—Ediyarade 8:1, 2.

Ini Ufiop Ufiop Akam

2. Nso ida itie ke ndamban̄a ubak hour kiet oro ndobo odude ke heaven?

² Emi edi ndobo oro enyenede se ọwọrọde! Ubak hour kiet ekeme nditie nte ini oro ebịghide ke ini afo etiede ebet n̄kpọ nditịbe. Idahaemi, owo ikopke aba idem n̄kaiso ikwọ itoro eke heaven. (Ediyarade 4:8) Ntak-a? John okụt se idide ntak ke n̄kukụt emi: “Angel efen edi edida ekpere itie-uwa enyene n̄kpọ-ufọp-incense o-gold; ẹma ẹnyụn̄ ẹnọ enye ekese incense, ẹte ada adian ye akam kpukpru ikọt Abasi ke itie-uwa o-gold emi odude ke iso ebekpo. Ndien nsụn̄ikan̄ incense ye akam ikọt Abasi ẹto ke ubọk angel oro ẹdọk ẹdi ke iso Abasi.”—Ediyarade 8:3, 4.

3. (a) Edifọp incense oro anam nnyịn iti nso? (b) Nso idi uduak ndobo oro odude ke heaven ke ubak hour kiet?

 ³ Emi anam nnyịn iti ite ke idak editịm n̄kpọ mme Jew, ẹma ẹsifọp incense kpukpru usen ke ataya ndien, ke mme ukperedem isua, ke temple ke Jerusalem. (Exodus 30:1-8) Ke ini ufọp utọ incense oro, nditọ Israel oro mîkedịghe mme oku ẹma ẹsibet ke an̄wa edisana ebiet, ẹbọn̄de akam—nte eyịghe mîdụhe ke ndopuyo ke esịt mmọ—ẹnọ Enyeemi nsụn̄ikan̄ incense oro ọkọdọkde ebịne. (Luke 1:10) Idahaemi John okụt nte mbiet n̄kpọ oro adade itie ke heaven. Incense oro angel emi ọfọpde enyene ebuana ye “mme akam nti ikọt Abasi.” Ke akpanikọ, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ n̄kukụt, ẹdọhọ ke incense ada aban̄a mme utọ akam ntre. (Ediyarade 5:8; Psalm 141:1, 2) Nte an̄wan̄ade, ndien, ndamban̄a ndobo oro ke heaven odu man ayak ẹkop akam nti ikọt Abasi ke isọn̄.

4, 5. Nso n̄kpọntịbe eke mbụk in̄wam nnyịn ndibiere ini emi asan̄ade ekekem ye ubak hour kiet oro ndobo odude?

⁴ Nte nnyịn imekeme ndibiere ini n̄kpọ emi okotịbede? Ih, nnyịn imekeme, ke ndidụn̄ọde udọn̄ikọ oro, ọkọrọ ye mme n̄kpọntịbe eke mbụk ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ usen Ọbọn̄. (Ediyarade 1:10) Ke 1918 ye 1919, mme n̄kpọntịbe ke isọn̄ ẹma ẹdu ke n̄kemuyo ata mfọn mfọn ye edinam oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Ediyarade 8:1-4. Ke isua 40 mbemiso 1914, Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible—nte ẹkesikotde Mme Ntiense Jehovah ini oro—ke ẹketọt uko uko ẹte ke ini Mme Gentile eyetre ke isua oro. Mme akama-mfụhọ n̄kpọntịbe eke 1914 ẹma ẹsọn̄ọ ẹte ke mmọ ẹnen. (Luke 21:24, King James Version; Matthew 24:3, 7, 8) Edi ediwak mmọ n̄ko ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke 1914 ke ẹyemen mmimọ ẹkpọn̄ isọn̄ emi man ikọbọ udeme mmimọ ke heaven. Emi ikotịbeke. Utu ke oro, ke ini akpa ekọn̄ ererimbot, mmọ ẹma ẹyọ ini ọkpọsọn̄ ukọbọ. Ke October 31, 1916, akpa etieibuot Watch Tower Society, Charles T. Russell, ama akpa. Edikem, ke July 4, 1918, ẹma ẹda obufa etieibuot, Joseph F. Rutherford, ye mme andida ke ibuot N̄ka, owo itiaba eken ẹka akwa ufọk-n̄kpọkọbi Atlanta, Georgia, ẹbierede ikpe ukwan̄ ukwan̄ ẹnọ mmọ ndika n̄kpọkọbi uwak isua.

⁵ Ekikere ama otịmede mme Christian eke otu John oro ẹnyenede esịt akpanikọ mi. Nso  n̄kpọ efen ke Abasi okoyom mmọ ẹnam? Ini ewe ke ẹdida mmọ ẹka heaven. Ibuotikọ kiet ẹkekotde “Idọk Omokụre—Nso Iditiene?” ama ọwọrọ edi ke nsiondi Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eke May 1, 1919. Enye ama eneme aban̄a eyịghe eyịghe idaha emi onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ mme anam-akpanikọ ndikaiso nyọ, adiande do ete: “Nnyịn imonịm ite ke ikọ oro edi akpanikọ idahaemi nte ke editan̄ otu eke obio ubọn̄ mbok edi akpanikọ oro ẹnamde, nte ke ẹfịk kpukpru utọ mbon oro idiọn̄ọ nnennen ye nte ke ẹberi usụn̄.” Ke ọkpọsọn̄ ini emi, ufiop ufiop akam otu John ke ọkọdọk, nte n̄kpọ eke asan̄ade ke nsụn̄ikan̄ uwak eboho incense. Ndien ẹma ẹkop akam mmọ!

Ndin̄wan̄a Ikan̄ Nduọk ke Isọn̄

6. Nso itịbe ke ndobo oro okụrede ke heaven, ndien emi edi edinam n̄kpọ mban̄a nso?

⁶ John asian nnyịn ete: “Angel oro onyụn̄ emen n̄kpọ-ufọp-incense esịn ikan̄ itie-uwa ke esịt ọyọhọ, onyụn̄ an̄wan̄a ọduọk ke isọn̄; ndien obuma, ye mme uyo, ye emịnen̄-mịnen̄, ye unyek-isọn̄ ẹtịbe.” (Ediyarade 8:5) Ke ndobo oro okụrede, mbuari mbuari in̄wan̄în̄wan̄ edinam ada itie! Emi nte an̄wan̄ade edi edinam n̄kpọ mban̄a akam ikọt Abasi, sia enye ọtọn̄ọde oto ikan̄ oro ẹwụhọrede ke itieuwa incense. Ke edem ko ke 1513 M.E.N., ke Obot Sinai, obuma, emịnen̄mịnen̄, n̄kpọsọn̄ uyo, ikan̄, ye unyekisọn̄ ke obot oro ẹkedi idiọn̄ọ nte ke Jehovah ọwọn̄ọde ntịn̄enyịn esie ese ikọt esie. (Exodus 19:16-20) Mbiet uyarade n̄kpọ ẹmi John ọtọtde mi n̄ko ẹwụt Jehovah nte ọwọn̄ọrede ntịn̄enyịn ese ikọt esie ke isọn̄. Edi ẹmen se John okụtde ẹwụt ke mme idiọn̄ọ. (Ediyarade 1:1, NW) Ntre, mfịn, ẹnyene ndidọhọ ke ndamban̄a ikan̄, obuma, mme uyo, emịnen̄mịnen̄, ye unyekisọn̄ ẹmi ẹdi nso?

7. (a) Nso ndamban̄a ikan̄ ke Jesus ekesịn ke isọn̄ ke ini enye akanamde utom ukwọrọikọ esie? (b) Didie ke nditọete Jesus eke spirit ẹkesịn ikan̄ ke Christendom?

⁷ Ke idaha kiet, Jesus ama ọdọhọ mme mbet esie ete: “N̄kedi ndisịn ikan̄ ke isọn̄.” (Luke 12:49) Ke akpanikọ, enye ama esịn ikan̄. Otode ifịk ifịk ukwọrọikọ esie, Jesus ama anam Obio Ubọn̄ Abasi edi akpan ibuotikọ ke iso mme Jew, ndien emi ama edemede ikan̄ ikan̄ eneni ke ofụri idụt oro. (Matthew 4:17, 25; 10:5-7, 17, 18) Ke 1919, nditọete Jesus eke spirit ke isọn̄, kpa ekpri otu Christian oro ẹyetde aran, ẹmi ẹkebọhọde ini idomo eke Ekọn̄ Ererimbot I oro, ẹma ẹsịn mbiet ikan̄ oro ke Christendom. Ke September isua oro, ẹma ẹkụt in̄wan̄în̄wan̄ ẹte ke spirit Jehovah odu, nte mme anam-akpanikọ Ntiense esie ẹketode itụn̄ ye inụk ẹdisop idem ke Cedar Point, Ohio, U.S.A. Joseph F. Rutherford, oro ẹkesiode ke ufọk-n̄kpọkọbi ndondo oro, ndien ibịghike ẹkebiatde kpukpru ikọ oro ẹkedoride enye ẹfep, ama etịn̄ ikọ uko uko ke mbono oro, ọdọhọde ete: “Ke ndikop item nnọ Eteufọk nnyịn, nnyụn̄ mfiọk ifet ye utom nnyịn ndin̄wana ekọn̄ ye n̄kpọsọn̄ ebiet oro ẹyọhọde ye nsu, ẹmi ke ata anyanini ẹsịnde mme owo ke ufụn, utom nnyịn ekedi, onyụn̄ osụk edi nditan̄a ubọn̄ ubọn̄ Obio Ubọn̄ Messiah oro edide.” Oro edi akpan n̄kpọ eneni—Obio Ubọn̄ Abasi!

8, 9. (a) Didie ke J. F. Rutherford eketịn̄ n̄kpọ aban̄a edu ye udọn̄ ikọt Abasi ke n̄kpọsọn̄ isua ekọn̄ oro? (b) Didie ke ẹken̄wan̄a ikan̄ ẹduọk ke isọn̄? (c) Didie ke obuma, mme uyo, emịnen̄mịnen̄ ye unyekisọn̄ ẹketịbe?

⁸ Ke etịn̄de otụk n̄kpọsọn̄ n̄kpọntịbe ndondo oro ẹkesịmde ikọt Abasi, etịn̄ikọ oro ama ọdọhọ ete: “En̄wan eke asua oro ama anana esịtmbọm etieti tutu eyedi se ediwak owo ke edima otuerọn̄ Ọbọn̄ ẹdude ye unana ekikere ẹnyụn̄ ẹtuakde ẹda ke n̄kpaidem, ẹbọn̄de akam ẹnyụn̄ ẹbetde Ọbọn̄ ndiwụt uduak esie. . . . Edi kpa ye editek ke ifịk eke ibio ini oro, ẹma ẹnyene ikan̄ ikan̄ udọn̄ nditan̄a etop obio ubọn̄.”—Se nsiondi Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eke September 15, 1919, page 280.

⁹ Ke 1919 ẹma ẹyụhọ udọn̄ oro. Ẹma ẹsịn ekpri, ọsọn̄idem otu Christian ẹmi ikan̄ ke idem, ke nditịn̄ ke n̄kan̄ eke spirit, man ẹtọn̄ọ ubịnikọt ukwọrọikọ ofụri ererimbot. (Men 1 Thessalonica 5:19 domo.) Ẹma ẹn̄wan̄a ikan̄ ẹduọk ke isọn̄ sia ẹkenamde Obio Ubọn̄ Abasi edi ikan̄ ikan̄ n̄kpọ eneni, ndien ntre ke enye akaiso ndidi! N̄kpọsọn̄ uyo ẹma ẹda itie ndobo, ẹtan̄ade etop Obio Ubọn̄ ata in̄wan̄în̄wan̄. N̄kpọsọn̄ ntọt ẹtode Bible ẹma ẹsuana.  Ukem nte un̄wana otode emịnen̄mịnen̄, ọkpọsọn̄ un̄wana akpanikọ ama ayama oto prọfesi Ikọ Jehovah, ndien, nte n̄kpọ eke akwa unyekisọn̄ edide ntak, obio ido ukpono ama enyek osịm itiat idakisọn̄ esie. Otu John ama okụt ete ke utom odu ndinam. Ndien tutu osịm mfịn, utom oro akaiso nditara ubọn̄ ubọn̄ ke ofụri ererimbot!—Rome 10:18.

Ediben̄e Idem Ndifri Mme Ukotowo

10. Nso ke angel itiaba oro ẹben̄e idem ndinam, ndien ntak-a?

¹⁰ John akaiso ọdọhọ ete: “Ekem mme angel itiaba oro ẹnyenede ukotowo itiaba ẹben̄e idem ndifri.” (Ediyarade 8:6) Edifri mme ukotowo oro ọwọrọ nso? Ke eyo nditọ Israel, ẹkesida uyo ukotowo ndinam ẹdiọn̄ọ mme akpan usen m̀mê mme n̄wọrọnda n̄kpọntịbe. (Leviticus 23:24; 2 Ndidem 11:14) Kpasụk ntre, edifri mme ukotowo oro John oyomde ndikop mi eyedụri ntịn̄enyịn owụt akpan n̄kpọ ẹmi ẹdide n̄kpọ n̄kpa-ye-uwem.

11. Nso utom mben̄eidem ke isọn̄ ke otu John ẹkesịn idem ẹnam ọtọn̄ọde ke 1919 osịm 1922?

¹¹ Nte mme angel oro ẹkeben̄ede idem ndifri mme ukotowo oro, nte eyịghe mîdụhe, mmọ n̄ko ke ẹkenọ ndausụn̄ ke utom oro ẹyomde ẹnam mben̄eidem ẹban̄a ke isọn̄. Ọtọn̄ọde ke 1919 osịm 1922, otu John oro ẹma ẹkefiak ẹsịn uwem ke idem ẹma ẹyọhọ ye utom ke ndifiak ntịm an̄wan̄wa utom ukwọrọikọ ye edibọp mme ufọkutom umịn̄-n̄wed. Ke 1919, ẹma ẹnam magazine oro The Golden Age, oro ẹdiọn̄ọde mfịn nte Awake!, ọwọrọ edi nte “N̄wedmbụk Akpanikọ, Idotenyịn, ye Mbuọtidem”—kpa n̄kpọutom oro ebietde ukotowo oro edinyenede akamba udeme ke ndiyarade mme ebuana ukaraidem oro nsunsu ido ukpono ẹnyenede.

12. Nso ke uyo ukotowo kiet kiet ọtọt, anamde nnyịn iti nso ke eyo Moses?

¹² Nte nnyịn idikụtde kemi, uyo ukotowo kiet kiet ọtọt in̄wan̄în̄wan̄ n̄kpọntịbe emi mme enyene-ndịk ufen ẹbiatde mme ikpehe isọn̄. Ndusụk mmọemi ẹti nnyịn ẹban̄a ufen ẹmi Jehovah ọkọdọn̄de ndimia mbon Egypt ke eyo Moses. (Exodus 7:19–12:32) Mmọemi ẹkedi ubiomikpe oro Jehovah ọkọnọde idụt oro, ndien mmọ ẹma ẹberede usụn̄ ẹnọ ikọt  Abasi ndiwọrọ ke ufụn. Mme ufen oro John okụtde anam mbiet n̄kpọ oro. Nte ededi, mmọ idịghe ata ufen. Mmọ ẹdi idiọn̄ọ oro ẹwụtde edinen ubiereikpe Jehovah.—Ediyarade 1:1, NW.

Ndifiọk ‘Ubak Kiet ke Itie Ita’ Oro

13. Nso itịbe ke ini ẹfride akpa ukotowo inan̄ oro, ndien nso mbụme ke emi edemede?

¹³ Nte nnyịn idikụtde, ke ini ẹfride akpa ke otu ukotowo inan̄ oro, ẹda mme ufen ẹmi ẹbiat ‘ubak kiet ke itie ita,’ kpa eke isọn̄, inyan̄, akpa, ye idịm-mmọn̄, ye ebiet oro un̄wana isọn̄ otode. (Ediyarade 8:7-12) Ubak kiet ke itie ita edi akamba ubak n̄kpọ, edi idịghe ofụri ofụri. (Men Isaiah 19:24; Ezekiel 5:2; Zechariah 13:8, 9 domo.) Ntre ewe ‘ubak kiet ke itie ita’ enen̄ede odot ndibọ ufen ẹmi? Satan ye mfri esie ẹbiat ẹnyụn̄ ẹnam ikike akamba ibat ubonowo okịm. (Genesis 3:15; 2 Corinth 4:4) Nte n̄kpọ etiede edi ukem nte David eketịn̄de ete: “Kpukpru mmọ ẹmewaha, mmọ ẹmebiara kpukpru: baba owo kiet eke anamde eti ido idụhe, ndomo baba kiet.” (Psalm 14:3) Ih, ofụri ubonowo odu ke itiendịk edibọ ubiomikpe. Edi ikpehe kiet ke esịt esie enen̄ede enyene ubiomikpe akan. Ikpehe kiet—‘ubak kiet ke itie ita’—akpana ọdiọn̄ọ n̄kpọ akan! Ewe idi ‘ubak kiet ke itie ita’ oro?

14. Nso idi ndamban̄a ubak kiet ke itie ita oro ọbọde etop ufen ke ubọk Jehovah?

¹⁴ Enye edi Christendom! Ke iduọk isua 1920, obio esie ama osịm n̄kpọ nte ubak kiet ke itie ita ke otu ubonowo. Ido ukpono esie edi mfri akwa nsọn̄ibuot oro ẹkesọn̄de ye ata Ido Ukpono Christ—kpa nsọn̄ibuot oro Jesus ye mme mbet esie ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a. (Matthew 13:24-30; Utom 20:29, 30; 2 Thessalonica 2:3; 2 Peter 2:1-3) Mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹdọhọ ẹte ke idu ke temple Abasi ẹmenyụn̄ ẹwụt ẹte ke mmimọ idi mme andikpep ke Ido Ukpono Christ. Edi mme ukpepn̄kpọ mmọ ikpetke-kpet ndidi akpanikọ Bible, ndien mmọ ke ẹkaiso ndida enyịn̄ Abasi nsịn ke n̄kpọ esuene. Ke odude mfọn mfọn nte ndamban̄a ubak kiet ke itie ita oro, Christendom ọbọ n̄kpọsọn̄ etop ufen ke ubọk Jehovah. Ubak kiet ke itie ita ke otu ubonowo oro ibọhọ ufọn Abasi ndomokiet!

15. (a) Nte edifri ukotowo oro kiet kiet eketre ke ufan̄ isua kiet? Nam an̄wan̄a. (b) Uyo mmanie ẹdiana ye eke otu John ke nditan̄a ubiomikpe Jehovah?

¹⁵ Nte asan̄ade ekekem ye ukotowo oro ẹfride adiana ke adiana ke mi, ẹma ẹnam mme akpan ubiere ke mbono itiaba ọtọn̄ọde ke 1922 osịm 1928. Edi edifri ukotowo oro iketreke ke mme isua oro. Ọkpọsọn̄ ediyarade oro ẹyararede ndiọi usụn̄ Christendom ke akaiso, nte usen Ọbọn̄ esierede. Ana ẹtan̄a mme ubiereikpe Jehovah ke ofụri ekondo, ẹnọ kpukpru idụt, kpa ye usua ye ukọbọ eke ofụri ererimbot. Adan̄aoro ndien ke utịt editịm n̄kpọ Satan edidi. (Mark 13:10, 13) Nte enemde, akwa otuowo amadian uyo esie idahaemi ye eke otu John ke ndinam mme ntọt oro ẹyomode nte obuma mi edi akpan n̄kpọ ke ofụri ererimbot.

Ẹfọp Ubak Isọn̄ Kiet ke Itie Ita

16. Nso itiene ke ini akpa angel ofride ukotowo esie?

¹⁶ Ke ọnọde ntọt aban̄a mme angel oro, John ewet ete: “Akpa angel ofri; ndien edịmitiat ye ikan̄, eke abuahade ye iyịp, etịbe, ẹnyụn̄ ẹn̄wan̄a mmọ ẹduọk ke isọn̄; ndien ikan̄ ata ubak isọn̄ kiet ke itie ita, onyụn̄ ata ubak eto kiet ke itie ita, onyụn̄ ata ofụri awawa mbiet.” (Ediyarade 8:7) Emi ebiet ọyọhọ ufen itiaba oro okosịmde Egypt, edi nso ke enye ọwọrọ ọnọ eyo nnyịn?—Exodus 9:24.

17. (a) Ke Ediyarade 8:7, ikọ oro “isọn̄” ada aban̄a nso? (b) Didie ke ẹfọp ubak isọn̄ Christendom kiet ke itie ita?

¹⁷ Ke Bible, ikọ oro “isọn̄” esiwak ndida mban̄a ubonowo. (Genesis 11:1; Psalm 96:1, NW) Sia ọyọhọ ufen iba adade itie ke inyan̄, emi n̄ko enyenede n̄kpọ ndinam ye ubonowo, ana “isọn̄” emi edi n̄kaowo oro etiede nte ọsọn̄ọ ada, emi Satan ama ọkọbọp, oro ini onyụn̄ ekemde se ẹsobode ẹfep. (2 Peter 3:7; Ediyarade 21:1) Udịm udịm ufen emi ayarade ete ke ikan̄ ikan̄ ubiomikpe Jehovah ọfọp isọn̄ Christendom mbahade kiet ke itie ita. Mme ọwọrọiso owo esie—oro ẹdade nte eto ke esịt esie—ẹdi se ikan̄ ikan̄ ubiomikpe Jehovah oro ẹtan̄ade ọfọpde owot. Kpukpru mbon ufọkederi esie ẹmi ẹdide ediwak miliọn, edieke mmọ ẹsụk ẹkade iso ndinọ ido ukpono Christendom ibetedem, ẹtie nte mbiet oro ikan̄  atade, ẹdude nsatnsat ke n̄kan̄ spirit ke enyịn Abasi.—Men Psalm 37:1, 2 domo. a

18. Didie ke ẹketan̄a etop ubiereikpe Jehovah ke mbono Cedar Point eke 1922?

¹⁸ Didie ke ẹnọ etop ubiomikpe emi? Ke ofụri ofụri, owo idaha ndutịm usuanmbụk ererimbot, emi edide ubak ererimbot, esinyụn̄ awakde ndisụn̄i “asan̄autom” Abasi. (Matthew 24:45) Ẹma ẹtan̄a enye ke n̄wọrọnda usụn̄ ke onịm-mbụk mbono ikọt Abasi ọyọhọ iba ke Cedar Point, Ohio, September 10, 1922. Mmọemi ke esịt kiet ye nduaidem ẹma ẹnyịme ubiere oro ẹkekotde “N̄kpọ-Ata Emi Ẹnịmde Mme Adaiso Ererimbot ke Iso.” Ke nditịn̄ ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄, enye ama anam ndamban̄a isọn̄ eyomfịn ọfiọk aban̄a, nte etienede mi: “Nnyịn ke ntem imoyom mme idụt isọn̄, mme andikara ye mme adaiso mmọ, imonyụn̄ iyom kpukpru mme ọkwọrọ ederi ke ofụri mbuaha ufọkederi ererimbot, ikọt mmọ ye mme ufan mmọ, ikpọ mbubehe ye ikpọ mbon ukara ukaraidem, ndida n̄kpọ ntiense mmọ ndi man ẹsọn̄ọ idaha oro mmọ ẹdade ẹte ke mmimọ imekeme ndida emem ye uforo ndi ke isọn̄ nnyụn̄ nda inemesịt nsọk mme owo; ndien edieke mmọ ẹkpude ndinam emi, nnyịn imoyom mmọ ẹbiọn̄ utọn̄ ke n̄kpọ ntiense oro nnyịn inọde nte mme ntiense Ọbọn̄, ndien adan̄aoro yak mmọ ẹdọhọ m̀mê n̄kpọ ntiense nnyịn edi akpanikọ m̀mê edi nsu.”

19. Nso ikọ ntiense ke ikọt Abasi ẹkenọ Christendom kaban̄a Obio Ubọn̄ Abasi?

¹⁹ Nso n̄kpọ ntiense ke mme Christian ẹmi ẹkenọ? Emi: “Nnyịn imọsọn̄ọ ida inyụn̄ idọhọ ite ke obio ubọn̄ Messiah edi ofụri usọbọ ọnọ udọn̄ọ ubonowo eyenyụn̄ ada emem edi ke isọn̄ onyụn̄ anam mme owo ẹkụt mfọn, kpa udọn̄ ofụri idụt; nte ke mbon oro ẹyakde idemmọ unyịme unyịme ẹnọ edinen ukara esie oro ama ọkọtọn̄ọ kemi ẹyekụt edidiọn̄ nsinsi emem, uwem, ubọhọ ye anana-utịt inemesịt.” Ke eyo oburobụt ido emi, oro mme ukara ubọkowo, akpan akpan mbon oro ke Christendom, ẹkpude idiọk idiọk mi ndikọk mme mfịna ererimbot, uyo ukotowo oro onịmde n̄kpọ-ata mi ọsọn̄ uyo akan nte ekedide ke 1922. Edi akpanikọ didie ntem nte ke Obio Ubọn̄ Abasi ke ubọk Christ esie oro akande mi edi n̄kukụre idotenyịn ubonowo!

20. (a) Nso usụn̄ ke esop mme Christian oro ẹyetde aran akada ndinọ mme etop ubiereikpe ke 1922 ye ke oro ebede? (b) Nso ikotịbe ke Christendom oto akpa uyo ukotowo oro?

²⁰ Ebede ke mme ubiere, mme babru, n̄kpri n̄wed, ikpọ n̄wed, mme magazine, ye mme utịn̄ikọ, emi ye ukwọrọikọ eke ukperedem ini ẹkedi se esop mme Christian oro ẹyetde aran ẹdade ẹfri ukotowo. Akpa uyo ukotowo ama osụn̄ọ ke Christendom ndidi se ẹnọmọde nte n̄kpọ eke ẹkamade ọkpọsọn̄ edịmitiat. Ẹmeyarade ubiomikpe iyịp esie, ke ntak ebuana esie ke mme ekọn̄ eke ọyọhọ isua ikie-20, ẹnyụn̄ ẹwụt nte enye odotde ndibọ ikan̄ ikan̄ ifụtesịt Jehovah. Otu John, ye un̄wam eke ukperedem oro otode akwa otuowo, ẹmekaiso ndifri akpa uyo ukotowo, ẹnamde ẹfiọk nte Jehovah esede Christendom, nte se idotde nsobo.—Ediyarade 7:9, 15.

Nte Akamba Obot eke Asakde Ikan̄

21. Nso itịbe ke ini ọyọhọ angel iba ofride ukotowo esie?

²¹ “Ekem udiana angel ofri; ndien ẹmen se ibietde akamba obot eke asakde ikan̄, ẹduọk ke inyan̄; ndien ubak inyan̄ kiet ke itie ita akabade edi iyịp; ubak n̄kpọ kiet ke itie ita eke ẹdude ke inyan̄, kpa n̄kpọ eke ẹnyenede uwem, ẹnyụn̄ ẹkpan̄a; ẹnyụn̄ ẹbiat ubak mme ubom kiet ke itie ita.” (Ediyarade 8:8, 9) Nso ke enyene-ndịk n̄kpọntịbe emi ada aban̄a?

22, 23. (a) Nso ubiere, nte eyịghe mîdụhe, ikọwọrọ idi nte utịp edifri ọyọhọ ukotowo iba? (b) “Ubak inyan̄ kiet ke itie ita” ada aban̄a nso?

²² Ekeme ndinen̄ede n̄n̄wan̄a nnyịn ke ndidụn̄ọde se ikadade itie ke mbono ikọt Jehovah oro ẹkenịmde ke Los Angeles, California, U.S.A., ke August 18-26, 1923. Utịn̄ikọ uwemeyo Saturday oro J. F. Rutherford ọkọnọde ekedi ke ibuotikọ oro “Erọn̄ ye Ebot.” Ẹma ẹnam ẹdiọn̄ọ in̄wan̄în̄wan̄ nte ke “erọn̄” ẹdi mbon edinen ido oro ẹdidade ikpehe n̄kan̄ isọn̄ eke Obio Ubọn̄ Abasi ẹnyene. Ubiere oro eketienede ama odụri ntịn̄enyịn owụt mbubịk ido “mme ọkwọrọ ederi ẹdide mbon nsọn̄ibuot ye ‘mme ọwọrọiso ke otuerọn̄  mmọ,’ ẹmi ẹdide ikpọ mbon inyene ye ikpọ mbon ukaraidem ererimbot.” Enye ama ọdọhọ “akwa udịmowo oro ẹmade emem ye eti ndutịm, ẹmi ẹdude ke mbuaha ufọkederi . . . ndiwọrọ n̄kpọn̄ ndiọi ndutịm mme ọkwọrọ ederi oro Ọbọn̄ okotde ‘Babylon’” ndinyụn̄ mben̄e idem “ndibọ mme edidiọn̄ Obio Ubọn̄ Abasi.”

²³ Nte eyịghe mîdụhe, ubiere emi ekedi utịp edifri ọyọhọ ukotowo iba. Mbon oro nte ini akade ẹdinamde n̄kpọ ẹban̄a etop oro ẹyebahade idemmọ ẹkpọn̄ mbon oro Isaiah eketịn̄de aban̄a ke ikọ ẹmi ete: “Ndien mme idiọkowo ẹbiet nyoyoho inyan̄; koro enye mîkemeke ndina sụn̄; mmọn̄ esie onyụn̄ obụrọde ndek ye mbat.” (Isaiah 57:20; 17:12, 13) Ntem, “inyan̄” emi enen̄ede owụt ntịme ntịme, anana-iwụk, ye ọsọn̄ibuot n̄kaowo oro etịbide ndutịme ye en̄wan ukpụhọ ukara edi. (Men Ediyarade 13:1 domo.) Ini eyedi emi “inyan̄” oro mîdidụhe aba. (Ediyarade 21:1) Mi kan̄a, ye edifri ọyọhọ ukotowo iba, Jehovah emebiere ikpe odori ubak esie kiet ke itie ita—kpa ndutịme ndutịme ubak oro odude ke obio ukara Christendom ke idemesie.

24. Ibombom obot eke asakde ikan̄, oro ẹmende ẹduọk ke inyan̄ ada aban̄a nso?

²⁴ Ẹmen ibombom oro ebietde akamba obot eke asakde ikan̄ ẹduọk ke “inyan̄” emi. Ke Bible, ikpọ obot ẹsiwak ndida mban̄a mme ukara. Ke uwụtn̄kpọ, ewụt Obio Ubọn̄ Abasi nte akamba obot. (Daniel 2:35, 44) N̄wụre Babylon ama akabade edi “obot eke asakde ikan̄.” (Jeremiah 51:25) Edi akamba obot oro John okụtde osụk asasak ikan̄. Edimen oro ẹmende enye mi ẹduọk ke inyan̄ owụt mfọn mfọn ete, ke ini akpa ekọn̄ ererimbot ye ke ekọn̄ oro okụrede, ikọ aban̄ade ukara ama akabade edi ikan̄ ikan̄ enen̄i ke otu ubonowo, akpan akpan ke mme idụt Christendom. Ke Italy, Mussolini ama ọtọn̄ọ ukara Fascist. Germany ama onyịme ukara Nazi eke Hitler, ke adan̄aemi mme idụt eken ẹkedomode nsio nsio orụk ukara n̄kaowo ẹse. Akamba ukpụhọde ama ada itie ke Russia, emi n̄ka ukara Bolshevik ọkọtọn̄ọde akpa obio ukara Communist, emi okosụn̄ọde ke mme adaiso ido ukpono Christendom nditaba ukara ye odudu oro mmọ ẹkesinyenede ke se akpa ekedide kiet ke otu n̄kpọsọn̄ ebiet mmọ.

25. Didie ke ukara akakaiso ndidi ikan̄ ikan̄ n̄kpọ eneni ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre?

²⁵ Ekọn̄ ererimbot ọyọhọ iba ama emen ndomonse ukara Fascist ye Nazi efep, edi ukara ama akaiso ndidi ikan̄ ikan̄ n̄kpọ eneni. Ndien inyan̄ ubonowo ama akaiso nditịmede nnyụn̄ ndon̄ode mbufa ukara uyom ukpụhọde nduọn̄ọ. Ke ediwak isua ke 1945 ama ekebe, ẹma ẹwụk ukara ẹmi ke ediwak ebiet, utọ nte China, Vietnam, Cuba, ye Nicaragua. Ke  Greece, ndomonse ke ufịk ufịk ukara ekọn̄ ama okpu. Ke Kampuchea (Cambodia) edinam isan̄ ndụk n̄ka ukara Communist ama osụn̄ọ ke n̄kpan̄a owo ẹmi ẹwakde ẹbe miliọn iba oro ẹketọtde.

26. Didie ke “akamba obot eke asakde ikan̄” akaiso ndinam mbufụt ke inyan̄ ubonowo?

²⁶ “Akamba obot eke asakde ikan̄” do ama akaiso ndinam mbufụt ke inyan̄ ubonowo. Ẹtọt ẹban̄a mme en̄wan kaban̄a ukara ke Africa, mme idụt America, Asia, ye mme isuo Pacific. Ediwak en̄wan ẹmi ẹda itie ke mme idụt Christendom m̀mê ke ebiet ẹmi mme isụn̄utom Christendom ẹkabarede ẹdi ifịk ifịk mbon ukara. Mme oku Roman Catholic ẹma ẹkam ẹdiana kiet ẹnyụn̄ ẹn̄wana nte mbon n̄ka ndịbe en̄wan Communist. Ke ukem ini oro, n̄ka mme ọkwọrọ ederi eke Protestant ẹmesịn editịm ke Central America ndibiọn̄ọ se mmọ ẹkotde “idiọk ye anana-esịtmbọm udọn̄itọn̄ uda ukara” eke mbon communist. Edi ndomokiet ke otu n̄kpọsọn̄ nnyen̄e ẹmi ke inyan̄ ubonowo idaha emem ye ifụre idi.—Men Isaiah 25:10-12; 1 Thessalonica 5:3 domo.

27. (a) Didie ke “ubak inyan̄ kiet ke itie ita” akabade edi iyịp? (b) Didie ke ‘ubak odu-uwem n̄kpọ kiet ke itie ita eke ẹdude ke inyan̄’ ẹkpan̄a ndien n̄kpọ etie didie ye “ubak mme ubom kiet ke itie ita”?

²⁷ Uyo ukotowo ọyọhọ iba ayarade ete ke mme owo ke otu ubonowo oro ẹsịnde idem ke en̄wan uyom ukpụhọde ke ukara utu ke ndisụk ibuot nnọ Obio Ubọn̄ Abasi ẹnyene ubiomikpe iyịp. “Ubak inyan̄ kiet ke itie ita” akpan akpan eke Christendom amakabade edi iyịp. Kpukpru odu-uwem n̄kpọ ke esịt esie ẹkpan̄a ke enyịn Abasi. Ndomokiet ke otu ikpọ n̄ka ukara oro ẹfiọrọde nte mme ubom ke ubak inyan̄ kiet ke itie ita oro ikemeke ndikpan ubom mmọ ndisịp ofụri ofụri. Nnyịn ikop inemesịt didie ntem nte ke ediwak miliọn mbon mbieterọn̄ kemi ẹmekop uyo oro ebietde ukotowo, oro ọdọhọde ete ẹdianade ẹkpọn̄ mbon oro ẹsụk ẹmian̄ade ke mbubịk ido uma-idụt ye ke ubiomikpe iyịp eke inyan̄ oro!

Ntantaọfiọn̄ Oto ke Enyọn̄ Ediduọ

28. Nso itịbe ke ini ọyọhọ angel ita ofride ukotowo esie?

²⁸ “Ekem ọyọhọ angel ita ofri; akamba ntantaọfiọn̄, emi asakde nte nsaran̄ikan̄, oto ke enyọn̄ ediduọ; ọduọ ke ubak akpa kiet ke itie ita ye ke idịm-mmọn̄. Enyịn̄ ntantaọfiọn̄ oro ekere Etidot. Ndien ubak mmọn̄ kiet ke itie ita akabade etidot, ediwak owo ẹnyụn̄ ẹkpan̄a oto ke mmọn̄ oro, koro ẹnamde enye odoro.” (Ediyarade 8:10, 11) Inikiet efen, mme ikpehe eken ke Bible ẹn̄wam nnyịn ndikụt nte itien̄wed Abasi emi enyenede ebuana ke usen Ọbọn̄.

29. Nso isu ndamban̄a n̄kpọ eke “akamba ntantaọfiọn̄, emi asakde nte nsaran̄ikan̄,” ndien ntak-a?

²⁹ Nnyịn ima ikokụt ntantaọfiọn̄ oro edide ndamban̄a n̄kpọ ke mme etop oro Jesus ọkọnọde ẹsọk ufọk Abasi itiaba, ẹmi ntantaọfiọn̄ itiaba oro ẹdade ẹban̄a mbiowo ke mme esop oro. b (Ediyarade 1:20) ‘Mme ntantaọfiọn̄’ oro ẹyetde aran, ọkọrọ ye kpukpru mmọ eken oro ẹyetde aran, ẹnyene itie ke heaven ke ekikere eke spirit ọtọn̄ọde ke ini emi ẹkefịkde mmọ idiọn̄ọ ke edisana spirit nte uyarade udeme mmọ eke heaven. (Ephesus 2:6, 7) Nte ededi, apostle Paul ama odụri owo utọn̄ ete ke mbon nsọn̄ibuot, mme asiak isio n̄ka, oro ẹdidade otuerọn̄ ẹwaha ẹkpọn̄ usụn̄ ẹdito ke otu utọ mbon oro ẹbietde ntantaọfiọn̄ mi. (Utom 20:29, 30) Utọ unana edinam akpanikọ oro eyesụn̄ọ ke akwa nsọn̄ibuot, ndien mbiowo oro ẹduọn̄ọde mi ẹdinam ntan̄-ndian owo edide ata-abiatibet oro edimenerede idemesie onịm ke itie ebietde Abasi ke otu ubonowo. (2 Thessalonica 2:3, 4) Mme ntọt Paul ẹma ẹsu ke ini mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹkebiọn̄ọrede ke iso isọn̄. Otu emi ada mfọn mfọn aban̄a idiọn̄ọ “akamba ntantaọfiọn̄, emi asakde nte nsaran̄ikan̄.”

30. (a) Ke ini ẹketịn̄de ẹban̄a edidem Babylon nte enyeemi okotode ke heaven ediduọ, ẹkedọhọ ke oro ọwọrọ nso? (b) Edito ke heaven ndiduọ ekeme ndida mban̄a nso?

³⁰ John okụt ntantaọfiọn̄ kiet emi nte otode ke enyọn̄ ediduọ. Didie? Se ikotịbede inọ edidem  eset kiet an̄wam nnyịn ndifiọk. Ke etịn̄de ikọ ọnọ edidem Babylon, Isaiah ama ọdọhọ ete: “N̄wan ima ọfiọn̄, eyen usiere, afo anam didie oto ke enyọn̄ ọduọ! Ẹmekpi fi ẹduọk ke isọn̄, kpa afo emi ọkọsọn̄de akan mme idụt.” (Isaiah 14:12) Prọfesi emi ama osu ke ini udịmekọn̄ Cyrus ẹkekande Babylon, ndien edidem esie ama odorode usọp usọp ke itie ukara ererimbot ọduọ odụk esuene esuene edikan. Ntem, edito ke enyọn̄ ndiduọ ekeme ndida mban̄a editaba n̄kokon̄ idaha nnyụn̄ nduọ nna ke usụhọde itie.

31. (a) Ini ewe ke mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹketo ke itie eke “heaven” ẹdiduọ? (b) Didie ke mmọn̄ oro mme ọkwọrọ ederi ẹnọde akabade edi “etidot,” ndien nso utịp isịm ediwak owo?

³¹ Ke ini mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹkefiakde edem ẹkpọn̄ ata Ido Ukpono Christ, mmọ ẹma ẹto ke n̄kokon̄ itie eke “heaven” oro Paul etịn̄de aban̄a ke Ephesus 2:6, 7 ẹdiduọ. Utu ke ndinọ mmọn̄ akpanikọ oro edemerede ukpọn̄, mmọ ẹkenọ “etidot,” ndot-ndot nsu, utọ nte hell ikan̄, purgatory, Abasi-Ita-ke-Kiet, ye akan̄a; n̄ko, mmọ ẹma ẹda mme idụt usụn̄ ẹkesịn ke ekọn̄, ẹkpude ndinam mmọ ẹkọri nte nti ikọt Abasi. Utịp? Ẹyak ibọk-n̄kpa ẹnọ mbon oro ẹnịmde nsu ke akpanikọ. Itie mmọ ekebiet eke anana-mbuọtidem nditọ Israel ke eyo Jeremiah, ẹmi Jehovah ọkọdọhọde ete: “Sese, mmọn̄ nnọ mmọ wormwood [“etidot,” NW] ẹdia, nnyụn̄ nnọ mmọ mmọn̄ etidot ẹn̄wọn̄: koro oburobụt ido otode mme prọfet Jerusalem osịm ofụri isọn̄.”—Jeremiah 9:15; 23:15.

32. Ini ewe ke iduọ oro Christendom okotode ke enyọn̄ eke spirit ediduọ akakabade ana in̄wan̄în̄wan̄, ndien didie ke ẹkenam enye ẹwụt?

³² Edito ke enyọn̄ eke spirit emi ndiduọ ama akabade ana in̄wan̄în̄wan̄ ke isua 1919 ke ini ẹkemekde ekpri nsụhọ mme Christian oro ẹyetde aran ndise mban̄a mme ufọn n̄kpọ Obio Ubọn̄, utu ke mme ọkwọrọ ederi Christendom. (Matthew 24:45-47) Ndien ọtọn̄ọde ke 1922 iduọ oro ama owụt idem ke ini otu Christian ẹmi ẹkefiakde ẹsịn odudu ke ubịnikọt mmọ oro ekedide in̄wan̄în̄wan̄ ediyarade edikpu oro mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹkpude.

33. Nso ke ẹkeyarade ẹban̄a se mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹdide ke mbono eke 1924 ke Columbus, Ohio, U.S.A.?

³³ N̄wọrọnda ke n̄kpọ emi ekedi usuanetop oro ẹkesuande ke se magazine The Golden Age okokotde “n̄kponn̄kan mbono Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible oro ẹkenịmde ke eyo oro.” Ẹkenịm mbono emi ke Columbus, Ohio, July 20-27, 1924. Nte eyịghe mîdụhe, ke ndausụn̄ angel  oro okofride ọyọhọ ukotowo ita, ẹma ẹnyịme okopodudu ubiere oro ke ukperedem ẹkesuande miliọn 50 nte babru. Ẹkemịn̄ enye ke ibuotikọ oro Ecclesiatics Indicted. Ekpri ibuotikọ kiet ama owụt n̄kpọ eneni emi: “Mfri Un̄wọn̄ọ Oro ye Mfri Urụkikọt.” N̄wed Ubiomikpe emi ke idemesie ama enen̄ede ayarade mme ọkwọrọ ederi Christendom ke mme utọ n̄kpọ nte mmọ ndida ikpọ udorienyịn̄ ido ukpono n̄kere, mmọ ndinam mme etubom unyamurua ye ikpọ ntaifiọk ukaraidem ẹdi akpan otuerọn̄ mmọ, mmọ ndima ndiwụt idem ke iso mme owo, ye mmọ ndisịn ndikwọrọ etop Obio Ubọn̄ Messiah nnọ mme owo. Enye ama ọsọn̄ọ owụt ete ke Abasi owụk Christian kiet kiet oro ayakde idem ọnọ ndikwọrọ “usen usiene Abasi nnyịn; ndidọn̄ kpukpru mbon mfụhọ esịt.”—Isaiah 61:2, KJ.

34, 35. (a) Tọn̄ọ nte ọyọhọ angel ita oro ọkọtọn̄ọ ndifri ukotowo esie, nso itịbe inọ odudu ye ukara oro mme ọkwọrọ ederi ẹkesinyenede? (b) Nso ke ini iso akama ọnọ mme ọkwọrọ ederi Christendom?

³⁴ Toto ke ini emi ọyọhọ angel ita oro ọkọtọn̄ọde ndifri ukotowo esie, itie ubre odudu mme ọkwọrọ ederi ke otu ubonowo isọn̄ọke ida tutu, ke eyo ye emana emi, ata esisịt ibat mmọ ẹsụk ẹnyene odudu oro ebietde eke Abasi oro mmọ ẹkenyenede ke mme isua ikie ẹmi ẹkebede. Ke ntak ukwọrọikọ eke Mme Ntiense Jehovah, ata akamba ibat owo ẹdidiọn̄ọ ẹte ke ediwak ukpepn̄kpọ oro mme ọkwọrọ ederi ẹkekpepde ẹdi ibọk-n̄kpa eke spirit—“etidot.” Adianade do, odudu mme ọkwọrọ ederi ke edem edere Europe ekpere ndikụre, ke adan̄aemi ke China ye ke mme idụt eken, mme ukara ẹsọsọn̄ ubọk ẹkpan odudu mmọ. Ke mme ikpehe obio Catholic ke Europe ye ke mme idụt America, idiọk etop oro mme ọkwọrọ ederi ẹnịmde ke mme mbubehe okụk, mbubehe ukaraidem, ye mbubehe ido uwem amabiat enyịn̄ mmọ. Ọtọn̄ọde kemi kaiso, idaha mmọ editak ke ndidọdiọk n̄kan nte ekedide, sia edide ke mîbịghike mmọ ẹmọn̄ ẹkụt ukem nsobo oro kpukpru mbon nsunsu ido ukpono eken ẹdikụtde.—Ediyarade 18:21; 19:2.

³⁵ Ufen oro Jehovah ọnọde Christendom ikụreke kan̄a. Kere ban̄a se itịbede ke ẹma ẹkefri ọyọhọ ukotowo inan̄.

Ekịm!

36. Nso itịbe ke ọyọhọ angel inan̄ ama okofri ukotowo esie?

³⁶ “Ekem ọyọhọ angel inan̄ ofri; ndien ẹmia ubak utịn kiet ke itie ita, ye ubak ọfiọn̄ kiet ke itie ita, ye ubak ntantaọfiọn̄ kiet ke itie ita; ẹte mmọ ẹkabade ẹbịre ke ubak mmọ kiet ke itie ita, uwemeyo okûnyene un̄wana ke ubak kiet ke itie ita, onyụn̄ edi kpa ntre ye okoneyo.” (Ediyarade 8:12) Ọyọhọ ufen usụkkiet oro okosịmde Egypt ekedi ata ekịm. (Exodus 10:21-29) Edi nso idi ndamban̄a ekịm emi edide mi ndinọmọ mme owo?

37. Didie ke apostle Peter ye Paul ẹketịn̄ n̄kpọ ẹban̄a idaha eke spirit mbon oro mîdụhe ke esịt esop Christian?

 ³⁷ Apostle Peter ama ọdọhọ ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ete ke mmọ ẹkedu ke ekịm, nditịn̄ ke n̄kan̄ eke spirit, mbemiso mmọ ẹkekabarede ẹdi Christian. (1 Peter 2:9) Paul n̄ko ama ada ikọ oro “ekịm” nditịn̄ mban̄a itie eke spirit eke mbon oro mîdụhe ke esịt esop Christian. (Ephesus 5:8; 6:12; Colossae 1:13; 1 Thessalonica 5:4, 5) Edi nso kaban̄a mbon oro ke Christendom ẹmi ẹdọhọde ke imonịm Abasi ke akpanikọ ẹnyụn̄ ẹdọhọde ke imonyịme Jesus nte Andinyan̄a mmimọ?

38. Ọyọhọ angel inan̄ ofri nso akpan n̄kpọ aban̄a “un̄wana” eke Christendom?

³⁸ Jesus ọkọdọhọ ete ke ẹyediọn̄ọ mme Christian akpanikọ oto mfri mmọ ye nte ke ediwak owo oro ẹdọhọde ke idi mbet imọ ẹdi “mme anam-ukwan̄n̄kpọ.” (Matthew 7:15-23) Idụhe owo baba kiet oro osụkde enyịn ese mfri ubak ererimbot kiet ke itie ita oro Christendom odude emi ekemede ndifan̄a nte ke enye ifiọn̄ọke-fiọn̄ọ ubọk isan̄a ke ọkpọsọn̄ ekịm eke spirit. (2 Corinth 4:4) Enye enyene nduduọhọ akan, sia enye ọdọhọde ke idi Christian. Ntem, otịm odot nte ke ọyọhọ angel inan̄ oro ekpenyene ndifri akpanikọ oro nte ke “un̄wana” eke Christendom, enen̄ede edi ekịm, ndien mme itie “un̄wana” esie edi eke mbon Babylon—idịghe eke Christian.—Mark 13:22, 23; 2 Timothy 4:3, 4.

39. (a) Didie ke ubiere oro ẹkenyịmede ke mbono ke 1925 eketịn̄ n̄kpọ aban̄a nsunsu un̄wana eke Christendom? (b) Nso n̄kaiso ediyarade ke ẹkenam ke 1955?

³⁹ Nte ekemde ye ntọt eke heaven oro, akamba ibatowo ke otu ikọt Abasi ẹma ẹsop idem ke mbono ke Indianapolis, Indiana, U.S.A., ke August 29, 1925, ẹnyụn̄ ẹnyịme ẹtan̄a in̄wan̄în̄wan̄ ubiere oro ẹkekotde “Etop Idotenyịn.” N̄ko-n̄ko, ẹma ẹsuan n̄kpọ nte miliọn 50 ke ediwak usem. Enye ama etịn̄ aban̄a nsunsu un̄wana oro otode otu mme anyamurua nyom akwa udori, mme adaiso ukaraidem, ye mme ọkwọrọ ederi ido ukpono, nte edide utịp ndiwụt ke “mme owo ẹma ẹduọn̄ọ ẹdụk ekịm.” Ndien enye ama anyan ubọk owụt Obio Ubọn̄ Abasi nte ata idotenyịn ndinyene “mme edidiọn̄ ẹdide emem, uforo, nsọn̄idem, uwem, ubọhọ ye nsinsi inemesịt.” Ama oyom uko man ekpri otu Christian oro ẹyetde aran ẹkpekeme nditan̄a mme utọ etop oro ndori akwa esop Christendom ke idem. Edi ke esịt kiet, toto ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1920 tutu osịm idahaemi, mmọ ke ẹnam ntre. Ke ndondo emi, ke 1955, ẹma ẹkaiso  ẹyarade otu mme ọkwọrọ ederi ke ndisuan ekpri n̄wed ẹkekotde Christendom or Christianity—Which One Is “the Light of the World”? ke ediwak usem ke ofụri ererimbot. Mfịn, mbubịk ido Christendom amakabade ana ata in̄wan̄în̄wan̄ tutu eyedi se ediwak owo ke ererimbot ẹkemede ndikụt enye ke idemmọ. Edi ikọt Jehovah itekke ifịk ke ndiyarade se enye edide: kpa obio ubọn̄ ekịm.

Ntrukpom eke Efede

40. Uyo ukotowo inan̄ oro okowụt ke Christendom edi nso?

⁴⁰ Akpa uyo ukotowo inan̄ ẹmi ke akpanikọ amanam ẹyarade ndon ndon ye idiọk itie n̄kpa Christendom. Ẹma ẹyarade ubak “isọn̄” esie nte odotde ndibọ ubiomikpe Jehovah. Ẹma ẹwụt ke mme ukara uyom ukpụhọde oro ẹkewọrọde ẹdi ke mme idụt esie ye ke mme ebiet efen ẹkedi se ẹbatde nte ẹdide n̄kpọ afanikọn̄ ọnọ uwem eke spirit. Ẹma ẹyarade itie iduọ mme ọkwọrọ ederi esie, ẹma ẹnyụn̄ ẹyarade ofụri ekịm eke idaha n̄kpọ spirit esie ẹwụt kpukpru owo ndikụt. Christendom enen̄ede edi ikpehe oro enyenede nduduọhọ akan ke editịm n̄kpọ Satan.

41. Ke ini ẹdopde uyo ndifri udịm udịm ukotowo oro, nso ke John okụt onyụn̄ okop?

⁴¹ Nso isụhọ do ndiyarade? Mbemiso inyenede ibọrọ mbụme emi, ẹdop uyo ibio ibio ini ke edifri udịm udịm ukotowo emi. John etịn̄ se enye afiakde okụt ete: “Ndien n̄kụt, nnyụn̄ n̄kop nte ntrukpom, eke efede ke ufọt-iba enyọn̄, ọdọhọ ke ọkpọsọn̄ uyo ete, Mbọm, mbọm, mbọm [“N̄kpọnnam, n̄kpọnnam, n̄kpọnnam,” NW] ọnọ mme andidụn̄ ke isọn̄, ke ntak mme uyo ukotowo efen eke mme angel ita eken ẹdifride.”—Ediyarade 8:13.

42. Ntrukpom eke efede ekeme ndida mban̄a nso, ndien nso idi etop esie?

⁴² Ntrukpom kiet efe ke ata ikpaenyọn̄, man mme owo ke ntatara ebiet ẹkeme ndikụt enye. Enye enyene enyịn oro ọsọpde ndikụt n̄kpọ ke esen esen usụn̄ onyụn̄ ekeme ndibem iso n̄kụt n̄kpọ ke anyan ebiet. (Job 39:29) Ẹma ẹwụt kiet ke otu n̄kpọ-uwem inan̄ edide cherub, oro ẹdude ẹkanade ebekpo Abasi nte ebietde ntrukpom eke efede. (Ediyarade 4:6, 7) M̀mê enye edi cherub emi m̀mê edi ọsọp-enyịn asan̄autom Abasi efen, enye atan̄a okopodudu etop kiet ke ọkpọsọn̄ uyo ete: “N̄kpọnnam, n̄kpọnnam, n̄kpọnnam”! Yak mme andidụn̄ isọn̄ ẹtịm ẹfiọk, nte ẹkopde uyo ukotowo ita oro ẹsụhọde, mmọ kiet kiet enyene ebuana ye mme n̄kpọnnam ẹmi.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

 [Chart ke page 139]

Ẹyarade Mmọn̄ Christendom Nte Edide Etidot

Mme Ukpepn̄kpọ ye Mme Se Bible Enen̄erede Etịn̄

Edu Christendom

Ọkpọkpọ Enyịn̄ Abasi idịghe Jesus ọkọbọn̄ akam ete ẹnam enyịn̄

akpan n̄kpọ: “Edida enyịn̄ Abasi asana. Peter ọkọdọhọ ete:

ekededi n̄kot n̄kukụre ye Abasi “Ẹyenyan̄a kpukpru owo eke ẹsemede

kierakiet . . . ke ofụri ofụri ẹkot enyịn̄ Jehovah.”

idotke ye ukpepn̄kpọ Ufọkederi (Utom 2:21; Joel 2:32;

Christian ke ofụri ererimbot.” Matthew 6:9; Exodus 6:3;

(Ebeiso ikọ ke Revised Ediyarade 4:10b; 15:3; 19:6)

Standard Version)

Abasi edi Abasi-Ita-ke-Kiet: Bible ọdọhọ ete ke Jehovah

“Ete edi Abasi, Eyen edi Abasi, omokpon akan Jesus onyụn̄ edi

Edisana Spirit onyụn̄ edi Abasi, Abasi ye ibuot ọnọ Christ.

edi kpa ye oro mmọ idịghe Abasi (John 14:28; 20:17; 1 Corinth 11:3)

ita edi ẹdi Abasi kiet.” Edisana spirit edi anamutom

(The Catholic Encyclopedia, odudu Abasi. (Matthew 3:11;

nsiondi eke 1912) Luke 1:41; Utom 2:4)

Ukpọn̄ owo ikpaha ke nsinsi: Owo edi ukpọn̄. Ke owo akpade

“Ke ini owo akpade ukpọn̄ ye ukpọn̄ ikereke n̄kpọ m̀mê ndikop

ikpọkidem esie ẹbahade. n̄kpọ onyụn̄ afiak ke ntan oro

Ikpọkidem esie . . . obụrọde ẹkedade ẹnam enye. (Genesis 2:7;

. . . Nte edide, ukpọn̄ owo Ge 3:19; Psalm 146:3, 4;

isikpaha n̄kpa.” (What Happens Ecclesiastes 3:19, 20; 9:5, 10;

After Death, n̄wed mbon Roman Ezekiel 18:4, 20)

Catholic)

Ẹnọ mme idiọkowo ufen ke hell N̄kpọ eyenutom idiọkn̄kpọ edi n̄kpa,

ke mmọ ẹma ẹkekpan̄a: “Nte idịghe uwem ke itie ndutụhọ.

ekemde ye ukpepn̄kpọ Christian (Rome 6:23) Mme akpan̄kpa ifiọkke

eke ini eset, hell edi itie n̄kpọ ke hell (Hades, Sheol),

nsinsi ndutụhọ ye ubiak.” ẹtie ẹbet ediset ke n̄kpa.

(The World Book Encyclopedia, (Psalm 89:48; John 5:28, 29;

nsiondi eke 1987) Joh 11:24, 25; Ediyarade 20:13, 14)

“Udorienyịn̄ oro, Esịne-ufọt N̄kukụre esịne-ufọt ke ufọt Abasi

Edide N̄wan ada aban̄a Ọbọn̄an̄wan ye mme owo edi Jesus.

Nnyịn.” (New Catholic (John 14:6; 1 Timothy 2:5;

Encyclopedia, nsiondi eke 1967) Mme Hebrew 9:15; 12:24)

Ẹkpenyene ndinịm nseknditọ Baptism enyene mbon oro ẹma

baptism: “Toto ke ata editọn̄ọ ẹkenam ẹdi mbet ẹnyụn̄ ẹkpep

Ufọkederi okosụk ononịm Usọrọ ndinịm mme ewụhọ Jesus. Man owo

Baptism ọnọ nseknditọ. Ikụreke odot ndina baptism, ana enye ọfiọk

ke edinam emi ndidi se ẹkerede Ikọ Abasi onyụn̄ owụt mbuọtidem.

ẹte ke ekem ye ibet, edi ẹma (Matthew 28:19, 20; Luke 3:21-23;

ẹkpep enye n̄ko nte edide se Utom 8:35, 36)

ẹyomde ọyọhọ ọyọhọ kaban̄a

edinyan̄a.” (New Catholic

Encyclopedia, nsiondi eke 1967)

Ẹbahade ekese ufọkederi ẹdọn̄ Kpukpru mme Christian akpa isua

ke n̄ka usụhọde owo ye n̄ka ikie ẹkedi mme asan̄autom ẹnyụn̄

ukwọrọ ederi, emi ẹsan̄ade utom ẹbuana ke ndikwọrọ eti mbụk.

ẹnọ mme usụhọde owo. Ẹsiwak (Utom 2:17, 18; Rome 10:10-13;

ndikpe mme ọkwọrọ ederi okụk ke Ro 16:1) Christian ekpenyene ‘ndinọ

ntak utom mmọ ẹnyụn̄ ẹmenede mmọ ke ikpîkpu,’ idịghe ke okụk.

ke enyọn̄ ẹkon̄ ẹkan mme (Matthew 10:7, 8) Jesus ama ọsọn̄ọ

usụhọde owo ke ndinọ mme utọ akpan ikpọ udorienyịn̄ ido ukpono.

udorienyịn̄ nte “Reverend,” “Father,” (Matthew 6:2; 23:2-12;

m̀mê “His Eminence.” 1 Peter 5:1-3)

Ẹsikama mme mbiet, ndise, ye Ana mme Christian ẹfehe ẹkpọn̄

mme cross ke utuakibuot: kpukpru orụk ukpono ndem, esịnede

“Ẹnyene ndinịm mme mbiet . . . se ẹkotde uke uke utuakibuot.

eke Christ, eke Edisana Eka (Exodus 20:4, 5; 1 Corinth 10:14;

Abasi, ye eke ndisana owo eken, 1 John 5:21) Mmọ ituakke ibuot

ke . . . mme ufọkederi ẹnyụn̄ inọ Abasi ke edikụt ke enyịn edi

ẹnọ mmọ ukpono ye utuakibuot ke spirit ye ke akpanikọ.

oro odotde.” (Ubiere Akwa Esop (John 4:23, 24; 2 Corinth 5:7)

eke Trent [1545-1563])

Ẹkpep mbon ufọkederi ete ke Jesus ọkọkwọrọ Obio Ubọn̄ Abasi

mme uduak Abasi ẹdisu ebe ke nte idotenyịn ubonowo, idịghe

mbre ukara. Cardinal Spellman ndusụk ndutịm ukaraidem.

oro akakpade ọkọdọhọ ete: “Usụn̄ (Matthew 4:23; 6:9, 10) Enye ama

kiet kpọt odu ndinyene emem esịn ndisịn idem ke mbre ukara.

. . . , usụn̄ ukara mbio obio.” (John 6:14, 15) Obio Ubọn̄ esie

Mbụk n̄kpọntịbe ẹtọt ebuana oro ikedịghe ubak ererimbot emi;

ido ukpono enyenede ke ndutịm ntem, mme mbet esie ikenyeneke

mbre ukara ererimbot (idem ke ndidi ubak ererimbot.

mme en̄wan ubiọn̄ọ ukara) ye (John 18:36; 17:16)

ibetedem oro enye ọnọde UN James ama odụri owo utọn̄ ete

(Edidiana M’idụt) nte “akpatre ẹkûnam ufan ye ererimbot.

idotenyịn kaban̄a edidianakiet (James 4:4)

ye emem.”

[Ndise ke page 132]

Edidianade ufịkn̄kpọ itiaba oro ada osịm edifri ukotowo itiaba

[Ndise ke page 140]

“N̄kpọ-Ata Emi Ẹnịmde Mme Adaiso Ererimbot ke Iso.” (1922)

Ubiere emi ama an̄wam nditan̄a ufen Jehovah ndori “isọn̄” ke idem

[Ndise ke page 140]

“Ntọt Ẹnọde Kpukpru Christian.” (1923)

Ubiere emi ama atan̄a ndot-ndot ubiomikpe Jehovah odori “ubak inyan̄ kiet ke itie ita”

[Ndise ke page 141]

“Ẹbiom Mme Ọkwọrọ Ederi Ikpe.” (1924)

Edisuan oro ẹkesuande babru emi ntatara ntatara ama an̄wam ndinam mme owo ẹdiọn̄ọ ẹte ke “ntantaọfiọn̄” mme ọkwọrọ ederi Christendom ama ọduọ

[Ndise ke page 141]

“Etop Idotenyịn” (1925)

Ẹma ẹda in̄wan̄în̄wan̄ ubiere emi ndiyarade abian̄a abian̄a itie unọ un̄wana eke Christendom nte edide ata itie oro ekịm otode