1, 2. Tịn̄ n̄kpọ ita emi aban̄ade owo ndinem idem esịt, emi owo ekemede ndibiere ndinam.

DA NTE ke oyom ndidia edinem mfri, edi okụt itie oro abiarade. Nso ke akpanam? Emekeme ndidia ofụri mfri oro, emekeme nditop enye nduọk, mîdịghe esịbe itie oro abiarade do ọduọk onyụn̄ adia n̄kan̄ eken. Ewe ke afo akpanam?

² Se nnyịn isidade inem idem esịt etie nte mfri oro. Emekeme ndiyom ndinem idem esịt ndusụk ini, edi okụt ke ata ediwak se mme owo ẹdade ẹnem idem esịt mfịn ifọnke, ke ndusụk ẹdi ata oburobụt n̄kpọ. Nso ke edinam? Ndusụk owo ẹsida se ededi emi ererimbot ẹsiode ẹdi ẹnem idem esịt, ndusụk iyomke-yom ndomokiet mbak mmọ ẹdidue Abasi. Edi mbon en̄wen ẹsitịn̄ enyịn ẹsat se ededi emi mîfọnke ẹsio, ẹnyụn̄ ẹda se ifiakde ifọn kpọt ẹnem idem esịt ke ini ke ini. Ewe ke otu ita emi ke afo akpanam man Abasi aka iso ama fi?

3. Nso ke idineme idahaemi?

³ Ata ediwak nnyịn idinam ọyọhọ ita oro. Imọfiọk ke idiọkke owo ndisio ini nnam n̄kpọ emi edinamde esịt enem enye, edi ana ikụt n̄ko ite ke Abasi ama se imekde ndinam oro. Ntem, yak ise nte idisan̄ade idiọn̄ọ m̀mê ewe n̄kpọ emi mme owo ẹsinamde man ẹnem idem esịt ke Abasi ama, m̀mê ewe ke enye mîmaha.  Edi mbemiso inemede enye oro, yak ise nte se idade inem idem nnyịn esịt ekemede ndinam Jehovah ama m̀mê asua se nnyịn inamde inọ enye.

4. Nditi ke ima iyak idem inọ Abasi akpanam inam nso ye se idade inem idem esịt?

⁴ Ini kiet ko, eyenete nnyịn emi akanade baptism ke 1946 ọkọdọhọ ete: “Mmesikụt nte ke mmodu ke ini ẹnọde kpukpru utịn̄ikọ baptism nnyụn̄ nnen̄ede n̄kpan̄ utọn̄ nte n̄kpọ eke ami nyomde ndina baptism.” Ntak emi enye esinamde ntre? Enye ọkọdọhọ ke imọ nditi ke ima iyak idem inọ Abasi enen̄ede an̄wam imọ isọn̄ọ ida inam n̄kpọ Abasi. Anaedi omokụt ke enye etịn̄ akpanikọ. Ndisiti idemfo ke ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Jehovah ndida ofụri uwem fo nnam n̄kpọ esie ayan̄wam fi ọsọn̄ọ ada anam n̄kpọ Abasi. (Kot Ecclesiastes 5:4.) Emi ayanam ekpeme se ededi emi anamde, edide anam n̄kpọ Abasi m̀mê ọnọ idem inemesịt. Ke leta emi Apostle Paul ekewetde ọnọ ẹsọk mme Christian eyo esie, enye ama owụt ke se nnyịn ikpesinamde edi oro. Enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Edide mbufo ẹdia n̄kpọ m̀mê ẹn̄wọn̄ n̄kpọ m̀mê ẹnam  n̄kpọ ekededi, ẹnam kpukpru n̄kpọ ẹnọ Abasi ubọn̄.”​—1 Corinth 10:31.

5. Didie ke Leviticus 22:​18-20 anam item oro ẹnọde ke Rome 12:1 an̄wan̄a nnyịn?

⁵ Se ededi oro anamde ke uwem emi asan̄a n̄kpọ ye utuakibuot emi afo atuakde ọnọ Jehovah. Paul ama ada leta oro enye ekewetde ọnọ mbon Rome, anam mme owo ẹkụt ke emi edi akpanikọ. Enye okọdọhọ ete: “Ẹda idem mbufo ẹnọ Abasi nte odu-uwem uwa emi asanade, emi Abasi onyụn̄ enyịmede ndibọ, kpa edisana utom emi ẹdade ukeme ukere n̄kpọ mbufo ẹnam.” (Rome 12:1) Idem emi Paul etịn̄de aban̄a mi esịne ekikere fo, esịt fo, ye odudu fo. Ana ada kpukpru emi anam n̄kpọ Abasi. (Mark 12:30) Paul ọkọdọhọ ke ndinam utom Abasi ke ofụri esịt edi uwa. Ikọ esie ọwọrọ ke ana ikpeme se inamde. Ke ini Ibet Moses, Abasi ikesibọhọ uwa unam emi obiomode ndo m̀mê ọdọn̄ọde. (Leviticus 22:​18-20) Kpasụk ntre, edieke n̄kpọ asabarede se Christian awade ọnọ Abasi​—se enye anamde ọnọ Abasi​—Abasi idibọhọ utọ uwa oro. Edi didie ke oro ekeme nditịbe?

6, 7. Didie ke Christian ekeme ndisabade idemesie, ndien nso iditịbe edieke enye anamde oro?

⁶ Paul ama ọnọ mme Christian ke Rome item ete: “[Ẹkûka] iso ẹyak ndido idem mbufo ẹnọ idiọkn̄kpọ,” onyụn̄ ọdọhọ mmọ “ẹwot mme edinam ikpọkidem.” (Rome 6:​12-14; 8:13) Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ leta esie, enye ama asiak ndusụk “edinam ikpọkidem.” Enye ọkọdọhọ ke ndiọi owo ẹtie ntem: ‘Inua mmọ ọyọhọ ye isụn̄i.’ “Ikpat mmọ ẹsọp ẹka ndiduọk iyịp.” “Ndịk Abasi idụhe mmọ ke enyịn.” (Rome 3:​13-18) Edieke Christian adade “ndido idem” esie anam idiọkn̄kpọ, enye asabade idem esie. Ke uwụtn̄kpọ, edieke Christian okoide-koi ese obukpo n̄kpọ nte oburobụt ndise m̀mê  nte ẹtụhọrede owo ibak ibak, enye ‘ayak enyịn esie ọnọ idiọkn̄kpọ’ onyụn̄ asabade ofụri idem esie. Se enye ananam ọnọ Abasi isanake; idinemke Abasi ndibọ. (Deuteronomy 15:21; 1 Peter 1:​14-16; 2 Peter 3:11) Ata ibak ke enye anam idemesie oro ke ntak emi enye adade n̄kpọ emi mîfọnke enem idem esịt!

⁷ Omokụt do ke ana Christian enen̄ede ekpeme se enye adade enem idem esịt. Ana ikụt ite ke se idade inem idem esịt idisabakede uwa oro iwade inọ Abasi. Yak ineme ndien m̀mê ewe n̄kpọ emi mme owo ẹsidade ẹnem idem esịt ke Abasi ama, m̀mê ewe ke enye mîmaha.

8, 9. (a) Ẹkeme ndibahade se mme owo ẹsidade ẹnem idem esịt nsịn ke utọ ifan̄? (b) Nso ke nnyịn mîkpadaha inem idem esịt, ndien ntak-a?

⁸ Ẹkeme ndibahade se mme owo ẹsidade ẹnem idem esịt nsịn ke utọ iba. Akpa esịne mme n̄kpọ emi mîkpanaha Christian ama. Ọyọhọ iba esịne mme n̄kpọ emi anade owo kiet kiet ebiere m̀mê imoyom m̀mê iyomke. Ẹyak itọn̄ọ ye akpa oro​—n̄kpọ emi mîkpanaha Christian ada enem idem esịt.

⁹ Nte ima iketetịn̄ ke Ibuot 1 n̄wed emi, Bible akpan ndusụk n̄kpọ emi mme owo ẹsidade enem idem esịt. Ke uwụtn̄kpọ, enyene ndusụk ikpehe Intanet, ndusụk fim, ndusụk edinam TV, ye ndusụk ikwọ emi aban̄ade afai, edinam mme demon, oburobụt ndise, m̀mê emi ekpepde mme owo ndidu oburobụt uwem. Ikpanaha mme ata Christian ẹda utọ n̄kpọ emi ẹnem idem esịt sia emi esinam etie nte ke se Bible akpande akam ọfọn. (Utom 15:​28, 29; 1 Corinth 6:​9, 10; Ediyarade 21:8) Edieke etrede ndida mmọ nnem idem esịt, Jehovah oyokụt ke ‘amasua se idiọkde,’ ke ‘ọmọwọn̄ọde ọkpọn̄  idiọk.’ Emi oyowụt ke afo enyene “mbuọtidem eke mîsan̄ake ye mbubịk.”​—Rome 12:9; Psalm 34:14; 1 Timothy 1:5.

10. Nso ke mme owo ẹsikere ẹban̄a ndiọi n̄kpọ emi mmọ ẹdade ẹnem idem esịt? Ntak utọ ekikere oro mîfọnke?

¹⁰ Ndusụk owo ẹkere ke ndida oburobụt n̄kpọ nnem idem esịt isibiatke owo. Mmọ ẹsidọhọ ẹte, ‘Mmekeme ndise mmọ ke fim m̀mê ke TV, edi tutu amama ndinamke mmọ.’ Owo emi ekerede n̄kpọ ntre abian̄a idem. (Kot Jeremiah 17:9.) Edieke esinemde-nem nnyịn ndise n̄kpọ emi Jehovah akpande, ndi imenen̄ede ‘isua se idiọkde’? Ndisise, ndisikot, m̀mê ndisikpan̄ utọn̄ nnọ oburobụt n̄kpọ ayanam ọtọn̄ọ nditie nte ke mme n̄kpọ oro idiọkke. (Psalm 119:70; 1 Timothy 4:​1, 2) Emi ekeme ndinam itọn̄ọ ndinam se mîfọnke onyụn̄ anam ikûda aba idiọkido mbon en̄wen nte idiọkn̄kpọ.

11. Didie ke Galatia 6:7 owụt ke ọfọn isasat se idade inem idem esịt?

¹¹ Se itịn̄de emi esitịbe. Ndusụk Christian ẹnam oburobụt ido ke ntak se mmọ ẹsimade ndise. Afanikọn̄ oro n̄kpọ emi esịnde mmọ anam mmọ ẹdikụt ke idiọk ini ke “se ededi eke owo ọtọde, oro ke enye edinyụn̄ ọdọk.” (Galatia 6:7) Edi afo emekeme ndifep utọ afanikọn̄ oro. Edieke ọtọde se ifọnde ke esịt fo, esịt eyenem fi ndidọk se ifọnde.​—Se ekebe oro “ Nso ke N̄kpada Nnem Idem Esịt?”

12. (a) Galatia 6:5 asan̄a nso ye owo ndinem idem esịt? (b) Nso idin̄wam nnyịn ibiere n̄kpọ emi ẹyakde ẹnọ enyene-idem?

¹² Ẹyak ineme idahaemi iban̄a mme n̄kpọ emi Ikọ Abasi mîtịn̄ke nnennen nnennen m̀mê ọfọn ida inem idem esịt m̀mê ifọnke. Ke se iyomde ndineme emi,  Christian kiet kiet enyene ndibiere ke idemesie m̀mê se enye oyomde ndida nnem idem esịt ọfọn m̀mê ifọnke. (Kot Galatia 6:5.) Edi emi iwọrọke ke idụhe n̄kpọ emi ekemede ndin̄wam nnyịn. Bible etịn̄ mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam nnyịn ifiọk ekikere Jehovah. Edieke itienede mmọ, iyọfiọk “se uduak Jehovah edide” ke kpukpru n̄kpọ, oro edi, se enye akpamade nnyịn inam, m̀mê edi ke se imekde ndida nnem idem nnyịn esịt.​—Ephesus 5:17.

13. Nso idinam nnyịn ifep ndida se Jehovah mîmaha nnem idem esịt?

 ¹³ Imọdiọn̄ọ ke ndusụk owo ke otu ikọt Jehovah ẹsisọp ẹdiọn̄ọ nnennen n̄kpọ emi anade mmọ ẹnam ẹkan mbon eken. (Philippi 1:9) Mme Christian ẹdiọn̄ọ ke mme owo isimaha n̄kpọ ukem ukem. Ntre, ufọn idụhe ndikere ke kpukpru Christian ẹdida ukem n̄kpọ inem idem esịt. Kpa ye emi kpukpru nnyịn mîmaha n̄kpọ ukem ukem, edieke nnyịn inen̄erede idomo ndida Ikọ Abasi ndu uwem, iyesisọp ifep n̄kpọ ekededi emi Jehovah mîmaha ke ini inemde idem esịt.​—Psalm 119:​11, 129; 1 Peter 2:16.

14. (a) Nso ke mîkpanaha ifre ke ini imekde se iyomde ndida nnem idem esịt? (b) Nso ke ikpanam man n̄kpọ Abasi edi ata akpan n̄kpọ ke uwem nnyịn?

¹⁴ N̄kpọ en̄wen emi mîkpanaha efre ke ini ebierede nte edinemde idem esịt edi ini emi edibiatde. Se afo emekde ndida nnem idem esịt owụt se amade, edi ini oro abiatde owụt se afo adade ke akpan n̄kpọ. N̄kpọ Abasi edi ata akpan n̄kpọ ọnọ mme Christian. (Kot Matthew 6:33.) Nso ke akpanam man aka iso ada n̄kpọ Abasi ntre? Apostle Paul ọkọdọhọ ete: “Ẹtịm ẹkpeme nte mbufo ẹsan̄ade, mbak ẹdisan̄a nte mbon ndisịme edi ẹsan̄a nte mbon ọniọn̄, ẹdedep ifet ẹnọ idem mbufo.” (Ephesus 5:​15, 16) Edieke enịmde udomo ini oro oyomde ndida nnem idem esịt, udûbiatke ini ukaha, eyenyene ini anam “se idide akpan n̄kpọ ikan,” oro edi, mme n̄kpọ oro ẹdin̄wamde fi aka iso ekpere Abasi.​—Philippi 1:10.

15. Ntak emi ọfọnde idiọn̄ọ nnennen itie emi ikpetrede ke ini inemde idem esịt?

¹⁵ Enen̄ede ọfọn ikpeme idem inyụn̄ idiọn̄ọ nnennen itie emi ikpetrede ke ini inemde idem esịt. Nso ke oro ọwọrọ? Ke eteti uwụtn̄kpọ oro ikọnọde do iban̄a mfri? Ke ini oyomde ndisịbe n̄kan̄ emi abiarade  nduọk, ayafiak esịk ubọk ekpri odụk n̄kan̄ emi mîbiarake mbak udûdue udia itie oro abiarade. Ke ini imekde se iyomde ndida nnem idem esịt, ọfọn inen̄ede ikpeme se imekde. Christian emi Ikọ Abasi an̄wan̄ade idimekke n̄kpọ ekededi emi Bible akpande, m̀mê n̄kpọ ekededi oro ọdọn̄ọde n̄kpọ emi ekemede ndinam enye edue Abasi. (Mme N̄ke 4:​25-27) Edieke inen̄erede itiene item Bible, nnyịn idimekke ekededi ke otu oro.

16. (a) Didie ke ikeme ndiwụt ke imasua se Jehovah asuade? (b) Nso idinam emehe fi ndidu uwem emi enemde Jehovah esịt?

¹⁶ Mme ata Christian ẹsikere kan̄a m̀mê Jehovah ese didie se mmimọ iyomde ndida nnem idem esịt. Bible etịn̄ se Jehovah amade ye se Jehovah asuade. Ke uwụtn̄kpọ, Edidem Solomon ama ọdọhọ ke Jehovah asua utọ n̄kpọ nte “edeme nsu, ubọk eke ọduọkde iyịp eke mîduehe, esịt eke aduakde ibak, ukot eke ọsọpde aka ndinam idiọk.” (Mme N̄ke 6:​16-19) Didie ke afo ekpese mme n̄kpọ emi Jehovah asuade? Andiwet Psalm ọkọdọhọ ete: “O mbufo emi ẹmade Jehovah, ẹsua se idiọkde.” (Psalm 97:10) Akpana se afo emekde ndida nnem idem esịt owụt ke emenen̄ede asua se Jehovah asuade. (Galatia 5:​19-21) Kûfre n̄ko ke se anamde ke ini odude ikpọn̄ esiwụt utọ owo emi afo enen̄erede  edi. (Psalm 11:4; 16:8) Edieke enen̄erede ọdọn̄ fi ndinam se inemde Jehovah kpukpru ini, afo eyesinam se Bible ekpepde, oyonyụn̄ emehe fi ndisinam ntre kpukpru ini.​—2 Corinth 3:18.

17. Nso ke ikpobụp idem nnyịn mbemiso imekde se ididade inem idem esịt?

¹⁷ Nso en̄wen ke ekeme ndinam man esida se Jehovah amade enem idem esịt? Sibụp idemfo, ‘Ndi se nyomde ndimek emi ayafịna mi? Ndi se nyomde ndimek emi ayanam n̄ka iso ndi ufan Abasi?’ Ke uwụtn̄kpọ, mbemiso ebierede m̀mê akpana ese fim, bụp idemfo ete, ‘Ndi esịt ayafịna mi mma nse fim emi mma?’ Yak ise se Bible etịn̄de aban̄a emi.

18, 19. (a) Didie ke Philippi 4:8 ekeme ndin̄wam nnyịn ifiọk m̀mê se idade inem idem esịt ọfọn m̀mê ifọnke? (b) Siak mme itie Bible en̄wen oro ẹkemede ndin̄wam fi ọfiọk nti n̄kpọ emi akpadade enem idem esịt. (Se ikọ idakisọn̄.)

¹⁸ Bible etịn̄ akpan n̄kpọ kiet ke Philippi 4:8. Itie oro ọdọhọ ete: “N̄kpọ ekededi eke edide akpanikọ, n̄kpọ ekededi eke odotde ẹtịm ẹkere, n̄kpọ ekededi eke enende, n̄kpọ ekededi eke asanade, n̄kpọ ekededi eke ẹmade, n̄kpọ ekededi eke ọwọrọde eti etop, n̄kpọ ekededi eke esịnede eti ido ye n̄kpọ ekededi eke odotde itoro, ẹka iso ẹkere mme n̄kpọ emi.” Imọdiọn̄ọ ke Paul iketịn̄ke iban̄a se owo akpadade enem idem esịt ke itien̄wed emi, edi eketịn̄ aban̄a mme n̄kpọ emi ẹnemde Abasi esịt, emi ikpesikerede. (Psalm 19:14) Edi ikọ Paul oro ekeme ndin̄wam owo ebiere se akpadade enem idem esịt. Didie?

¹⁹ Bụp idemfo ete, “Ndi fim, vidio game, ikwọ, m̀mê mme n̄kpọ en̄wen oro nsidade nnem idem esịt esinam n̄kere ‘n̄kpọ emi asanade’?” Ke uwụtn̄kpọ, nso ke esikere ke ama ekese fim ama? Edieke esikerede nti n̄kpọ, ọwọrọ fim oro ama ọfọn. Edi edieke esikerede  oburobụt n̄kpọ, ọwọrọ fim oro ikọfọnke. (Matthew 12:33; Mark 7:​20-23) Ntak idọhọde ntre? Ndikere utọ n̄kpọ oro idiyakke esịt ana fi sụn̄, ayabiat fi esịt, onyụn̄ ekeme ndinam Abasi okûma fi aba. (Ephesus 5:5; 1 Timothy 1:​5, 19) Sia utọ n̄kpọ oro mîfọnke ye afo, nen̄ede biere ke ududaha enye unem idem esịt. * (Rome 12:2) Tie nte andiwet Psalm emi ekeben̄ede Jehovah ete: “Nam enyịn mi ọwọn̄ọde ọkpọn̄ ndikụt obukpo n̄kpọ.”​—Psalm 119:37.

20, 21. Didie ke 1 Corinth 10:​23, 24 ekeme ndin̄wam nnyịn imek se idade inem idem esịt?

²⁰ Paul ama etịn̄ akpan n̄kpọ kiet ke Bible emi anade owo eti ke ini enye oyomde ndibiere n̄kpọ. Enye ọkọdọhọ ete: “Kpukpru n̄kpọ ẹnenen ndinam, edi idịghe kpukpru n̄kpọ ẹdi se ibọpde-bọp. Yak owo kiet kiet okûyom ufọn idemesie, edi oyom ufọn owo en̄wen.” (1 Corinth 10:​23, 24) Didie ke itie Bible emi ekeme ndin̄wam owo emek nti n̄kpọ ada enem idem esịt? Ọkpọfọn obụp idemfo, ‘Ndi se mmekde ndida nnem idem esịt ekeme ndifịna mbon en̄wen?’

²¹ Ekeme ndidi enyene n̄wed, ikwọ, fim, m̀mê n̄kpọ ntre emi afo ekerede ke idiọkke. Edi edieke ọfiọkde ke emi afịna ndusụk nditọete fo, emekeme ndision̄o idem n̄kpọn̄. Ntak-a? Sia uyomke ndinam mmọ ibak; uyomke ndinam ọsọn̄ mmọ ndisọn̄ọ nda nnam n̄kpọ Abasi. Paul ọkọdọhọ ke mbon oro mînamke emi ‘ẹnam nditọete mmọ idiọk,’ ke mmọ ‘ẹnam idiọkn̄kpọ ẹdue Christ.’ Afo ndikpọn̄ n̄kpọ oro owụt ke amanam item emi: “Ẹkûnam n̄kpọ ẹdi ntak iduọ.”  (1 Corinth 8:12; 10:32) Ata eti item ke Paul ọkọnọ emi; mme ata Christian mfịn ẹsinam item emi. Mmọ ẹsikpọn̄ ndusụk n̄kpọ emi mmọ ẹkpedade ẹnem idem esịt emi mîdiọkke mbak idifịna nditọete mmọ.​—Rome 14:1; 15:1.

22. Ntak emi owo mîkpekereke ke ana kpukpru owo ẹma se imọ imade ke n̄kpọ emi anade enyene-idem emek?

²² Edi ọkpọfọn owo emi esịt esisọpde afịna ekere aban̄a mbon en̄wen n̄ko. Ikpanaha enye eyịre ke akpana kpukpru owo ke esop ẹma sụk se imọ imade, ke se imọ isidade inem idem esịt ke kpukpru owo ẹkpeda n̄ko. Ndinam ntre edinam enye etie nte awat o-moto emi eyịrede ete kpukpru owo emi ẹwatde uwat ke ọkpọusụn̄ ẹwat ukem ukem nte imọ. Utọ n̄kpọ oro ikpesịneke ifiọk. Edieke owo oro n̄kpọ esisọpde afịna amade nditọete esie, enye idiyatke esịt ke ini eyenete esie emekde ndida n̄kpọ emi mîbiatke ibet Abasi​—edi emi enye mîmaha​—nnem idem esịt. Emi ayanam kpukpru owo ẹkụt ke enye enyene “eti ibuot.”​—Philippi 4:5; Ecclesiastes 7:16.

23. Nso ke akpanam man ududa se Abasi mîmaha unem idem esịt?

²³ Edieke iyomde nditịn̄ ibio ibio, nso ke akpanam man ududa se Abasi mîmaha unem idem esịt? Kûkot n̄wed, kûbre ikwọ, kûnyụn̄ use fim oro aban̄ade oburobụt n̄kpọ ekededi emi Ikọ Abasi akpande. Tiene item Bible emi ekemede ndin̄wam fi ebiere se akpanamde ke n̄kpọ ekededi emi Bible mîtịn̄ke m̀mê ọfọn m̀mê ifọnke owo ada enem idem esịt. Kûmek n̄kpọ ekededi emi esịt edifịnade fi; nyịme ndikpọn̄ n̄kpọ ekededi emi ekemede ndifịna mbon en̄wen, akpan akpan nditọete fo. Nen̄ede biere ndinam emi man ọnọ Abasi ubọn̄ onyụn̄ anam enye aka iso ama fi ye mbonubon mbufo!