OWO oro owo esie akakpade ewet ete: “Nte eyen ke England, ẹkekpep mi ẹte n̄kûwụt ntụk mi ke eferife. Mmekeme nditi ete mi, kpa akani owoekọn̄, atade edet ọdọhọ mi ete, ‘Ekpedede atua!’ ke ini n̄kpọ abiakde mi. N̄kemeke nditi m̀mê akananam eka mi otịm nnyịn inua m̀mê afat nnyịn nditọ ekededi (nnyịn ikedi owo inan̄). N̄kedi isua 56 ke ini n̄kokụtde ete mi akpade. Mma nnen̄ede ntaba n̄kpọ. Edi, ke akpa, ami n̄kekemeke nditua eyet.”

Ke ndusụk ido edinam, mme owo ẹsiwụt ntụk mmọ an̄wan̄wa. Edide mmọ ẹkop inemesịt m̀mê mfụhọ, mbon efen ẹfiọk nte etiede mmọ ke idem. Ke n̄kan̄ eken, ke ndusụk ikpehe ererimbot, akpan akpan ke edere edere Europe ye Britain, ẹkpep mme owo, akpan akpan irenowo, ndidịp ntụk mmọ, ndifịk ntụk mmọ nnịm, ndikịbi inua nnyụn̄ ntre nditịn̄ esịt mmọ. Edi ke ini afo atabade owo ima, nte akwan̄a ke usụn̄ ekededi ndiwụt mfụhọ fo? Nso ke Bible ọdọhọ?

Mbon Hebrew n̄kan̄ edem usiahautịn Mediterranean, oro ẹkedide mme owo oro ẹkesiwụtde ntụk, ẹkewet Bible. Enye ọdọn̄ọ ediwak uwụtn̄kpọ aban̄a mme owo oro ẹkewụtde mfụhọ mmọ an̄wan̄wa. Edidem David ama atua editaba eyen esie Amnon oro ẹkewotde. Ke akpanikọ, enye ama ‘atua akamba eyet etieti.’ (2 Samuel 13:28-39) Enye ama akam ofụhọ aban̄a n̄kpa abia mbia eyen esie Absalom, oro okodomode ndibọ itie edidem. Mbụk Bible asian nnyịn ete: “Ndien esịt ayat edidem [David], enye onyụn̄ ọdọk ke ubet ke enyọn̄ inuaotop, ke atua eyet: onyụn̄ ọdọhọ ntem, nte enye ọdọkde, ete, Eyen mi Absalom! eyen mi, eyen mi, Absalom! ami n̄kpakam n̄kpa ke ibuot fo, O Absalom, eyen mi, eyen mi.” (2 Samuel 18:33) David ama atua eyet nte ata ete ekededi. Ndien ikafan̄ ke mme ete ye eka ẹsidọhọ ke akpakam edi mmimọ ikakpa utu ke eyen mmimọ! Enen̄ede etie nte n̄kpọ oro mîdịghe ndammana n̄kpọ eyen ndikpa mbemiso ete m̀mê eka.

Didie ke Jesus akanam n̄kpọ aban̄a n̄kpa Lazarus ufan esie? Enye ama atua eyet ke ekperede udi esie. (John 11:30-38) Ke ukperedem, Mary Magdalene ama atua eyet nte enye ekekperede udi Jesus. (John 20:11-16) Edi akpanikọ, Christian oro enyenede ifiọk aban̄a idotenyịn ediset ke n̄kpa Bible ifụhọke ye unana ndọn̄esịt, nte ndusụk owo oro mînyeneke in̄wan̄în̄wan̄ isọn̄ inọ mme edinịm ke akpanikọ mmọ kaban̄a idaha mme akpan̄kpa ẹnamde. Edi nte owo oro enyenede ndammana ntụk, ata Christian, idem ye idotenyịn ediset ke n̄kpa, esifụhọ onyụn̄ atua n̄kpa owo ima ekededi.—1 Thessalonica 4:13, 14.

Nso kaban̄a mme edinam nnyịn mfịn? Nte esidi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ fi m̀mê esinam fi bụt ndiwụt ntụk fo? Nso ke mme ọnọitem ẹteme? Ekikere mmọ eke eyomfịn n̄kukụre awak ndiwụt ọniọn̄ Bible eke odudu spirit eset. Mmọ ẹdọhọ ke nnyịn ikpenyene ndiwụt mfụhọ nnyịn, idịghe ndifefịk nnịm. Emi anam nnyịn iti mme anam-akpanikọ irenowo eke eset, utọ nte Job, David, ye Jeremiah, ẹmi ẹkụtde ke Bible ke mmọ ẹma ẹsiwụt mfụhọ. Mmọ ke akpanikọ ikodịpke ntụk mmọ. Ke ntre, iwụtke eti ibuot ndidianade idemfo n̄kpọn̄ mme owo. (Mme N̄ke 18:1) Nte ededi, ẹtua eyet ke nsio nsio usụn̄ ke nsio nsio ido edinam, n̄ko ọkọn̄ọde ke mme edinịm ke akpanikọ oro ido ukpono akarade. *

Nso edieke eyet ọdọn̄de fi nditua? Edi ubak uduot eke owo nditua eyet. Fiak ti ini n̄kpa Lazarus, emi Jesus ‘okomụmde mmụm ke spirit onyụn̄ atuade eyet.’ (John 11:33, 35) Enye ke ntem ama owụt ke editua eyet edi ndammana edinam kaban̄a n̄kpa owo ima.

N̄kpọ aban̄ade Anne, eka kiet oro SIDS (Mbabuat N̄kpa Nsekeyen) okowotde nsekeyen esie, Rachel, ọsọn̄ọ emi. Ebe esie ọkọdọhọ ete: “N̄kpọ akakpade owo idem ekedi nte ke Anne m̀mê ami ikatuaha eyet ke ini ẹkebụkde okpo. Kpukpru owo eken ẹma ẹtuan̄a.” Kaban̄a emi, Anne ama ọbọrọ ete: “Ih, edi ami mma ntua eyet ekese nnọ nnyịn mbiba. N̄kere ke ekenen̄ede otụk mi ke idem urua ifan̄ ke n̄kpọ mmọn̄eyet oro ama okotịbe, ke ini ami ke akpatre n̄kodude ikpọn̄ usen kiet ke ufọk. Mma ntua eyet ofụri usen oro. Edi mmonịm ke akpanikọ ke ama an̄wam mi. Ama ọfọn mi ke idem akan ke ntak n̄katuade. N̄kenyene nditua n̄kpa nsekeyen mi. Ami mmenen̄ede nnịm ke akpanikọ nte ke afo ekpenyene ndiyak mbon oro ẹkopde mfụhọ ẹtua eyet. Okposụkedi edide ndammana edinam ọnọ mbon efen ndidọhọ, ‘Kûtua,’ oro inen̄ekede in̄wam.”

Didie ke ndusụk owo ẹkenam n̄kpọ ke ini ẹkopde mfụhọ ke ntak n̄kpa owo ima? Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a Juanita. Enye ọfiọk nte etiede nditaba nsekeyen. Idịbi ama obụn̄ọ enye utịm ikotion. Kemi enye ama afiak oyomo. Ntre ke ini unọmọ moto akanamde enye akana ke ufọkibọk, enye nte an̄wan̄ade ama okop editịmede esịt. Urua iba ke ukperedem enye ama okop ubiak uman—ke ini mîkemke. Ibịghike ke oro ebede ekpri Vanessa ama amana—odobide esisịt akan mbahade kilogram 0.9. Juanita eti ete, “Mma n̄kop nduaidem etieti. Ami mma ndi eka eyen ke akpatre!”

Edi inemesịt esie ikebịghike. Usen inan̄ ke ukperedem Vanessa ama akpa. Juanita eti ete: “Eketie mi ata ukpọk ukpọk ke idem. Idaha mi nte eka eyen ama ebe efep. N̄kodụhe ọyọhọ uwem aba. Ekedi n̄kpọ ubiak ndinyọn̄ ufọk n̄kodụk ubet oro nnyịn ikotịmde inọ Vanessa ndinyụn̄ nse n̄kpri ọfọn̄ idakidem oro n̄kedepde nnọ enye. Ke ọfiọn̄ ifan̄ oro ẹketienede, mma n̄kere mban̄a usen emana esie. N̄koyomke ndinyene ebuana ndomokiet ye owo ekededi.”

Ndi edi ebeubọk edinam? Ekeme ndisọn̄ mbon efen ndifiọk, edi ukem nte Juanita, mbon oro ẹnyenede ifiọk n̄kpọntịbe emi ẹnam an̄wan̄a ẹte ke mmọ ẹma ẹfụhọ ẹban̄a nsek nditọ mmọ ukem nte mmọ ẹkpefụhọde ẹban̄a owo oro okodude uwem ke ndusụk ini. Mmọ ẹdọhọ ẹte, anyanini mbemiso eyen amanade ete ye eka esie ẹma enye. San̄asan̄a mbọbọ odu ye eka. Ke ini nsekeyen oro akpade, etie eka ke idem nte ke ẹtaba ata owo. Ndien oro edi se oyomde mbon efen ẹfiọk.

Eka efen etịn̄ nte eketiede enye ke idem ke ini ẹkesiande enye ẹte ke eyeneren esie ekedide isua itiokiet ama akpa ke mbuari ke ntak mfịna esịt oro akadade-da amana. “Udịm udịm edinam ama osịm mi—ibikpai, unana edinịm ke akpanikọ, edibiom idem ikpe, ye ediyat esịt ye ebe mi ye dọkta ke ntak mîkọfiọkke nte idaha esie ọkọdiọkde eketre.”

Iyatesịt ekeme ndidi idiọn̄ọ mfụhọ efen. Ekeme ndidi ediyat esịt ye dọkta ye mme nurse, ẹkerede ẹte ke mmọ ẹkpekenyene ndinam n̄kpọ efen efen ke ndise mban̄a owo oro akpade. Mîdịghe ekeme ndidi ediyat esịt ye mme ufan ye mme iman oro ẹtiede nte ẹtịn̄ m̀mê ẹnam n̄kpọ oro ọdiọkde. Ndusụk owo ẹsiyat esịt ye owo oro akpade ke ndifụmi ndise mban̄a nsọn̄idem esie. Stella eti ete: “Mmeti nte n̄kayatde esịt ye ebe mi koro mmọfiọk ke ekpekekeme ndidi isio isio n̄kpọ. Idem ama ọdiọk enye etieti, edi enye ama ofụmi mme ntọt oro mme dọkta ẹkenọde.” Ndien ndusụk ini ẹsiyat esịt ye owo oro akpade ke ntak mbiomo oro n̄kpa esie adade ọsọk andidu ke uwem.

Ndusụk owo ẹsibiom idem ikpe ke ntak iyatesịt—oro edi, mmọ ẹkeme ndibiom idemmọ ikpe sia mmọ ẹkopde iyatesịt. Mmọ en̄wen ẹduọhọ idemmọ ke ntak n̄kpa owo ima mmọ. Mmọ ẹdọhọ idemmọ ẹte, “Enye ikpakakpaha ke ekpedide mma nnam enye ọsọsọp aka ebịne dọkta akan oro” mîdịghe “mma nnam enye okụt dọkta efen” mîdịghe “mma nnam enye ese aban̄a nsọn̄idem esie akan oro.”

Ye mbon efen edibiom idem ikpe aka anyan akan oro, akpan akpan edieke owo ima mmọ akakpade ke mbuari, ke unana idotenyịn. Mmọ ẹtọn̄ọ nditi mme ini emi mmọ ẹkesikopde iyatesịt ye owo oro akpade mi m̀mê ẹkefan̄ade efan̄a ye enye. Mîdịghe mmọ ẹkeme ndikere nte ke mmimọ ikenen̄ekede idi se akpakanade mmimọ idi inọ owo oro akpade do.

Anyanini mfụhọ ediwak eka ọsọn̄ọ se ediwak ntaifiọk ẹdọhọde, nte ke n̄kpa eyen esinịm nsinsi ubahade ke uwem mme ete ye eka, akpan akpan eka.

Editaba nsan̄andọ edi orụk n̄kpọ mmọn̄eyet efen, akpan akpan edieke mmọ mbiba ẹkedude uwem oro ọyọhọde ye edinam ọtọkiet. Enye ekeme ndiwọrọ utịt ofụri usụn̄uwem oro mmọ ẹkebuanade, eke edika isan̄, utom, unọ idem inemesịt, ye ediberi ye kiet eken.

Eunice anam an̄wan̄a se ikotịbede ke ini ebe esie akakpade ke mbuari oto udọn̄ọ esịt. “Ke akpa urua, n̄kekemeke ndikọk ibuot, nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke mma ntre ndidu uwem. N̄kakam n̄kemeke ndidia udia m̀mê ndikop utebe. Edi, n̄kekere n̄kpọ nsuana nsuana. Sia n̄kodude ye ebe mi ke adan̄aemi mmọ ẹkedomode ndida CPR ye ibọk nnam enye okop nsọn̄idem, ami n̄kakan̄ke se ikotịbede nte ido esidide. Edi, mma nnen̄ede n̄kụt edikpu, nte n̄kpọ eke n̄kadade nse moto ọduọde odụk ebeden̄ ndien n̄kpọ ndomokiet idụhe oro n̄kpekemede ndinam mban̄a oro.”

Nte enye ama atua eyet? “Nte ededi mma ntua eyet, akpan akpan ke ini n̄kokotde mme kad esịtmbọm oro n̄kọbọde ke mme itie ikie. Mma ntua nte n̄kotde mmọ kiet kiet. Enye ama an̄wam mi ndikan mme usen eken. Edi n̄kpọ ndomokiet ikekemeke ndin̄wam ke ini ẹkebụpde mi ndien ndien m̀mê eketie mi didie ke idem. Nte an̄wan̄ade, n̄kokopke inemesịt.”

Nso ikan̄wam Eunice ndiyọ mfụhọ esie? Enye ọdọhọ ete, “Ye unana edifiọk, ami ke unana mbufiọk mma mbiere ndikaiso ye uwem mi. Nte ededi, se isụk ibiakde mi edi nte ke ini ntide ke ebe mi, oro akamade uwem etieti, idụhe mi ndidara enye.”

Mme andiwet Leavetaking—When and How to Say Goodbye ẹteme ẹte: “Kûyak mbon efen ẹbiere nte afo akpanamde m̀mê ekpekerede n̄kpọ. Ido mfụhọ edi isio isio ye kpukpru owo. Mbon en̄wen ẹkeme ndikere—ẹnyụn̄ ẹnam fi ọfiọk ke mmimọ ikere—ke afo omokop mfụhọ akaha m̀mê ke ufụhọke nte ekemde. Fen nọ mmọ nyụn̄ fre ban̄a oro. Ebede ke ndidomo ndinyịk idemfo man etie nte owo oro mbon efen m̀mê n̄kaowo ke ofụri ofụri ẹyomde, afo etre n̄kọri fo ndifiak nnyene nsọn̄idem eke ntụk.”

Nte ededi, nsio nsio owo ẹnam n̄kpọ ẹban̄a mfụhọ mmọ ke nsio nsio usụn̄. Nnyịn idomoke ndinọ ekikere nte ke usụn̄ kiet ọfọn ye kpukpru owo akan efen. Nte ededi, n̄kpọndịk esidemede ke ini ẹdopde edinam, ke ini owo oro okopde mfụhọ mîkemeke ndinyịme ata idem n̄kpọ oro odude. Ke ini oro ẹkeme ndiyom un̄wam nto mme ima ima ufan. Bible ọdọhọ ete: “Ufan amama ufan kpukpru ini, edi eyeneka amana ọnọ ini nnanenyịn.” Ntre kûkop ndịk ndiyom un̄wam, nditịn̄ ikọ, nnyụn̄ ntua eyet.—Mme N̄ke 17:17.

Mfụhọ edi ndammana edinam ke ẹtabade n̄kpọ, ndien ikwan̄ake mbon efen ndifiọk ke omokop mfụhọ. Edi mme mbụme efen efen ẹdu oro oyomde ibọrọ: ‘Didie ke n̄keme ndiyọ mfụhọ mi? Nte edi ndammana n̄kpọ ndibiom idem ikpe nnyụn̄ n̄kop iyatesịt? Didie ke n̄keme ndiyọ mme edinam ẹmi? Nso ikeme ndin̄wam mi ndiyọ editaba ye mfụhọ oro?’ Ikpehe efen eyebọrọ mbụme oro ye mme mbụme efen.