1-3. (a) Tịn̄ se iketịbede okoneyo usen oro Eutychus akakpade. (b) Nso ke Paul anam, ndien nso ke se iketịbede emi ekpep nnyịn aban̄a Paul?

 PAUL odu ke ubet enyọn̄ emi mme owo ẹyọhọde ke Troas. Enye eneme nneme ye nditọete ebịghi, sia akpatre mbubreyo emi enye edidude ye mmọ edi emi. Esịm ufọt okoneyo. Ẹdomo ediwak utuenikan̄ ẹbon ke ubet oro, ndien etie nte emi anam nsụn̄ikan̄ ọyọhọ ubet oro ufiop onyụn̄ odu. Akparawa kiet emi ekerede Eutychus etie ke kiet ke otu mme window ubet oro. Nte Paul osụk etịn̄de ikọ, Eutychus ede onyụn̄ oto ke window ufọkenyọn̄ oro adian̄ade ọduọ ke isọn̄!

² Sia Luke edide abiausọbọ, etie nte enye esịne ke otu akpa mbon oro ẹfehede ẹwọrọ ẹka ndise akparawa oro. Ufọn idụhe ndibobụp se itịbede inọ Eutychus, sia ẹte ikesịm “enye ama akpa.” (Utom 20:9) Edi utịben̄kpọ etịbe. Paul oduọ ofụk akparawa oro, afat enye akama onyụn̄ ọdọhọ otuowo ete: “Ẹtre ndisịn editịm, koro ukpọn̄ esie odu enye ke idem.” Paul anam Eutychus eset!​—Utom 20:10.

³ Paul ndikanam Eutychus eset owụt se Jehovah ekemede ndida edisana spirit esie nnam. Idịghe Paul ekedi ntak n̄kpa Eutychus. Kpa ye oro, enye ikoyomke n̄kpa akparawa emi abiat n̄kpọ ọnọ enye mbubreyo oro, ikonyụn̄ iyomke se iketịbede emi anam nditọete ẹtre ndibuọt idem ye Jehovah. Paul ndikanam Eutychus eset ama anam nditọete ke esop oro ẹkop ndọn̄esịt onyụn̄ an̄wam mmọ ẹbiere ndinen̄ede nsịn idem n̄kwọrọ ikọ. Omokụt do ke Paul ama ọdiọn̄ọ ke uwem idịghe se ẹda ẹbre mbre. Imosụk ise enye ọkọdọhọde ete: “Mmasana ke iyịp kpukpru owo.” (Utom 20:26) Ẹyak ineme nte uwụtn̄kpọ Paul emi ekemede ndin̄wam nnyịn ikûda uwem ibre mbre.

4. Ewe mfịna ikesịm Paul?

⁴ Nte ẹkenemede ke ibuot 20, mfịna ama esịm Paul. Ukwọrọikọ esie ke Ephesus ama anam ẹtọn̄ọ ntịme. N̄kọ emeti ke mme odom silver oro ẹkesinyamde mme n̄kpọ oro ẹkesidade ẹtuak ibuot ẹnọ Artemis, ẹma  ẹtiene ẹsịn ntịme emi! N̄wed Utom 20:1 ọdọhọ ete: “Ke ndutịme oro ama okodobo, Paul ọdọn̄ ẹkekot mme mbet ẹdi, ndien ke enye ama ekesịn udọn̄ ọnọ mmọ onyụn̄ ọkọm mmọ unyọn̄, enye adaha aka Macedonia.”

5, 6. (a) Paul okodu ke Macedonia ebịghi adan̄a didie, ndien nso ke enye akanam ọnọ nditọete do? (b) Didie ke Paul akada nditọete?

⁵ Ke usụn̄ uka Macedonia, Paul ama awaha esụkmbehe Troas onyụn̄ odu do ke ndusụk ini. Paul ekekere ke Titus oro ẹkedọn̄de aka Corinth eyedisobo ye imọ do. (2 Cor. 2:12, 13) Edi ke ini Paul okụtde ke Titus idịghe, enye ama ebe aka Macedonia okodu do n̄kpọ nte isua kiet, “ada ediwak ikọ esịn udọn̄ ọnọ mbon oro ẹdude do.” a (Utom 20:2) Ke akpatre, Titus ama edidiana ye Paul ke Macedonia, onyụn̄ ọdọhọ Paul ke nditọete ke Corinth ẹma ẹnen̄ede ẹma akpa leta oro Paul ekewetde ọnọ ọsọk mmọ. (2 Cor. 7:5-7) Emi ama anam Paul ewet leta en̄wen ọnọ ẹsọk mmọ. Leta oro ke idiọn̄ọ idahaemi nte 2 Corinth.

⁶ Kûfre ke Luke ọkọdohọ ke Paul “ama ada ediwak ikọ esịn udọn̄ ọnọ,” nditọete oro enye akakade ekese ke Ephesus ye Macedonia. Emi owọrọ ke enye ama enen̄ede ọsọn̄ọ nditọete idem. Emi owụt n̄ko nte Paul ekenen̄erede ama nditọete! Paul iketiehe nte mme Pharisee oro ẹkesisede mme owo ke usụhọde. Utu ke oro, enye ekesida mmọ nte mme erọn̄ Abasi ye mbon oro enye esisan̄ade  ntre anam utom. (John 7:47-49; 1 Cor. 3:9) Nte Paul okosụk adade mmọ edi oro idem ke ini enye ọkọnọde mmọ item.​—2 Cor. 2:4.

7. Didie ke mbiowo mfịn ẹkeme ndikpebe Paul?

⁷ Mfịn, mbiowo esop ye mme esenyịn circuit ẹsidomo ndikpebe Paul. Idem ke ini owo eduede, mmọ ẹsinọ item ke usụn̄ emi owụtde ke mmọ ẹnen̄ede ẹkere ẹban̄a owo oro. Mbiowo ẹsinen̄ede ẹdomo ndidiọn̄ọ nte etiede nditọete emi ke idem ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ utu ke ndidọduọhọ mmọ. Esenyịn circuit kiet emi enen̄erede enyene mbufiọk ọdọhọ ete: “Ata ediwak nditọete nnyịn iren ye iban ẹsiyom ndinam se ifọnde, edi ikemeke ke ntak se mmọ ẹsobode. Mmọ ẹsikop ndịk ẹnyụn̄ ẹkere ke mmimọ idikemeke ndinam se ifọnde.” Ntre ọkpọfọn mbiowo ẹsisọn̄ọ utọ nditọete emi idem ẹnyụn̄ ẹn̄wam mmọ ẹka iso ẹnam n̄kpọ Jehovah.​—Heb. 12:12, 13.

8, 9. (a) Ntak emi Paul mîkakaha aba Syria nte enye akaduakde? (b) Nso ikanam mme Jew ẹsua Paul?

⁸ Paul ama oto Macedonia aka Corinth. b Ke ama okodu do ọfiọn̄ ita, ama ọdọn̄ enye ndikpọn̄ do n̄ka Cenchreae. Enye akaduak ndito do mbe n̄ka Syria. Ekem enye oyoto Syria aka Jerusalem, man ada se nditọete ẹketịpde ọsọk nditọete oro ẹdide ubuene do. c (Utom 24:17; Rome 15:25, 26) Ẹtise n̄kpọ ama etịbe oro akanamde Paul okpụhọde se enye akaduakde ndinam. N̄wed Utom Mme Apostle 20:3 ọdọhọ ke ‘mme Jew ẹma ẹdụk odu ẹban̄a enye.’

⁹ Mme Jew ẹkenen̄ede ẹsua Paul ke ntak emi enye mîketieneke mmọ ikpono Abasi aba nte mmọ ẹkesikponode. Kûfre ke ukwọrọikọ Paul ama anam Crispus emi ekedide akwaowo ke synagogue mbon Corinth akabade edi Christian. (Utom 18:7, 8; 1 Cor. 1:14) Ti n̄ko ke mme Jew ke Corinth ẹma ẹdori Paul ikọ ke iso Gallio emi ekedide andikara Achaia. Edi Gallio ama abiat ikpe oro efep sia enye ama okụt ke inyeneke se Paul ekeduede. N̄kpọ emi ama enen̄ede ayat mme Jew esịt. (Utom 18:12-17) Etie nte mme Jew ke Corinth ẹma ẹdiọn̄ọ, mîdịghe ẹkere ke idibịghike Paul ọmọn̄ edisan̄a Cenchreae, emi okodude ekpere, ebe. Ntre mmọ ẹma ẹdiomi ndikedịbe do mbet enye man ẹwot enye. Nso ke Paul edinam?

10. Ndi ama ọdiọk nte Paul mîkasan̄ake Cenchreae? Nam an̄wan̄a.

¹⁰ Paul ikoyomke ẹnam enye n̄kpọ ikonyụn̄ iyomke n̄kpọ anam se nditọete ẹketịpde ẹnọ ẹda ẹsọk nditọete mmọ emi ẹkedide ubuene. Ntre enye ama ebiere ke imọ idisan̄ake aba Cenchreae, edi ama afiak edem akasan̄a Macedonia. Imọdiọn̄ọ ke ndisan̄a obot ama esikama mme afanikọn̄ esie. Ke eyo mme apostle, mme inọ ẹma ẹsiwak ndidịbe ke usụn̄ mbet mme akaisan̄. Mme ufọkisen ikesinyụn̄ idịghe nti itie n̄ko. Kpa ye oro, Paul ama emek ndisan̄a obot utu ke  ndikọduọ ke ubọk mbon oro ẹkedịbede ẹbet enye ke Cenchreae. Se ifọnde edi ke enye ikasan̄ake ikpọn̄. Ke isan̄ enye emi, Paul akasan̄a ye Aristarchus, Gaius, Secundus, Sopater, Timothy, Trophimus, ye Tychicus.​—Utom 20:3, 4.

11. Didie ke mme Christian mfịn ẹsinam se mmọ ẹkekeme man idisio idem inyan inọ afanikọn̄, ndien didie ke Jesus ekenịm uwụtn̄kpọ ke afan̄ emi?

¹¹ Ukem nte Paul, mme Christian mfịn ẹsinam se ẹkekeme man n̄kpọ idinam mmọ ke ini mmọ ẹkwọrọde ikọ. Ke ndusụk itie, mmọ ẹsisan̄a ke otu​—mîdịghe ẹsan̄a iba iba ke nsụhọde n̄kaha​—utu ke ndisan̄a ikpọn̄. Nso ke ikpanam man ikpeme idem nnyịn ke ini ẹkọbọde nnyịn? Nnyịn mme Christian imọdiọn̄ọ ke ẹyekọbọ nnyịn. (John 15:20; 2 Tim. 3:12) Kpa ye oro, nnyịn isisioho idem inyan inọ afanikọn̄. Da Jesus ke uwụtn̄kpọ. Isan̄ kiet ke Jerusalem, ke ini mme asua ẹketan̄de itiat ẹyom nditọn̄ọ enye, ‘Jesus ama edịbe ọwọrọ ke temple.’ (John 8:59) Nte ini akakade, ke ini mme Jew ẹkedụkde odu ẹyom ndiwot enye, “Jesus [ikọwọrọke] aba isan̄a an̄wan̄wa ke otu mme Jew, edi enye [ama] ọkpọn̄ do aka obio emi ekperede wilderness.” (John 11:54) Jesus ama esinam se enye ekekeme man ekpeme idemesie edieke ndinam oro mîkakpanke enye ndinam se Abasi okoyomde enye anam. Nte mme Christian ẹsinyụn̄ ẹnamde edi oro mfịn.​—Matt. 10:16.

12, 13. (a) Didie ke nditọete ẹkenam n̄kpọ ini Paul akanamde Eutychus eset? (b) Nso ke Bible etịn̄ emi enen̄erede ọdọn̄ nnyịn esịt?

¹² Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹma ẹsan̄a ntre ẹbe Macedonia, ndien etie nte mmọ ẹma ẹkedian̄ade ke usụn̄ ẹka nsio nsio itie. Etie nte mmọ ẹma ẹfiak ẹkediana kiet ke Troas. d Mbụk oro ọdọhọ ete: ‘Nnyịn ima idisịm mmọ ke Troas ke usen ition.’ e (Utom 20:6) Mi ke ẹkenam Eutychus eset, nte ẹkenemede ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ibuot emi. Kere nte eketiede nditọete oro ke idem ndikụt nte ẹnamde Eutychus afiak odu uwem! Nte mbụk oro etịn̄de, nditọete ke esop oro ẹma “ẹnen̄ede ẹkop ndọn̄esịt.”​—Utom 20:12.

¹³ Se idude edi ke utọ utịben̄kpọ oro itịbeke aba mfịn. Kpa ye oro, Bible ndidọhọ ke Jehovah ayanam mme owo ẹset esinam mbon oro mbon mmọ ẹkpade “ẹnen̄ede ẹkop ndọn̄esịt.” (John 5:28, 29) Kûfre ke Eutychus ama afiak akpa nte ini akade sia enye mîkọfọnke ima. (Rome 6:23) Edi ke obufa ererimbot Abasi, mbon oro ẹdinamde ẹset ẹyenyene idotenyịn ndidu uwem ke nsinsi! N̄ko, mbon oro ẹnamde ẹset man ẹketiene Jesus ẹkara ke heaven idikpaha aba. (1 Cor. 15:51-53) Mme Christian mfịn​—ẹdide mbon oro ẹyetde aran m̀mê “mme erọn̄ en̄wen”​—ẹnyene eti ntak ‘ndinen̄ede n̄kop ndọn̄esịt.’​—John 10:16.

14. Nso ke Paul eketịn̄ ye mbiowo Ephesus ini mmọ ẹdide ẹdisobo ye enye ke Miletus?

¹⁴ Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹma ẹto Troas ẹka Assos, ekem ẹbe do ẹka Mitylene, Chios, Samos, ye Miletus. Paul okoyom ndisọsọp n̄kesịm Jerusalem man okodụk Usọrọ Pentecost. Imosụk ise enye okodụkde ubom oro mîkakaha Ephesus ini enye akafiakde ọnyọn̄. Edi, sia Paul okoyomde ndinyene nneme ye mbiowo Ephesus, enye ama ọdọhọ mmọ ẹwọn̄ọde ẹdisobo ye imọ ke Miletus. (Utom 20:13-17) Ke ini mmọ ẹkedide ẹdisobo ye Paul, enye ama ọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ẹmetịm ẹfiọk ẹte ọtọn̄ọde ke akpa usen emi n̄kodụkde Asia n̄kodu ye mbufo ke ofụri ini oro, ndụk ufụn nnọ Ọbọn̄ ke ata nsụhọdeidem ye mmọn̄eyet ye idomo eke ẹtode ke odu mme Jew esịm mi; ke adan̄aemi mmen̄ketreke ndisian mbufo n̄kpọ ekededi eke odorode mbufo udori n̄konyụn̄ ntreke ndikpep mbufo n̄kpọ an̄wan̄wa ye ke ufọk ke ufọk. Edi mma nnọ mme Jew ye mme Greek ọyọhọ ikọ ntiense mban̄a edikabade esịt ntiene Abasi ye edinyene mbuọtidem ke Ọbọn̄ nnyịn Jesus.”​—Utom 20:18-21.

15. Ntak ọfọnde isikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk?

¹⁵ Imenyene nsio nsio usụn̄ oro isidade ikwọrọ ikọ inọ mme owo mfịn. Ukem nte Paul, imesidomo ndika mme ebiet oro ikemede ndikụt mme owo,  edide ke itie udụk bọs, mme efak oro mme owo ẹwakde, m̀mê ke urua. Kpa ye oro, ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk osụk edi akpan usụn̄ oro nnyịn Mme Ntiense Jehovah idade ikwọrọ ikọ. Ntak-a? Ntak kiet edi ke ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk esinam kpukpru owo ẹkeme ndikop etop Obio Ubọn̄ kpukpru ini, ndien emi owụt ke Abasi inamke asari. Ntak en̄wen edi ke emi esinam ikeme ndinen̄ede n̄n̄wam mbon oro ẹmade Abasi ẹdiọn̄ọ enye. N̄ko, ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk esinam inen̄ede ibuọt idem ye Abasi inyụn̄ iyọ se iwọrọde nnyịn. Se idude edi ke se ẹdade ẹdiọn̄ọ ata mme Christian mfịn edi nte mmọ ẹsisịnde idem ẹkwọrọ ikọ “an̄wan̄wa ye ke ufọk ke ufọk.”

16, 17. Didie ke Paul okowụt ke imenyene uko, ndien didie ke mme Christian mfịn ẹkpebe enye?

¹⁶ Paul ama ọdọhọ mbiowo Ephesus ke imọ idiọn̄ọke se idiwọrọde imọ nte iyomde ndifiak n̄ka Jerusalem mi. Enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Edi, mbatke ukpọn̄ mi ke n̄kpọ, man n̄kpekeme ndifehe mbuba mi mma nnyụn̄ nnam utom emi n̄kọbọde nto Ọbọn̄ Jesus, ndinọ ọyọhọ ikọ ntiense mban̄a eti mbụk mfọnido Abasi oro owo mîdotke.” (Utom 20:24) Paul ama enen̄ede enyene uko. Enye ikayakke n̄kpọ ndomokiet​—edide udọn̄ọ m̀mê ukọbọ​—akpan enye ndinam se Abasi okoyomde enye anam.

¹⁷ Mfịn n̄ko, nnyịn mme Christian imesisobo nsio nsio mfịna. Ke ndusụk idụt, ukara ẹsikpan nnyịn ndinam n̄kpọ Abasi nte isinamde, ẹnyụn̄ ẹkọbọ nnyịn. Ndusụk nditọete nnyịn ẹsinen̄ede ẹdọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkop editịmede esịt. Ẹsinyụn̄ ẹnyịk mme uyen nnyịn ke ufọkn̄wed ẹnam se mîfọnke. Ukem nte Paul, imebiere ke nnyịn idiyakke n̄kpọ ndomokiet anam nnyịn itre “ndinọ ọyọhọ ikọ ntiense mban̄a eti mbụk.”

18. Nso ke Paul akanam man enye okûkama iyịp owo, ndien didie ke mbiowo ke Ephesus ẹkenyene ndinam ukem oro?

¹⁸ Ekem, Paul ama ọnọ mbiowo Ephesus item, onyụn̄ eti mmọ nte imọ ikesịnde idem ise iban̄a nditọete. Akpa, enye ama ọdọhọ mmọ ke ekeme ndidi akpatre ini emi mmọ ẹdikụtde imọ edi oro. Ekem enye ama ọdọhọ ete: “Mmasana ke iyịp kpukpru owo, koro mmen̄ketreke ndisian mbufo ofụri uduak Abasi.” Didie ke mbiowo Ephesus oro ẹkeme ndikpebe Paul man ẹkûkama iyịp owo? Enye ama ọdọhọ mmọ ete: “Ẹkpeme idem mbufo ye ofụri otuerọn̄, emi edisana spirit ekemekde mbufo ke otu mmọ nte mme esenyịn, ete ẹkpeme esop Abasi, emi enye ekedepde ke iyịp Eyen esie.” (Utom 20:26-28) Paul ama ọdọhọ mmọ ke “ndiọi wolf” ẹyedịbe ẹdụk otuerọn̄ Abasi ẹnyụn̄ “ẹtịn̄ ukwan̄ ikọ man ẹdụri mme mbet ẹnọ idemmọ.” Nso ke mbiowo emi ẹkenyene ndinam? Paul ama ọdọhọ mmọ ete: “Ẹdu ke edidemede, ẹnyụn̄ ẹti ẹte ke isua ita, okoneyo ye uwemeyo, n̄ketreke nditeme mbufo owo kiet kiet n̄kpọ ye mmọn̄eyet.”​—Utom 20:29-31.

19. Nso ke mbon mfiakedem ẹketọn̄ọ ndinam ke utịt utịt eyo mme apostle, ndien nso iketịbe nte ini akakade?

 ¹⁹ “Ndiọi wolf” ẹma ẹwọrọ ẹdi ke utịt utịt eyo mme apostle. Ke n̄kpọ nte isua 98 eyo mme apostle, apostle John ama ewet ete: “Ediwak mme andibiọn̄ọ Christ ẹkam ẹdodu . . . Mmọ ẹketo ke otu nnyịn ẹwọn̄ọ, edi mmọ ikedịghe eke nnyịn; koro edieke mmọ ẹkpekedide eke nnyịn, mmọ ẹkpekedu ye nnyịn.” (1 John 2:18, 19) Ke n̄kpọ nte isua 200 ke Jesus ama akakpa, mbon mfiakedem ikamaha ndisụk ibuot aba nnọ mbon oro ẹkedade usụn̄ ke esop Abasi edi ẹma ẹkesiak esop mmọ, ẹdọhọ ke idi mme Christian. Ndien ke n̄kpọ nte isua 300 ke Jesus ama akakpa, Akwa Edidem Constantine ama enyịme nsunsu ufọkabasi oro ẹketọn̄ọde do. Ikpọ owo ufọkabasi oro ẹma “ẹtịn̄ ukwan̄ ikọ,” ẹnyụn̄ ẹnyịme ẹnam se mme okpono ndem ẹsinamde ke ufọkabasi mmọ, ẹnam ẹtie nte ẹdi mme n̄kpọ emi mme Christian ẹkpenamde. Mme nsunsu ufọkabasi mfịn ke ẹsụk ẹnanam ke ẹnyụn̄ ẹkpep mme n̄kpọ oro mbon mfiakedem oro ẹketọn̄ọde do.

20, 21. Didie ke Paul ekesinam n̄kpọ ye nditọete, ndien didie ke mbiowo Christian mfịn ẹkeme ndinam ukem oro?

²⁰ Paul iketiehe nte mbon oro ẹkedidade mme erọn̄ Abasi ẹn̄wana okụk nte ini akakade. Enye ama anam utom man enyene se adade odu uwem sia enye ikoyomke ndidi mbiomo nnọ nditọete. Paul ama esisịn idem anam n̄kpọ ọnọ nditọete, edi enye ikesinamke emi man mmọ ẹnọ enye n̄kpọ. Paul ama ọdọhọ mbiowo Ephesus ẹsisịn idem ẹnam n̄kpọ ẹnọ nditọete. Enye ọkọdọhọ mmọ ete: “Mbufo ẹnyene ndin̄wam mbon mmemidem, ẹnyụn̄ ẹti ikọ Ọbọn̄ Jesus, ke ini enye ọkọdọhọde ete: ‘Inemesịt odu ke ndinọnọ akan ke ndibọbọ.’”​—Utom 20:35.

²¹ Ukem nte Paul, mbiowo Christian mfịn ẹsisịn idem ẹn̄wam nditọete. Mmọ itiehe nte mme ikpọ owo ufọkabasi emi ẹsikamade mbon ufọkabasi mmọ ẹdia okụk. Mbon oro ẹmekde “ẹkpeme esop Abasi” ẹsinam utom mmọ ke ofụri esịt, inamke man ẹnọ mmọ n̄kpọ. Esop Abasi iyomke mbon oro ẹtan̄de idem ye mbon oro ẹyomde ikpọ itie sia mbon oro ‘ẹyomde ubọn̄ idemmọ’ ẹyeduọn̄ọ ke akpatre. (N̄ke 25:27) N̄kukụre se ntan̄idem ekemede ndida ndi edi esuene ye bụt.​—N̄ke 11:2.

22. Nso ikanam mbiowo Ephesus ẹnen̄ede ẹma Paul?

²² Paul ama enen̄ede ama nditọete, ndien oro akanam nditọete ẹnen̄ede ẹma enye. Ini enye okoyomde ndinyọn̄, “ọkpọsọn̄ ntuan̄a [ama] odu ke otu mmọ kpukpru, mmọ ẹnyụn̄ ẹwan̄a Paul ke itọn̄ ẹtịm enye inua ima ima.” (Utom 20:37, 38) Mme Christian ẹsinen̄ede ẹkpono ẹnyụn̄ ẹma nditọete oro ẹdade ini, odudu, ye inyene mmọ ẹnam n̄kpọ ẹnọ mme erọn̄ Abasi ke ofụri esịt ukem nte Paul akanamde. Ke ima ikeneme iban̄a nti uwụtn̄kpọ oro Paul ekenịmde mi, ndi unyịmeke ke enye ikanamke inua ini enye ọkọdọhọde ete: “Mmasana ke iyịp kpukpru owo”?​—Utom 20:26.