1-4. Ntak emi Paul akade Jerusalem, ndien nso iditịbe inọ enye do?

 INI Paul ye Luke ẹyomde ndikpọn̄ Miletus, mmọ ye mbiowo Ephesus ẹnen̄ede ẹtua. Ikememke inọ Paul ye Luke ndidian̄ade n̄kpọn̄ mbiowo Ephesus emi mmọ ẹkenen̄erede ẹma. Paul ye Luke ẹda ke dek ubom. Mmọ ẹkama ekpat emi mmọ ẹdọn̄de kpukpru se mmọ ẹdiyomde ke isan̄ emi. Mmọ ẹnyụn̄ ẹkama okụk oro nditọete ẹketịpde man ẹda ẹsọk nditọete emi ẹnen̄erede ẹbuene ke Judea. Enen̄ede ọdọn̄ mmọ ndimen enọ emi n̄kọnọ.

² Ofụm odụk afara sụn̄sụn̄, ndien ubom oro adian̄ade ọkpọn̄ esụk oro uyom okponde. Paul ye Luke, ye owo itiaba en̄wen oro ẹsan̄ade ye mmọ, ke ẹse nditọete mmọ oro ẹkamade iso mfụhọ mfụhọ ẹda ke mbenesụk. (Utom 20:4, 14, 15) Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹfụn̄ ubọk tutu mmọ idaha ikụt nditọete oro aba.

³ Paul ama odu ye mbiowo Ephesus anam utom ke n̄kpọ nte isua ita. Edi idahaemi, enye enye adaha aka Jerusalem nte edisana spirit ọdọhọde. Etie nte enye ọdiọn̄ọ ndusụk n̄kpọ oro ẹkemede nditịbe nnọ imọ do. Mbemiso ini emi, enye ama ọdọhọ mbiowo Ephesus ete: “Spirit enyịk mi ete ndaha n̄ka Jerusalem, okposụkedi mmemfiọkke mme n̄kpọ eke ẹdiwọrọde mi do, ke mîbọhọke emi edisana spirit etiede ntiense ndien ndien ọnọ mi ke kpukpru obio ete n̄kpọkọbi ye ukụt ke ẹna ẹbet mi.” (Utom 20:22, 23) Paul ikayakke se idiwọrọde enye ke Jerusalem anam idem enyek enye. Enye ama ayak spirit Abasi ada enye usụn̄, ntre enye adaha aka Jerusalem. Idịghe nte Paul amama ndikọbọ ufen, edi ndinam uduak Abasi edi akpan n̄kpọ ọnọ enye akan.

⁴ Ndi nte afo adade n̄kpọ Abasi edi oro n̄ko? Ini ikayakde idem inọ Jehovah, ima in̄wọn̄ọ ke ndinam uduak Abasi edidi akpa n̄kpọ ke uwem nnyịn. Ke ibuot emi, iyekpep iban̄a uwụtn̄kpọ apostle Paul ndien oro ayanam ikeme ndikpebe enye.

5. M̀mọ̀n̄ ke Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹkesan̄a ẹka Tyre?

⁵ Ubom oro Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹkedụkde ‘akawat nnennen,’ oro edi, ofụm ama odụk afara, mmọ ẹnyụn̄ ẹwat ẹtiene ukot mmọn̄  sụn̄sụn̄ tutu ẹkesịm Cos kpa usen oro. (Utom 21:1) Etie nte mmọ ẹkena do tutu eyo esiere mbemiso ẹbede ẹka Rhodes ye Patara. Ke Patara, Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹma ẹdụk akamba ubom mbiomo ke usụk usụk mbenesụk Asia Minor. Ubom oro ama awat mmọ nnennen aka Tyre, ke Phoenicia. Nte mmọ ẹkekade ke usụn̄, mmọ ẹma ẹbe “isuo Cyprus . . . ke ubọk ufien.” (Utom 21:3) Ntak emi Luke, emi ekewetde n̄wed Utom Mme Apostle, ọkọdọhọde ke mmimọ ima ibe Cyprus?

6. (a) Ntak emi ekemede ndidi ndida n̄kụt Cyprus ama ọsọn̄ọ Paul idem? (b) Ke ini etiede ekere nte Jehovah ọdiọn̄de onyụn̄ an̄wamde fi, nso ke ekeme nditịn̄?

⁶ Anaedi Paul ama anyan ubọk owụt mmọ isuo Cyprus onyụn̄ etịn̄ se iketịbede inọ enye do. Ke n̄kpọ nte isua usụkkiet mbemiso ini oro, ke ini akpa isan̄ ukwọrọikọ esie, Paul ye Barnabas ye John Mark ẹma ẹsobo ye Elymas abiaidiọn̄, emi ọkọbiọn̄ọde ukwọrọikọ mmọ do. (Utom 13:4-12) Anaedi Paul ndikada n̄kụt isuo oro nnyụn̄ nti se iketịbede do ama ọsọn̄ọ enye idem onyụn̄ anam enye eben̄e idem ndiyọ se idiwọrọde enye ke Jerusalem. Ọfọn nnyịn n̄ko isitie ikere nte Abasi ọdiọn̄de nnyịn onyụn̄ an̄wamde nnyịn iyọ se iwọrọde nnyịn. Emi ayanam itịn̄ ukem se David eketịn̄de, ini enye ekewetde ete: “Edinen owo  okụt ediwak afanikọn̄, edi Jehovah anyan̄a enye osio ke kpukpru mmọ.”​—Ps. 34:19.

7. Nso ke Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹkenam ini mmọ ẹsịmde Tyre?

⁷ Paul ama ọdiọn̄ọ ke ọfọn imọ isidu ye nditọete. Enye ama esinam se enye ekekeme man odu ye mmọ. Ntre, ke ini mmọ ẹsịmde Tyre, Luke ọdọhọ ke mmimọ “ima iyom mme mbet ikụt.” (Utom 21:4) Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹma ẹdiọn̄ọ ke nditọete mmimọ do ke Tyre, ntre mmọ ẹma ẹyom mmọ ẹkụt, ndien etie nte mmọ ẹma ẹdu do ye mmọ. Kiet ke otu ufọn emi inyenede ke ntak idiọn̄ọde Jehovah edi ke ebiet ekededi oro nnyịn ikade, imekeme ndikụt nditọete nnyịn. Mbon oro ẹmade Abasi ẹnyụn̄ ẹtuakde ibuot ẹnọ enye ẹnyene mme ufan ke ofụri ererimbot.

8. Didie ke Utom 21:4 akpan̄wan̄a nnyịn?

⁸ Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹma ẹdu ke Tyre usen itiaba. Luke ọdọhọ ke ini mmimọ idude do, ke n̄kpọ emi akpade owo idem ama etịbe. Enye ọdọhọ ete: “[Nditọete ke Tyre ẹma] ẹdọdiọn̄ ẹdọhọ Paul ke odudu spirit ẹte okûtọ ikpat ke Jerusalem.” (Utom 21:4) Ndi Jehovah ama okpụhọ ekikere? Ndi enye ikoyomke Paul aka Jerusalem aba? Ihih. Spirit ama owụt ke ẹyenam Paul n̄kpọ ke Jerusalem, edi ikọdọhọke enye okûka do. Etie nte edisana spirit ama anam nditọete ke Tyre ẹdiọn̄ọ ke Paul oyosobo mfịna ke Jerusalem. Ndien sia mmọ mîkoyomke n̄kpọ anam Paul, mmọ ẹma ẹdọhọ enye okûka do. An̄wan̄a nnyịn ntak emi mmọ mîkoyomke enye aka. Edi, sia enye ama ekebebiere ndinam uduak Jehovah, enye ama ebe aka Jerusalem.​—Utom 21:12.

9, 10. (a) Ke ini nditọete ke Tyre ẹkekpede Paul ubọk ẹte enye okûka Jerusalem, anaedi nso ke Paul eketi? (b) Nso ke ediwak owo ẹma mfịn, ndien didie ke emi okpụhọde ye se Jesus ọkọdọhọde?

⁹ Ke ini nditọete ke Tyre ẹkekpede Paul ubọk ẹte enye okûka Jerusalem, ekeme ndidi Paul ama eti nte mme mbet ẹkenyụn̄ ẹdomode ndikpan Jesus ndika Jerusalem ini enye ọkọdọhọde mmọ ke iyaka Jerusalem, ikọbọ ufen, ke ẹyenyụn̄ ẹwot imọ do. Mbọm ama anam Peter ọdọhọ Jesus ete: “Tua idemfo mbọm, Ọbọn̄; n̄kpọ emi idiwọrọke fi tutu amama.” Edi Jesus ama ọbọrọ enye ete: “Da mi ke edem, Satan! Afo edi n̄kpọ iduọ ọnọ mi, koro afo ukereke ekikere Abasi, edi ekere eke owo.” (Matt. 16:21-23) Jesus ama ebiere ndinam uduak Abasi, onyụn̄ enyịme ndikpa nnyan̄a nnyịn. Se Paul okonyụn̄ oyomde ndinam edi oro. Ukem nte apostle Peter, anaedi nditọete oro ke Tyre ikọdiọn̄ọke ke ekedi uduak Abasi Paul ndika Jerusalem.

¹⁰ Ediwak owo mfịn isimaha ndinam n̄kpọ oro edinamde mmọ ẹbọ ufen. Mmọ iyomke mfịna ke uwem. Emi esinam mmọ ẹyom ufọkabasi oro mîdiyomke mmọ ẹnam n̄kpọ ndomokiet. Edi emi okpụhọde ye se Jesus ọkọdọhọde. Enye ọkọdọhọ mme mbet esie ete: “Edieke owo ekededi oyomde nditiene mi, yak enye akan̄  idemesie onyụn̄ emen eto ndutụhọ esie aka iso etiene mi.” (Matt. 16:24) Idụhe se ifọnde nte nditiene Jesus, edi isimemke utom ndinam emi.

11. Didie ke nditọete ke Tyre ẹken̄wam Paul ẹnyụn̄ ẹwụt ke imenen̄ede ima enye?

¹¹ Ikebịghike, ini ama ekem Paul, Luke, ye mbon eken oro ẹkesan̄ade ye mmọ ndika iso ke isan̄ mmọ. Se ẹtịn̄de ẹban̄a se iketịbede ini mmọ ẹkeyomde ndinyọn̄ enen̄ede owụt nte nditọete ke Tyre ẹkemade Paul ye nte mmọ ẹkeyomde enye aka iso ke utom ukwọrọikọ esie. Irenowo, iban, ye nditọwọn̄ ẹma ẹsan̄a ye Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye tutu ẹkesịm esụk. Kpukpru mmọ ẹma ẹtọn̄ọ edọn̄ ẹbọn̄ akam, ekem ẹkọm kiet eken unyọn̄. Ekem, Paul, Luke, ye mbon oro ẹkesan̄ade ye mmọ ẹma ẹdụk ubom en̄wen ẹbe ẹka Ptolemais, ẹkesobo ye nditọete ẹnyụn̄ ẹdu do ye mmọ usen kiet.​—Utom 21:5-7.

12, 13. (a) Ẹkediọn̄ọ Philip nte nso utọ owo? (b) Didie ke mme ete oro ẹdide Christian mfịn ẹkeme ndikpebe Philip?

¹² Ekem, Luke etịn̄ nte Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹkebede ẹka Caesarea. Ke ndondo oro mmọ ẹsịmde do, mmọ ‘ẹma ẹka ufọk Philip ọkwọrọ eti mbụk.’ a (Utom 21:8) Anaedi esịt ama enem mmọ ndikụt Philip. Ke n̄kpọ nte isua 20 ko ke edem, ke Jerusalem, mme apostle ẹma ẹmek Philip ẹte etiene an̄wam edeme udia ke esop Christian oro ẹketọn̄ọde obufa do. Philip ama esịn idem ọkwọrọ ikọ Abasi ke ata ediwak isua. Ti ke ini oro ukọbọ akanamde mme mbet ẹsuana, ke Philip ama adaha aka Samaria ọkọtọn̄ọ ukwọrọikọ do. Ekem, enye ama ọkwọrọ ikọ ọnọ eunuch owo Ethiopia onyụn̄ enịm enye baptism. (Utom 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Omokụt do ke Philip ama esịn idem anam n̄kpọ Jehovah ke ata ediwak isua!

¹³ Philip iketreke ndikwọrọ ikọ Abasi. Luke ndikot enye “ọkwọrọ eti mbụk,” owụt ke enye okosụk esesịn idem ọkwọrọ ikọ Abasi ke Caesarea emi enye okodụn̄de. Bible onyụn̄ etịn̄ ke enye ama enyene nditọiban inan̄ emi ẹkesitịn̄de prọfesi. Emi ọwọrọ ke mmọ ẹma ẹtiene ete mmọ ẹkwọrọ ikọ Abasi. b (Utom 21:9) Anaedi Philip ama anam ofụri se enye ekekeme man ubon esie ẹnen̄ede ẹkpere Abasi. Se mme ete oro ẹdide Christian ẹsinyụn̄ ẹnamde mfịn ẹdi oro. Ukem nte  Philip, mmọ ẹsisịn idem ẹkwọrọ ikọ ẹnyụn̄ ẹn̄wam nditọ mmọ ẹma ndikwọrọ ikọ Abasi.

14. Paul ndikaka n̄kese nditọete ekenyene nso ufọn, ndien didie ke isinyụn̄ inam oro mfịn?

¹⁴ Ke kpukpru ebiet emi Paul akakade, enye ama esiyom nditọete okụt onyụn̄ odu ye mmọ. Ama enem nditọete emi ndikama Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye esen. Imọdiọn̄ọ ke Paul ndikaka n̄kese nditọete oro ama anam mmọ ẹsọn̄ọ kiet eken idem. (Rome 1:11, 12) Nte esinyụn̄ edide mfịn edi oro. Edieke isimade ndiyak esenyịn circuit ye n̄wan esie ẹdidu ke ufọk nnyịn, inamke n̄kpọ m̀mê ufọk oro etie didie, Jehovah iditreke-tre ndidiọn̄ nnyịn.​—Rome 12:13.

15, 16. Nso ke Agabus eketịn̄, ndien didie ke se enye eketịn̄de okotụk mbon oro ẹkedude do?

¹⁵ Ke ini Paul okodude ye Philip, Agabus ama edi. Mbon oro ẹkesopde idem ke ufọk Philip ẹma ẹdiọn̄ọ ke Agabus ekedi prọfet; enye eketịn̄ prọfesi ọdọhọ ke akan̄ oyodu ndien emi ama etịbe ke ini ukara Claudius. (Utom 11:27, 28) Ekeme ndidi mmọ ẹma ẹkere ẹte: ‘Nso ida Agabus idi? Nso ke enye editịn̄?’ Nte mmọ ẹkesụk ẹwụkde enyịn ẹse enye, enye ama emen mbọbọ Paul​—anyan ubak ọfọn̄ emi ekebietde n̄kpahaisịn oro ẹkekemede ndisịn okụk ye mme n̄kpọ eken, oro ẹkesinyụn̄ ẹbọbọde ke isịn. Agabus ama ada mbọbọ oro ọbọp ukot ye ubọk esie. Ekem enye ama etịn̄ ikọ. Se enye eketịn̄de ama anam mme owo mbọm. Enye ọkọdọhọ ete: “Ntem ke edisana spirit ọdọhọ ete, ‘Ntem ke mme Jew ẹdibọp owo oro enyenede mbọbọ emi ke Jerusalem ẹnyụn̄ ẹyak enye ẹsịn mbon idụt ke ubọk.’”​—Utom 21:11.

¹⁶ Prọfesi esie ama owụt ke Paul oyosụk aka Jerusalem. Prọfesi oro ama owụt n̄ko ke mme Jew do ‘ẹyeyak enye ẹsịn mbon idụt ke ubọk.’ Se Agabus eketịn̄de emi ama enen̄ede otụk mbon emi ẹkedude do. Luke ọdọhọ ete: “Edi ke ini nnyịn ikopde n̄kpọ emi, nnyịn ye mmọ emi ẹdude ke edem oro itọn̄ọ ndikpe enye ubọk ite okûdọk aka Jerusalem. Ekem Paul ọbọrọ ete: ‘Nso inam  mbufo ẹtuan̄ade ẹnyụn̄ ẹnamde esịt emem mi? Ẹtịm ẹfiọk ẹte, mmeben̄e idem ndidi se ẹbọpde ndinyụn̄ n̄kpa ke Jerusalem kaban̄a enyịn̄ Ọbọn̄ Jesus.’”​—Utom 21:12, 13.

17, 18. Didie ke Paul okowụt ke imọ imebiere ndinam uduak Abasi, ndien didie ke nditọete ẹkenam n̄kpọ?

¹⁷ Kere nte Luke ye nditọete eken ẹkpede Paul ubọk ẹte enye okûka. Ndusụk owo ke ẹtuan̄a. Paul okụt nte nditọete ẹmade enye mînyụn̄ iyomke enye aka Jerusalem man n̄kpọ idinam enye, ntre Paul etịn̄ sụn̄sụn̄ ete ke mmọ ‘ẹnam esịt emem imọ,’ mîdịghe nte ndusụk Bible ẹsịnde ikọ Greek oro, ke mmọ “ẹbụn̄ [imọ] esịt.” Kpa ye oro, Paul osụk ebiere ndika Jerusalem, ndien kpa nte enye mîkayakke nditọete ke Tyre ẹkpan enye, enye idinyụn̄ iyakke n̄kpeubọk nditọete ke Caesarea m̀mê eyet mmọ anam enye okpụhọde ekikere. Utu ke oro, enye anam an̄wan̄a mmọ ntak emi anade enye osụk aka. Ata uko ke Paul ekenyene oro! Ukem nte Jesus, Paul enen̄ede ebiere ndika Jerusalem. (Heb. 12:2) Idịghe nte Paul okoyoyom n̄kpa, edi edieke oro etịbede, enye edida nte ke edi n̄kpọ ukpono ndikpa nte mbet Jesus Christ.

¹⁸ Nditọete ẹkenam n̄kpọ didie? Ke nditịn̄ ibio ibio, mmọ ẹkenam n̄kpọ ukpono ukpono. Bible ọdọhọ ete: “Ke ini owo mîkemeke ndikpan enye, nnyịn ision̄o idem ikpọn̄ inyụn̄ idọhọ ite: ‘Yak uduak Jehovah ada itie.’” (Utom 21:14) Mbon oro ẹkedomode ndikpan Paul ndika Jerusalem ikọsọn̄ọke iyịre ite ke ana Paul anam se mmimọ idọhọde. Mmọ ẹma ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ Paul ẹnyụn̄ ẹnyịme se enye eketịn̄de. Emi ọwọrọ ke mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke ana uduak Jehovah ada itie, kpa ye oro mîkedịghe se mmọ ẹkeyomde. Paul ama ọtọn̄ọ isan̄ oro ekemede ndida n̄kesịm n̄kpa esie. Akpakafiak efere Paul ke idem edieke nditọete oro ẹkemade enye mi mîkpokodomoke ndikpan enye.

19. Nso akpan n̄kpọ ke ikpep ito se iketịbede inọ Paul?

¹⁹ Imekpep akpan n̄kpọ ito se iketịbede inọ Paul: Nnyịn ikpedehedei idomo ndikpan mme owo ndinam n̄kpọ Abasi inamke n̄kpọ m̀mê nso itak mmọ. Imekeme ndida se ikpepde emi nnam n̄kpọ ke ediwak idaha, idịghe sụk ke ini ndinam n̄kpọ Abasi ekemede ndida owo ibuot. Ke uwụtn̄kpọ, okposụkedi emi esisọn̄de ediwak ete ye eka emi ẹdide Christian ndiyak nditọ mmọ ẹkpọn̄ ufọk ẹkenam n̄kpọ Abasi ke idụt en̄wen, mmọ ẹsibiere ke mmimọ idikpanke mmọ. Phyllis emi odụn̄de ke England eti nte eketiede enye ke idem ini n̄kukụre eyen esie an̄wan okoyomde ndika Africa n̄kọkwọrọ ikọ. Phyllis ọdọhọ ete: “N̄kpọ emi ama enen̄ede afịna mi. Ama ọsọn̄ ndinịm ke enye ọmọn̄ aka utọ anyan usụn̄ oro. Esịt ama enem mi nte enye akamade ndinam n̄kpọ Abasi ntre, edi mma nnyụn̄ mfụhọ n̄ko. Mma mbọn̄ akam ediwak ini mban̄a n̄kpọ emi. Mma nnyụn̄ ndiọn̄ọ ke se enye ekebierede edi oro, ndien akananam n̄kodomoke ndinam enye okpụhọ ekikere. Ami n̄kesikam n̄kpep enye nte enịm n̄kpọ Obio Ubọn̄ akpa! Enye anam utom Abasi ke isua 30 idahaemi ke nsio nsio idụt, ndien mmesikọm Jehovah kpukpru usen nte an̄wamde enye ọsọn̄ọ ada anam n̄kpọ esie.” Ọfọn isisọn̄ọ nditọete nnyịn idem ke ini mmọ ẹnamde n̄kpọ Abasi, ikereke m̀mê nso itak mmimọ!

20, 21. Nso iwụt ke ama esidọn̄ Paul ndidu ye nditọete esie, ndien ntak emi enye ekesimade ndidu ye mmọ?

²⁰ Ke Paul ama ekeben̄e idem ama, enye ama ọtọn̄ọ isan̄, nditọete ke Caesarea ẹma ẹnyụn̄ ẹsan̄a ye enye. Emi owụt ke mmọ ẹkedi nti ufan emi ẹkemade Paul ke ofụri esịt. Ke kpukpru itie oro mmọ ẹkewahade ke isan̄ uka Jerusalem oro, Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹma ẹyom nditọete ẹkụt ẹnyụn̄ ẹdu ye mmọ. Ke Tyre, mmọ ẹma ẹkụt nditọete ẹnyụn̄ ẹdu do ye mmọ ke usen itiaba. Ke Ptolemais, mmọ ẹma ẹwaha ẹkọm nditọete mmọ, ẹnyụn̄ ẹdu ye mmọ usen kiet. Ke Caesarea, mmọ ẹma ẹdu ke ufọk Philip ke ediwak usen. Ekem, ndusụk nditọete ke Caesarea ẹma ẹda Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹkeyak ke Jerusalem. Ke ini Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹkesịmde Jerusalem, Mnason, emi ekedide kiet ke otu akpa mbon oro ẹkekabarede ẹdi Christian, ama akama mmọ esen. Luke ọdọhọ ke ‘nditọete ẹma ẹdara mmimọ.’​—Utom 21:17.

²¹ Omokụt do ke Paul ama esima ndidu ye nditọete esie. Ekenenem Paul ndidu ye nditọete nte esinyụn̄ enemde nnyịn n̄ko mfịn sia nditọete ẹma ẹsisọn̄ọ enye idem. Imọdiọn̄ọ ke nditọete ndikọsọn̄ọ Paul idem ntre ama an̄wam enye ekeme ndiyọ ukọbọ oro mbon iyatesịt ẹkekọbọde enye ẹkenyụn̄ ẹyomde ndiwot enye.