1, 2. Ntak emi apostle Paul edide Jerusalem, ndien nso ye nso iditịbe inọ enye do?

 PAUL afiak asan̄a ke mme mfafaha efak Jerusalem emi mme owo ẹnen̄erede ẹwak. Jerusalem emi ke mme owo ẹkedu ẹkpono Jehovah ke ata ediwak isua, ndien idụhe obio en̄wen emi Jehovah akanamde n̄kpọ ye ikọt esie nte Jerusalem. Esinenem ediwak mbon obio emi ini ekededi mmọ ẹtide mbụk obio emi. Paul okụt ke ediwak owo mi ẹsụk ẹkpono Abasi nte Ibet Moses ọkọdọhọde utu ke ndikpono nte Jehovah oyomde idahaemi. Ini Paul okodude ke Ephesus, enye ama ebiere ndida okụk oro ẹketịpde nsọk nditọete ke Jerusalem, nnyụn̄ nda ifet oro n̄n̄wam mmọ ẹnam n̄kpọ Abasi nte Abasi okoyomde. (Utom 19:21) Kpa ye emi Paul ọdiọn̄ọde ke idimemke inọ imọ, enye ama osụk aka Jerusalem.

² Nso iditịbe inọ Paul ke Jerusalem? Kiet ke otu mfịna esie edito nditọete sia ndusụk mmọ ẹma ẹkop mme n̄kpọ emi mîdịghe akpanikọ ẹban̄a enye. Edi ikpọ mfịna ẹdito mbon oro mîmaha Christ. Mmọ ẹyedori Paul ikọ, ẹmia enye, ẹnyụn̄ ẹyom ndiwot enye. Edi se iditịbede emi ọyọnọ Paul ifet nditịn̄ ikọ n̄kan̄ idem. Paul ama osụhọde idem, enyene uko, onyụn̄ ọbuọt idem ye Abasi ini enye ekenyenede mme mfịna isụk ibatde do, ndien ata eti uwụtn̄kpọ ke enye ekenịm oro ọnọ mme Christian mfịn.

3-5. (a) Paul okosobo ye mmanie ke Jerusalem, ndien nso ke mmọ ẹkeneme? (b) Mbono oro Paul ekenyenede ye mbiowo ke Jerusalem ekpep nnyịn nso?

³ Ke Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹma ẹkesịm Jerusalem, mmọ ẹma ẹka ẹkesobo ye mbiowo esop Jerusalem edem usen oro. Mbụk emi itịn̄ke m̀mê apostle ndomokiet ama odu ke Jerusalem ini oro sia ekeme ndidi etisịm ini oro mmọ ẹma ẹka ẹkekwọrọ ikọ ke mme ebiet en̄wen. Edi, James eyeneka Jesus okosụk ododu do. (Gal. 2:9) Etie nte James eketie ibuot ke mbono oro mbiowo ẹkedụkde do ye Paul.​—Utom 21:18.

⁴ Paul ama ọkọm kpukpru mbiowo oro onyụn̄ etịn̄ nsio nsio n̄kpọ emi Abasi akadade enye anam ke otu mme idụt. (Utom 21:19) Anaedi se Paul  eketịn̄de ama enen̄ede ọsọn̄ọ nditọete idem. Esịt esinyụn̄ enem nnyịn n̄ko ima ikop ke ediwak owo ke ẹkpep Ikọ Abasi.​—N̄ke 25:25.

⁵ Nte Paul okosụk ọnọde mbụk esie, anaedi enye ama etịn̄ aban̄a etịbe oro enye akadade oto Europe edi. Ama enen̄ede enem nditọete ke esop Jerusalem ndidiọn̄ọ ke nditọete ke mme ebiet en̄wen ẹnen̄ede ẹma mmimọ. Ke Paul ama ọkọnọ mbụk oro ama, mbiowo oro ẹma “ẹnọ Abasi ubọn̄”! (Utom 21:20a) Nditọete nnyịn emi afanikọn̄ esịmde m̀mê emi ẹdọn̄ọde idiọk udọn̄ọ mfịn ẹsinen̄ede ẹkop inemesịt ima in̄wam mmọ, inyụn̄ itịn̄ ikọ isọn̄ọ mmọ idem.

6. Ewe mfịna ke ẹketịn̄ ẹnọ Paul?

⁶ Mbiowo oro ẹma ẹdọhọ Paul ke mfịna odu ke Judea ke ntak ikọ oro nditọete ẹkopde ẹban̄a enye emi mîdịghe akpanikọ. Mmọ ẹkedọhọ ẹte: “Eyenete, afo omokụt adan̄a ediwak tọsịn mme andinịm ke akpanikọ emi ẹdude ke otu mme Jew; ndien kpukpru mmọ ẹnyene ifịk ẹban̄a Ibet. Edi mmọ ẹmekop nte ẹtịn̄de ufụmikọ ẹban̄a fi ẹte afo ekpep kpukpru mme Jew emi ẹdude ke otu mme idụt ete ẹfiak edem ẹkpọn̄ Moses, ọdọhọde mmọ ete ẹkûnịm nditọ mmọ mbobi ẹkûnyụn̄ ẹsan̄a ke ido eke ẹma ẹkenenịm.” a​—Utom 21:20b, 21.

7, 8. (a) Ewe ekikere oro mîkenenke ke ediwak mme Christian ke Judea ẹkenyene? (b) Nso inam idọhọ ke ekikere oro mmọ ẹkenyenede do ikanamke mmọ ẹtre ndidi ikọt Abasi?

⁷ Nso ikanam ediwak Christian ẹkọn̄ ẹyịre ke ana ẹnịm Ibet Moses ke ini edide isua 20 ama ebe tọn̄ọ ẹkebiat Ibet oro ẹfep? (Col. 2:14) Ke isua 49 eyo mme apostle, mme apostle ye mbiowo oro ẹkesopde idem ke Jerusalem ẹma ẹnọ leta ẹsọk mme esop. Ke leta oro, mmọ ẹkedọhọ ke ufọn idụhe ndidọhọ mbon emi mîdịghe mme Jew ẹna mbobi ẹnyụn̄ ẹnịm Ibet Moses. (Utom 15:23-29) Edi, leta oro iketịn̄ke n̄kpọ  iban̄a mme Jew emi ẹkedide mme Christian oro mîkọdiọn̄ọke ke owo inịmke aba Ibet Moses.

⁸ Kpa ye oro mme Jew emi ẹkedide mme Christian do mîkọdiọn̄ọke ke owo inịmke aba Ibet Moses, mmọ ẹkesụk ẹdedi ikọt Abasi. Mbemiso mmọ ẹkekabarede ẹdi mme Christian, mmọ ikesikponoke mme nsunsu abasi. Ntre, ke mmọ ẹma ẹkekabade ẹdi mme Christian, mmọ iketieneke inam se mme okpono nsunsu abasi ẹkesinamde. Jehovah ọkọnọ Ibet oro mme Jew oro ẹkedide mme Christian ẹkekọn̄de ẹyịre do, ndien idụhe se ikọdiọkde ke Ibet oro. Edi Ibet oro ekesịne ke akani ediomi, ke ini edide mme Christian ẹkedu idahaemi ke obufa ediomi. Ntre, ufọn ikodụhe mmọ ndika iso nnịm Ibet ediomi sia idịghe oro edinam Abasi ama mmọ. Mme Christian oro ẹkedide mme Jew ẹkenyụn̄ ẹkọn̄de ẹyịre ke ana ẹnịm Ibet Moses ikamaha ndisan̄a ke obufa ndutịm oro oro Abasi akanamde ọnọ mme Christian. Jehovah ama anam mmọ ẹdiọn̄ọ nte mmọ ẹkpekponode enye ke nnennen usụn̄, ndien akana mmọ ẹkpono enye nte enye ọdọhọde. b​—Jer. 31:31-34; Luke 22:20.

9. Nso ke Paul ekekpep mme owo aban̄a Ibet Moses?

⁹ Edi nso kaban̄a ikọ oro ẹkedoride Paul? Ẹkedọhọ ke enye ekpep mme Jew emi ẹdụn̄de ke otu mme idụt “ete ẹkûnịm nditọ mmọ mbobi ẹkûnyụn̄ ẹsan̄a ke ido eke ẹma ẹkenenịm.” Kûfre ke Paul ekedi apostle ọnọ mme Gentile, ntre enye ama anam mmọ ẹdiọn̄ọ ke se ẹbierede edi ke mme Gentile inyeneke ndinịm Ibet Moses. Enye  ama onyụn̄ anam mmọ ẹdiọn̄ọ ke inenke owo ndidọhọ ke ana mme Gentile oro ẹkedide mme Christian do ẹna mbobi man ẹwụt ke ẹnịm Ibet Moses. (Gal. 5:1-7) Paul ama ọkwọrọ ikọ Abasi n̄ko ọnọ mme Jew ke mme obio oro enye akakade. Ndien anaedi enye ama etịn̄ ọnọ mme Jew oro ẹkemade ndikop ke n̄kpa Jesus ama abiat Ibet Moses efep ye nte ke idịghe tutu owo enịm Ibet Moses mbemiso Abasi ama enye.​—Rome 2:28, 29; 3:21-26.

10. Didie ke Paul akanam n̄kpọ aban̄a n̄kpọ edinịm Ibet Moses ye edina mbobi?

¹⁰ Paul ikọdọhọke ke mbon oro ẹkemade ndinịm ndusụk ido mme Jew ikanamke ọfọn, utọ nte nditre ndinam utom ke usen Sabbath m̀mê ndibet ndusụk udia. (Rome 14:1-6) Enye ikonyụn̄ inọhọ ibet ke n̄kpọ una mbobi. Paul ama akam anam Timothy ana mbobi mbak mme Jew ẹdinyene se ẹtịn̄de ẹdian Timothy, sia ete esie ekedide Greek. (Utom 16:3) Owo kiet kiet ekenyene ndibiere m̀mê imọ iyana mbobi m̀mê idinaha. Paul ọkọdọhọ mbon Galatia ete: “Edina mbobi inyeneke ufọn, editre ndina mbobi inyụn̄ inyeneke ufọn, edi mbuọtidem emi anamde utom ebe ke ima enyene ufọn.” (Gal. 5:6) Ntre, ikenenke owo ndidọhọ ke ina mbobi man inịm Ibet m̀mê ndikere ke ndina mbobi ayanam Abasi enyịme se imọ inamde inọ enye. Utu ke oro akakam owụt ke owo oro inyeneke mbuọtidem.

11. Nso ke mbiowo ẹkedọhọ Paul anam, ndien nso ye nso ikesịne ke se mmọ ẹkedọhọde enye anam oro? (Se n̄ko ikọ idakisọn̄.)

¹¹ Okposụkedi se ẹketịn̄de ẹban̄a Paul mîkedịghe akpanikọ, n̄kpọ oro okosụk afafịna mme Jew oro ẹkedide mme Christian do. Ntak edi oro mbiowo ẹkedọhọde Paul ẹte: “Nnyịn imenyene owo inan̄ emi ẹma ẹkeda un̄wọn̄ọ. Da mmọ emi dian idem nyụn̄ tiene mmọ nam idemfo asana nte ekemde ye ibet, nyụn̄ nọ okụk oro mmọ ẹdibiatde, man mmọ ẹkeme ndikporo idet ibuot mmọ. Ntem ke kpukpru owo ẹdifiọk ẹte ufụmikọ emi ẹketịn̄de  ẹnọ mmọ ẹban̄a fi idịghe akpanikọ, edi nte ke afo emetịm asan̄a, ye nte ke afo n̄ko emenịm Ibet.” c​—Utom 21:23, 24.

12. Nso iwụt ke Paul ama enyịme ndinam se mbiowo ke Jerusalem ẹkedọhọde?

¹² Paul akpakafan̄a ke idịghe ikọ oro ẹkedoride enye ekenen̄ede edi mfịna, ke mfịna akakam edi nte mme Jew oro ẹkedide mme Christian do ẹkedọhọde ke ana ẹsụk ẹnịm Ibet Moses. Edi Paul ama enyịme ndinam se mbiowo oro ẹkedọhọde enye sia oro mîkanamke enye abiat ibet Abasi. Mbemiso ini n̄kpọ emi eketịbede, Paul ama ewet ete: “Mma n̄kabade ntie nte owo eke odude ke idak ibet nnọ mmọ oro ẹdude ke idak ibet, okposụkedi ami ke idemmi mmendụhe ke idak ibet, man n̄kpanyan̄a mmọ oro ẹdude ke idak ibet.” (1 Cor. 9:20) Paul ama anam se mbiowo oro ẹkedọhọde, ndien emi ama anam enye akabade etie “nte owo eke odude ke idak ibet.” Se Paul akanamde ekpep nnyịn ndisinam se mbiowo ẹdọhọde utu ke ndikọn̄ nyịre ke ana ẹnam n̄kpọ nte iyomde.​—Heb. 13:17.

13. (a) Ntak emi ndusụk mme Jew ẹkesịnde ntịme ke temple? (b) Didie ke ẹkenyan̄a Paul?

¹³ Mfịna ama odu ke temple. Nte mme usen usio akan̄a oro ẹkekperede ndikụre, mme Jew emi ẹketode Asia ẹma ẹda ẹkụt Paul, ẹdori enye ikọ ẹte ke enye ada mme Gentile odụk temple, ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ntịme. Ekpedi etubom ekọn̄ Rome ikakaha ikanyan̄a Paul ke temple, mme Jew oro ẹkpeketịm Paul ẹwot. Nte n̄kpọ eketiede ama anam etubom ekọn̄ Rome oro ọdọhọ mbonekọn̄ esie ẹmen Paul ẹkesịn ke ufọk-n̄kpọkọbi. Tọn̄ọ usen oro, Paul ekenyene ndidu ke ufọk-n̄kpọkọbi tutu isua inan̄ ebe mbemiso ẹsiode enye. Edi ndisịn Paul ke ufọk-n̄kpọkọbi ikanamke enye enyene emem. Ke ini etubom ekọn̄ oro okobụpde mme Jew se inam mmọ ẹsịn ntịme ye Paul, mmọ ẹma ẹdori Paul nsio nsio ikọ. Ndutịme oro mmọ ẹkesịnde do ikayakke etubom ekọn̄ oro okop se mmọ ẹtịn̄de. Ntre, akana mbonekọn̄ oro ẹmemenede Paul ke enyọn̄ ẹsio ke otu mbon ntịme oro. Ke ini Paul ye mbonekọn̄ Rome oro ẹkeyomde ndidụk itie emi mbonekọn̄ oro ẹkedụn̄de, Paul ama ọdọhọ etubom ekọn̄ oro ete: “Mmeben̄e fi nte, ayak mi ntịn̄ ikọ nnọ mbio emi.” (Utom 21:39) Etubom ekọn̄ oro ama enyịme, ndien Paul ama ọtọn̄ọ nditịn̄ ikọ uko uko mban̄a se enye enịmde ke akpanikọ.

14, 15. (a) Nso ke Paul eketịn̄ ọnọ mme Jew? (b) Nso ke etubom ekọn̄ Rome akanam man ọdiọn̄ọ se ikanamde mme Jew ẹyat esịt ntre ye Paul?

¹⁴ Paul ọkọtọn̄ọ ikọ esie ke ndidọhọ: “Ẹkop ikọ unyan̄a idem mi,” oro edi, ẹkop se nnyenede nditịn̄ mi n̄kan̄ idem. (Utom 22:1) Paul eketịn̄ ikọ ọnọ otuowo oro ke usem Hebrew, ndien emi ama anam mmọ ẹdobo ẹnyụn̄ ẹkpan̄ utọn̄. Enye ama anam mmọ ẹdiọn̄ọ se inamde imọ idi Christian idahaemi ikonyụn̄ idịpke mmọ  n̄kpọ ndomokiet. Mmọ ẹma ẹkeme ndidụn̄ọde kpukpru emi nse m̀mê edi akpanikọ edieke mmọ ẹmade. Gamaliel emi mme owo ẹkenen̄erede ẹdiọn̄ọ ekekpep Paul n̄kpọ, ndien Paul ama esinyụn̄ ọkọbọ mme mbet Christ, ntre anaedi ndusụk mbon oro ẹkedude do ẹma ẹdiọn̄ọ ke Paul ama esikọbọ ikọt Abasi. Ekedi ke usụn̄ emi Paul okoyomde ndika Damascus, ke enye okokụt Christ oro ẹkenamde eset ke n̄kukụt, ndien Christ ama etịn̄ ikọ ọnọ enye. Mbon oro ẹkesan̄ade ye Paul ẹma ẹkụt un̄wana oro akayamade do, ẹnyụn̄ ẹkop uyo oro eketịn̄de ikọ, edi se mmọ ẹkekopde ikan̄wan̄ake mmọ. (Utom 9:7; 22:9) Ekem, mbon oro ẹkesan̄ade ye Paul ẹma ẹmụm Paul ubọk ẹka Damascus, koro n̄kukụt oro ama anam enye oforo nnan. Do ke Ananias akanam Paul afiak okụt usụn̄ ke utịbe utịbe usụn̄.

¹⁵ Paul ama ọdọhọ mmọ ke Jesus ama owụt imọ idem ke temple ini imọ ikafiakde inyọn̄ Jerusalem. Se Paul eketịn̄de emi ama enen̄ede ayat mme Jew tutu mmọ ẹfiori ẹte: “Ẹmen orụk owo emi ẹfep ke isọn̄, koro enye mîdotke ndidu uwem!” (Utom 22:22) Etubom ekọn̄ oro ama ọdọhọ mbonekọn̄ esie ẹmen Paul ẹdụk itie emi mbonekọn̄ ẹdụn̄de mbak mme Jew oro idiwot enye. Etubom ekọn̄ oro ama enen̄ede oyom ndidiọn̄ọ se inamde mme Jew ẹyat esịt ye Paul, ntre enye ama ọdọhọ mbonekọn̄ esie ẹmia Paul nte ẹsụk ẹbụpde enye mbụme. Edi ke ini mbonekọn̄ oro ẹkeyomde ndimia Paul, Paul ama ọdọhọ mmọ ke imọ idi amanaisọn̄ Rome onyụn̄ obụp mmọ m̀mê ibet enyịme se mmọ ẹyomde ndinam oro. Ukem nte Paul, ikọt Abasi ẹsida ibet ẹwụt unen oro mmọ ẹnyenede ndinam n̄kpọ Abasi. (Se mme ekebe oro “ Ibet Rome ye Mme Amanaisọn̄ Rome,” ke page 184, ye “ Mme Ikpe Oro Ikande ke Eyo Nnyịn,” ke page 186.) Ke ini etubom ekọn̄ oro okokopde ke Paul edi amanaisọn̄ Rome, enye ama ọdiọn̄ọ ke ana imọ iyom usụn̄ en̄wen man idiọn̄ọ se inamde mme Jew ẹyat esịt  ye Paul ntre. Ntre ke eyo ama ekesiere, enye ama ada Paul aka Sanhedrin, emi ekedide n̄kponn̄kan esopikpe mme Jew.

16, 17. (a) Tịn̄ se iketịbede ini Paul eketịn̄de ikọ ke Sanhedrin. (b) Ke ini ẹkeyịbide Paul, nso ke enye akanam ndien nso ke oro ekpep nnyịn?

¹⁶ Kop se Paul eketịn̄de ke Sanhedrin mi man owụt ke imọ iduehe: “Nditọete, nda esịt eke mîbiomke mi ke baba n̄kpọ kiet ndu uwem ke iso Abasi tutu esịm emi.” (Utom 23:1) Enye iketịn̄ke ikọ ikan oro. Mbụk oro ọdọhọ ete: “Edi Ananias akwa oku ọdọhọ mmọ emi ẹdade ẹkpere enye ete ẹyịbi enye ke inua.” (Utom 23:2) Ata usọn̄enyịn ekedi oro! Oro okonyụn̄ owụt ke akwa oku oro ama enen̄ede asua Paul. Enye ekekere ke Paul ososu, ke ini Paul mîkakam itịn̄ke-tịn̄ ikọ kan̄a. Oro akanam Paul ọdọhọ enye ete: “Abasi eyeyịbi fi, afo emi ebietde ibibene eke ẹyetde ndom. Nte afo etie mi ada Ibet ekpe ikpe ọnọ mi ndien, ke ukem ini oro, abiat Ibet, ke ndinọ uyo ete ẹyịbi mi?”​—Utom 23:3.

¹⁷ Idem ama akpa ndusụk mbon oro ẹkedade do, idịghe ke ntak ẹkemiade Paul, edi ke ntak se Paul eketịn̄de! Ntre mmọ ẹma ẹbụp enye ẹte: “Nte afo osụn̄i akwa oku Abasi?” Paul ama osụhọde idem onyụn̄ ọsọsọp anam se Ibet ọdọhọde. Enye ọkọdọhọ ete: “Nditọete, n̄kọfiọkke nte enye edi akwa oku. Koro ẹwet ẹte, ‘Kûtịn̄ idiọk udian andikara mbio obio mbufo.’” d (Utom 23:4, 5; Ex. 22:28) Ekem Paul ama ada usụn̄ en̄wen ọkọk ibuot ye mmọ. Enye ama ọdiọn̄ọ ke mme Pharisee ye mme Sadducee ẹma ẹdu ke Sanhedrin oro, ntre enye ọdọhọ ete: “Nditọete, ami ndi Pharisee, eyen Pharisee. Ẹkot mi ikpe ẹban̄a idotenyịn ediset mme akpan̄kpa.”​—Utom 23:6.

18. Ntak emi Paul ọkọdọhọde ke imọ idi Pharisee, ndien didie ke ikeme ndikpebe Paul ke ini inemede Ikọ Abasi ye ndusụk owo?

¹⁸ Ntak emi Paul ọkọdọhọde ke imọ idi Pharisee? Sia enye ekedi “eyen Pharisee,” okonyụn̄ oto ubon mme Pharisee. Ntre, ediwak owo ẹkesụk ẹbat enye nte Pharisee. e  Edi ntak emi Paul ọkọdọhọde ke imọ idi Pharisee ke ini edide enye ikenịmke se mme Pharisee ẹkekpepde ẹban̄a se isitịbede owo ama akpa? Mme Pharisee ẹkenịm ke eti owo ama akpa, ke ukpọn̄ esie esiwọrọ okodụk owo en̄wen idem onyụn̄ aka iso odu uwem. Paul ikenịmke utọ n̄kpọ oro. Enye ekenịm ke owo ama akpa, akpa, ndien ke owo oro edifiak idu uwem ini ẹdinamde mme akpa-n̄kpa ẹset nte Jesus ọkọdọhọde. (John 5:25-29) Edi, ama osụk enyene n̄kpọ kiet emi Paul ekenyịmede ye mme Pharisee, oro edi, ke owo ama akpa, ke ayafiak edidu uwem ke ini iso. Mme Sadducee ikenịmke ke mme akpa-n̄kpa ẹyefiak ẹdidu uwem ke ini iso. Imekeme ndinam ukem se Paul akanamde emi ke ini inemede nneme ye mbon Catholic m̀mê mbon ufọkabasi eken emi ẹnịmde ke Abasi edi ita ke kiet. Sia akam edide mmọ ẹnịm ke Abasi do, imekeme ndidọhọ mmọ ke nnyịn n̄ko imenịm ke Abasi do inyụn̄ ida oro itọn̄ọ nneme ye mmọ.

19. Ntak emi ndutịme okodude ke esop Sanhedrin?

¹⁹ Ikọ Paul ama esịn ndutịme ke esop Sanhedrin. Mbụk oro ọdọhọ ete: “Ọkpọsọn̄ mfiori ọtọn̄ọ, ndien ndusụk ke otu mme scribe n̄ka mme Pharisee ẹdaha ke enyọn̄ ẹtọn̄ọ ndineni ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄, ẹte: ‘Nnyịn ikwe idiọk ndomokiet ke idem owo emi; edi edieke edide spirit m̀mê angel ama etịn̄ ikọ ọnọ enye​—.’” (Utom 23:9) Ndikam ndọdọhọ ke ekeme ndidi angel eketịn̄ ikọ ọnọ Paul ama enen̄ede ayat mme Sadducee koro mmọ ikenịmke ke mme angel ẹdu! (Se ekebe oro “ Mme Sadducee ye Mme Pharisee.”) Editịm ama okpon tutu edi se etubom ekọn̄ Rome oro afiakde anyan̄a Paul osio ke otu mmọ. (Utom 23:10) Edi afanikọn̄ Paul ikokụreke kan̄a. Nso iditịbe inọ Paul idahaemi? Se idikpepde ke ibuot 24 edi oro.