1, 2. Nso utọ isan̄ ke Paul aka, ndien nso idi ndusụk n̄kpọ emi enye ekerede?

 FESTUS ọkọdọhọ Paul ete: “Afo . . . ayaka ebịne Caesar.” Paul ke ekere se Festus eketịn̄de emi; enye ke ekere se iditịbede imọ ima isịm iso Caesar. Paul ababiat isua iba ke ufọk-n̄kpọkọbi, ntre anyan isan̄ emi enye edikade mi ayanam enye okụt mme ebiet en̄wen. (Utom 25:12) Paul esisasan̄a ke mmọn̄ aka isan̄ ediwak ini, edi idịghe kpukpru isan̄ emi ẹsinem. Ntre anaedi esịt etịmede Paul ekpri aban̄a isan̄ emi enye oyomde ndika mi ye se iditịbede enye ama ekesịm iso Caesar.

² Paul okụt “n̄kpọndịk ke akpa” ediwak ini. Mme ubom oro enye okodụkde ẹma ẹsịp ofụri ikata, enye onyụn̄ odu ke ufọt akpa okoneyo kiet ye uwemeyo kiet. (2 Cor. 11:25, 26) N̄kpọ en̄wen edi ke isan̄ emi enye oyomde ndika mi iditiehe nte mme isan̄ ukwọrọikọ oro enye ekesikade ini enye mîkedịghe owo n̄kpọkọbi. Paul oyom ndika isan̄ enye emi nte owo n̄kpọkọbi, ndien isan̄ emi idịghe ekpri isan̄; ayada se ikande kilomita 3,000, ọtọn̄ọde ke Caesarea esịm Rome. Ndi enye eyekeme ndika utọ anyan isan̄ emi ke mmọn̄ n̄kpọ inamke enye? Ekpededi enye eyekeme, ndi ẹyekewot enye ke Rome? Kûfre ke enye aka iso andikara oro okopde odudu akan ke ererimbot Satan ini oro man ekpe ikpe esie.

3. Nso ke Paul ekebiere ndinam, ndien nso ke idineme iban̄a?

³ Ke ofụri se ikopde iban̄a Paul, ndi emekere ke owo nte Paul ọyọduọk idotenyịn onyụn̄ ekere ke eke imọ okụre? Itiehe ntre! Enye ama ọdiọn̄ọ ke isan̄ oro idimemke, edi enye ikọdiọn̄ọke utọ mfịna emi edisịmde imọ. Paul ama ọdiọn̄ọ ke ufọn idụhe nditie ntịmede esịt mban̄a mme n̄kpọ oro enye mîkemeke ndinyan̄a. Enye ama onyụn̄ ọdiọn̄ọ ke edieke imọ inen̄erede itịmede esịt iban̄a se idiwọrọde imọ, ke oro idiyakke imọ ikop inem ukwọrọikọ imọ. (Matt. 6:27, 34) Paul ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah oyom imọ ida ufan̄ ekededi oro imọ inyenede ikwọrọ ikọ, ikwọrọ n̄ko inọ mme andikara. (Utom 9:15) Paul ama ebiere ndikwọrọ ikọ inamke n̄kpọ m̀mê nso itịbe. Se nnyịn inyụn̄ ibierede ndinam edi oro. Ntre ẹyak ineme iban̄a isan̄ Paul emi inyụn̄ ise se ikemede ndikpep nto enye.

4. Nso utọ ubom ke Paul okodụk, ndien mmanie ẹkesan̄a ye enye?

⁴ Ẹkeyak Paul ye mbon n̄kpọkọbi eken ẹsịn ke ubọk akwa owoekọn̄ Rome emi ekekerede Julius. Julius ekebiere ndidụk ubom mbiomo emi ekedide edibehe ke Caesarea. Ubom oro okoto Adramyttium, kpa esụkmbehe emi okodude ke esụk edem usiahautịn Asia Minor, okonyụn̄ asakde iso ese obio Mitylene emi okodude ke Isuo Lesbos. Ubom emi akasan̄a edem edere ekem ọwọn̄ọde aka edem usiahautịn. Mmọ ẹma ẹsiwaha nsio nsio esụk ẹsion̄o mbiomo ẹnyụn̄ emen mbiomo en̄wen. Owo ikanamke utọ ubom oro man ẹsida ẹmen mme owo, akpan akpan mbon n̄kpọkọbi. (Se ekebe oro, “ Nte Ukaisan̄ ke Mmọn̄ ye Mme Usụn̄ Urua Ẹketiede.”) Se ifọnde edi ke idịghe Paul kpọt ekedi Christian ke otu mbon n̄kpọkọbi oro ẹdude ke ubom oro. Aristarchus ye Luke ẹma ẹtiene enye ẹsan̄a. Luke akakam ewet mbụk emi. Nnyịn idiọn̄ọke m̀mê Aristarchus ye Luke ẹkekpe usụn̄ ẹnọ idemmọ m̀mê mmọ ẹkedụk ubom oro ke mfọn sia mmọ ẹkesan̄ade ye Paul.​—Utom 27:1, 2.

5. Mmanie ke Paul okosobo ke Sidon, ndien nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto emi?

⁵ Ke ẹma ẹkewat ofụri usen kiet ke akpa ẹnyụn̄ ẹka oyom usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 110 ke edem edere, ubom oro ama edibehe ke Sidon, ke mbenesụk Syria. Julius ikanamke n̄kpọ ye Paul nte enye akanamde ye mbon n̄kpọkọbi eken, edi ama ọfọn ido ye Paul. Ekeme ndidi enye akanam emi sia Paul ekedide amanaisọn̄ Rome, owo mîkonyụn̄ ikpehe kan̄a ikpe inọ enye. (Utom 22:27, 28; 26:31, 32) Julius ama ayak Paul ọwọrọ ke ubom asan̄a ekese mme Christian emi ẹkedude do. Anaedi esịt ama enen̄ede enem nditọete emi ndise mban̄a Paul ke enye ama ekesịne ke ufọk-n̄kpọkọbi ke anyan ini! Ndi emekeme ndikere nsio nsio usụn̄ emi afo ekemede ndikama owo esen ntre? Ndinam emi eyenen̄ede ọsọn̄ọ fi idem.​—Utom 27:3.

6-8. M̀mọ́n̄ ye m̀mọ́n̄ ke ubom oro ekebehe ke ẹma ẹkekpọn̄ Sidon, ndien nso ke Paul akanam ye ufan̄ ekededi oro enye ekenyenede ndikwọrọ ikọ?

⁶ Ubom oro ama oto Sidon awat ebe Cilicia  emi ekperede Tarsus obio emana Paul. Idịghe kpukpru itie oro mmọ ẹkebehede ke Luke akasiak. Edi se enye etịn̄de owụt ke isan̄ oro ikememke. Enye ọdọhọ ke ‘ofụm ama abara mmimọ ke iso.’ (Utom 27:4, 5) Kpa ye ofụri se iketịbede emi, kere nte Paul akadade ufan̄ oro enye okokụtde mi ọkwọrọ ikọ. Enye ama ọkwọrọ ikọ ọnọ mbon n̄kpọkọbi ye mbon eken ke ubom oro, ndien emi esịne mme anamutom ke ubom oro ye mbonekọn̄. Enye ama esikwọrọ n̄ko ọnọ mme owo ke esụk ekededi oro ubom oro ekebehede. Ukem nte Paul, imesida ufan̄ ekededi oro ikụtde ikwọrọ ikọ.

⁷ Ekem ubom oro ama edisịm Myra, esụkmbehe emi odude ke edem usụk mbenesụk Asia Minor. Paul ye mbon eken ẹma ẹwọn̄ọ ẹdụk ubom en̄wen, emi edimende mmọ ikesịm Rome oro mmọ ẹkade. (Utom 27:6) Ini oro, mbon Rome ẹkesidep ibokpot mmọ ke Egypt, ndien ubom mbon Egypt emi ekesimende ibokpot edi ekesibehe ke Myra. Julius ama okụt utọ ubom oro onyụn̄ anam mbonekọn̄ ye mbon n̄kpọkọbi ẹdụk. Etie nte ubom enye emi ama okpon akan akpa ubom oro. Ubom emi ama emen ediwak ekpat ibokpot ye owo 276 esịnede mme anamutom ke ubom oro, mbonekọn̄, ye mbon n̄kpọkọbi. Etie nte ubom oro ama onyụn̄ emen mbon en̄wen emi ẹkekade Rome n̄ko. Ndiwọrọ ke ubom enye oko ndụk enye emi ama anam Paul enyene ediwak owo ndikwọrọ ikọ nnọ, enye ama onyụn̄ anam oro.

⁸ Esụk en̄wen emi ubom oro akafiakde ebehe ekedi Cnidus ke n̄kan̄ edem usoputịn Asia Minor. Edieke ofụm odụkde afara ọfọn, ubom ekeme ndida usen kiet kpọt nto Myra nsịm Cnidus. Edi, Luke ọdọhọ ke mmimọ “ikawat sụn̄sụn̄ ke ediwak usen inyụn̄ in̄wana idisịm Cnidus.” (Utom 27:7a) Owo ikekemeke ndiwat ubom oro ọsọp sia enyọn̄ ama ọdiọk. (Se ekebe oro, “ Ofụm Inyan̄ Mediterranean,” ke page 208.) Kere nte n̄kpọ eketiede ye mbon oro ẹkedude ke esịt ubom oro nte ẹsụk ẹn̄wanade ndibiọk ọkpọsọn̄ ofụm ye awawa!

9, 10. Nso mfịna ke ubom oro Paul okodụkde ekenyene ini mmọ ẹkperede Crete?

⁹ Etubom ubom oro akaduak ndiwat nto Cnidus n̄ka edem usoputịn, edi Luke emi okodude do ọdọhọ ke ‘ofụm ikayakke mmimọ ika iso.’ (Utom 27:7b) Nte ubom oro akadian̄arede ọkpọn̄ esụk, ọkpọsọn̄ ofụm ama oto edere n̄kan̄ usoputịn eberi ubom oro aka edem usụk. Ukem nte Isuo Cyprus mîkayakke ofụm oto iso eberi ubom oro afiak edem, ntre n̄ko ke okonyụn̄ edi ke Isuo Crete. Ke ubom oro ama ekebe Salmone ke utịt utịt edem usiahautịn Crete, uwat ama afiak ọfọn ekpri. Ntak-a? Ubom oro ama odụk n̄kan̄ usụk usụk isuo emi ofụm mîkenen̄ekede isọn̄ ubọk, ntre ọkpọsọn̄ ofụm ikeberike ubom oro aba. Kere nte esịt okosụhọrede mbon emi ẹkedude ke ubom oro! Edi mbon ubom oro ẹma ẹdiọn̄ọ ke ọkpọsọn̄ ini etuep enen̄ede ekpere, ke uwat isinyụn̄ ifọnke ini. Emi ama anam esịt etịmede mmọ.

¹⁰ Luke etịn̄ nnennen se iketịbede ete: “[Nnyịn ima] in̄wana iwat mben mben [ke Crete] tutu idisịm ebiet emi ekerede Eti Itie Mbehe.” Kpa ye oro ofụm mîkenen̄ekede ifịna mmọ sia mmọ ẹkewatde mben mben, ikosụk imemke inọ mmọ ndiwat ubom oro. Edi ke akpatre, mmọ ẹma ẹkụt eti itie ẹduọk ukwak ubom ẹkpere mbenesụk oro ẹsiwọn̄ọrede ẹwat ẹka edem edere. Mmọ ẹkedu do ẹbịghi didie? Luke ọdọhọ ke mmimọ ima idu do “ke anyan ini,” ndien oro ikọfọnke, sia uwat ikesifọnke ke September ye October.​—Utom 27:8, 9.

11. Nso item ke Paul ọkọnọ mbon oro ẹkedude ye enye ke ubom, edi nso ke mmọ ẹkebiere ndinam?

 ¹¹ Ekeme ndidi ndusụk mme akaisan̄ ẹma ẹbụp Paul se ẹkpenamde sia enye ekesiwakde ndisan̄a Mediterranean n̄ka isan̄. Enye ama ọdọhọ mmọ ẹbet kan̄a, ke edieke mmọ ẹkade iso ke uwat oro, ke emi “oyosụn̄ọ ke nsobo ye akwa ntakurua,” mme owo ẹnyụn̄ ẹkeme ndikpan̄a. Edi etie etakubom ye andinyene ubom oro ẹma ẹyom ndisụk n̄ka iso. Mmọ ẹkekere ke imekeme ndisọp n̄kesịm ebiet oro edifọnde ikan. Mmọ ẹma ẹnam Julius enyịme, ediwak owo ẹnyụn̄ ẹkere ke ọkpọfọn ẹwat ẹkesịm esụkmbehe Phoenix, emi odude ke iso iso. Ekeme ndidi esụkmbehe Phoenix ama enen̄ede okpon onyụn̄ enyene itie emi owo ekemede ndidu ke ini etuep. Ntre, ke ini ekpri ofụm okotode edem usụk ọwọrọ, ubom oro ama ọtọn̄ọ isan̄.​—Utom 27:10-13.

12. Ke ẹma ẹkekpọn̄ Crete, nso iketịbe inọ ubom oro, ndien nso ke mbon ubom oro ẹkenam man ẹbọhọ mfịna oro?

¹² Ekem afanikọn̄ en̄wen ama etịbe, oro edi, “ọkpọsọn̄ oyobio” ama oto edere n̄kan̄ usiahautịn abara edi. ‘Ekpri isuo emi ekerede Cauda’ ama ekwi mmọ ke ekpri ini, ndien tọn̄ọ do sịm Eti Itie Mbehe ekedi kilomita 65. Kpa ye oro, oyobio oro ekpekeberi ubom oro aka usụk usụk tutu enye akabak ke utan emi ekperede mbenesụk Africa. Man emi okûtịbe, mme awat-ubom oro ẹma ẹkot ekpri ubom emi ubom oro okodụride ẹsịn ke esịt ubom oro. Ikememke utom ndinam emi, sia etie nte mmọn̄ ama ọyọhọ ekpri ubom oro. Ndien mmọ ẹma ẹtịme ndibọp akaka ubom emi, ẹda urụk m̀mê n̄kpọkọbi ẹwan̄ enye ẹkanade man okûsiaha. Ekem mmọ ẹfụt akamba afara oro ẹnyụn̄ ẹn̄wana ndinam ubom oro awat etiene ofụm man ebe oyobio oro. Kere nte se iketịbede emi akanamde ndịk anam mmọ! Ofụri se mmọ ẹkenamde emi ikekemke, sia ‘oyobio ama aka iso ndisịn̄ede ubom oro ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄.’ Ke ọyọhọ usen ita, mmọ ẹma ẹda ubọk mmọ ẹsion̄o n̄kpoduoho ke ubom ẹduọn̄ọ man ubom oro afiak efere edi se ẹkemede ndiwat.​—Utom 27:14-19.

13. Ekere ke n̄kpọ eketie didie ke ubom oro Paul ekesịnede ke ini oyobio oro?

¹³ Anaedi ndịk ama enen̄ede anam kpukpru owo. Edi Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye ẹma ẹdiọn̄ọ ke mmimọ iyọbọhọ. Kûfre ke Jesus ama ọdọdọhọ Paul ke enye ọyọkọkwọrọ ikọ ke Rome, ndien nte ini akakade angel ama afiak etịn̄ kpa ukem ikọ oro. (Utom 19:21; 23:11) Edi ọkpọsọn̄ oyobio emi ama ofụme okoneyo ye uwemeyo ke ofụri urua iba. Ndien uyịre uyịre edịm ye idiọk enyọn̄ emi okofụkde utịn ye mme ntantaọfiọn̄ ikayakke etie etakubom oro ọfiọk ebiet emi mmọ ẹdude ye ebiet emi mmọ ẹwatde ẹka. Ke ntak etuep, edịm, ye ndịk, ikọdọn̄ke owo ndomokiet ndidia udia.

14, 15. (a) Nso ikanam Paul afiak eti mbon oro ẹkedude ye enye ke ubom se enye ama eketetịn̄? (b) Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto se Paul eketịn̄de ada ọsọn̄ọ mbon oro ẹkedude ke ubom oro idem?

¹⁴ Paul ama adaha adada. Enye ama eti mmọ se enye ọkọdọhọde mmọ, edi iketịn̄ke nte n̄kpọ eke ọkpọdọhọde ete, ‘Idịghe se n̄kọdọhọde mbufo edi oro?’ Se iketịbede oro ama owụt ke akpakana mmọ ẹnam se Paul eketịn̄de. Ekem Paul ama ọdọhọ mmọ ete: “Ke emi mmeteme mbufo nte ẹdat esịt, koro ukpọn̄ baba owo mbufo kiet iditakke, ubom ikpọn̄ editak.” (Utom 27:21, 22) Anaedi se Paul eketịn̄de emi ama  ọsọn̄ọ mmọ idem! Anaedi Paul ke idemesie n̄ko ama enen̄ede okop inemesịt nte Jehovah akadade enye ọnọ mmọ utọ ndọn̄esịt oro. Ọfọn iti ke Jehovah idaha uwem nnyịn ibre mbre. Idụhe owo emi Jehovah mîdaha ke n̄kpọ. Apostle Peter ekewet ete: “Jehovah . . . [iyomke] baba owo kiet atak edi oyom kpukpru owo ẹkabade esịt.” (2 Pet. 3:9) Emi owụt ke oyom nnyịn isọsọp inam adan̄a ediwak owo nte ikekeme ẹkop se Jehovah aduakde ndinam ke ini iso. Jehovah iyomke owo ndomokiet atak!

¹⁵ Etie nte Paul ama ọkwọrọ ikọ ọnọ ediwak owo ke ubom oro aban̄a se Jehovah ọn̄wọn̄ọde ndinam. (Utom 26:6; Col. 1:5) Ndien sia ubom mmọ okoyomde ndisịp, Paul ama etịn̄ n̄kpọ emi akanamde mmọ ẹnen̄ede ẹnịm ke mmọ ẹyebọhọ. Enye ọkọdọhọ ete: “Okoneyo emi, angel . . . ama edida ekpere mi, ọdọhọ ete, ‘Paul, kûfehe ndịk. Afo enyene ndida ke iso Caesar, ndien, sese! Abasi ayak kpukpru mmọ emi ẹwatde ye afo ọnọ fi ke ntatubọk.’” Ekem Paul ama ọdọhọ mmọ ete: “Ke ntre, mme ete, ẹdat esịt; koro mmenịm Abasi ke akpanikọ nte ke edidi kpa nte enye etịn̄de ọnọ mi. Edi, nnyịn iyọfiọrọ ikabak ke isuo kiet.”​—Utom 27:23-26.

16, 17. (a) Ini ewe ke Paul ọkọbọn̄ akam, ndien nso iketịbe? (b) Didie ke se Paul eketịn̄de eketịbe?

¹⁶ Ke mmọ ẹma ẹkekpa ndịk ke ofụri urua iba ke esịt ubom oro ofụm ekemende  oyo ke n̄kpọ nte kilomita 870 do, mme awat-ubom oro ẹma ẹtọn̄ọ ndikop uyom emi eketiede nte awawa amia ke mbenesụk. Mmọ ẹma ẹsion̄o ukwak ubom ke n̄kan̄ etak ubom oro ẹdọn̄ ke mmọn̄ man ubom oro atuak ada man mmọ ẹnyụn̄ ẹkeme ndiwọn̄ọde iso ubom n̄wụt mbenesụk m̀mê eyedi se mmọ ẹwatde ẹkedian do. Mme owo ẹma ẹdomo ndiwọrọ ke ubom oro ini oro, edi mbonekọn̄ ikayakke mmọ ẹwọrọ. Paul ama ọdọhọ akwaowo ekọn̄ ye mbonekọn̄ ete: “Ibọhọke mmọ emi ẹsọn̄ọ ẹdu ke ubom, mbufo idibọhọke.” Ke ubom ama akana sụn̄ ekpri, Paul ama ekpe kpukpru owo ubọk ete ẹdia udia, onyụn̄ afiak etịn̄ ke mmọ ẹyebọhọ. Ekem Paul ama “ọnọ Abasi ekọm ke iso kpukpru mmọ.” (Utom 27:31, 35) Paul ama ọbọn̄ akam ọkọm Abasi. Ata eti uwụtn̄kpọ ke enye ekenịm oro ọnọ Luke, Aristarchus, ye nnyịn mme Christian mfịn. Ndi akam emi afo esibọn̄de ke otu owo esisọn̄ọ mmọ idem onyụn̄ ọdọn̄ mmọ esịt?

¹⁷ Ke Paul ama ọkọbọn̄ akam ama, “kpukpru mmọ [ẹma] ẹdat esịt ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndidia udia.” (Utom 27:36) Mmọ ẹma ẹsion̄o mme ekpat wheat ẹduọn̄ọ man ubom oro afiak efere nte ubom oro okosụk ọfiọrọde aka ndidian ke mbenesụk. Ke ini eyo esierede, mme anamutom ke ubom oro ẹma ẹsịbe ukwak ubom oro, ẹsion̄o uden̄ ke etak ubom, ẹnyụn̄ ẹkot ekpri afara mmọ man ẹkeme ndiwat ubom oro n̄kadian ke isọn̄. Edi iso ubom oro ama abak ke utatan m̀mê ke mbat, ndien mben ubom ama ọtọn̄ọ ndiwụre ke ntak awawa oro akamiade enye. Ndusụk mbonekọn̄ ẹma ẹyom ndiwot mbon n̄kpọkọbi man mmọ ndomokiet idifehe, edi Julius ikayakke mmọ ẹnam oro. Enye ama ọdọhọ kpukpru owo ẹwọk m̀mê ẹfiọrọ ẹka mbeninyan̄. Se Paul eketịn̄de ama etịbe​—kpukpru owo 276 ẹma ẹbọhọ. ‘Kpukpru mmọ ẹma ẹdisịm obot ke ifụre.’ Edi m̀mọ̀n̄ ke n̄kpọ emi eketịbe?​—Utom 27:44.

18-20. Didie ke mbon Malta ẹkewụt “n̄wọrọnda mfọnido,” ndien nso utịben̄kpọ ke Abasi akada Paul anam?

¹⁸ Mmọ ẹkedu ke Isuo Malta emi odude ke usụk Sicily. (Se ekebe oro, “ Malta Okodu ke M̀mọ̀n̄?” ke page 209.) Mbon Malta emi ẹkesemde usem en̄wen mi ẹma ẹwụt  mmọ “n̄wọrọnda mfọnido.” (Utom 28:2) Mmọ ẹma ẹbara ikan̄ ẹnọ isenowo oro ọfọn̄ mmọ ekebịtde mi ẹkenyụn̄ ẹnyekde ke ntak etuep ẹdibehe ke esụk mmọ. Ikan̄ oro ama anam mmọ ẹfiak ẹkop ufiop ekpri kpa ye tuep okodude, edịm okonyụn̄ edepde. Ekem, utịben̄kpọ ama etịbe.

¹⁹ Paul ama anam n̄kpọ man an̄wam kpukpru owo. Enye ama akatan̄ ifia edidọn̄ ke ikan̄. Nte enye okosụk atan̄de ifia oro, ata idiọk ibọm ama ọwọrọ odom enye, onyụn̄ eyịre enye ke ubọk. Mbon Malta ẹkekere ke abasi amia Paul ufen. a

²⁰ Mbon Malta oro ẹkekụtde nte ibọm oro odomde Paul ẹkekere “ke enye oyofụt.” N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ke ikọ Greek oro ẹkewetde ke itie emi edi ikọ emi mme dọktọ ẹsitịn̄de. Ikpaha nnyịn idem nte Luke ekewetde utọ ikọ emi sia enye ekedi abiausọbọ. (Utom 28:6; Col. 4:14) Edi Paul ama eken̄ idiọk urụkikọt oro ọduọk, n̄kpọ ikonyụn̄ inamke enye.

21. (a) Tịn̄ mme ini emi Luke eketịn̄de nnennen se iketịbede, ye se emi owụtde. (b) Mme utịben̄kpọ ewe ke Paul akanam, ndien didie ke emi okotụk mbon Malta?

²¹ Publius ekedi imọ owo. Enye okonyụn̄ odụn̄ do ke Malta. Ekeme ndidi enye ekedi akwa owo ukara Rome ke Malta. Luke okokot enye “akwa owo ke isuo oro.” Ẹma ẹkụt enyịn̄ oro Luke okokotde ọbọn̄ emi ke n̄kpọ iba oro ẹkapde ke itiat ke Malta. Enye ama enen̄ede akama Paul ye mbon oro ẹkesan̄ade ye enye esen ke usen ita. Edi idem ete Publius ikọsọn̄ke. Luke afiak etịn̄ nnennen nnennen nte idem ọbọn̄ oro eketiede. Enye ekewet ete ke ọbọn̄ oro “[ọkọdọn̄ọ] ufiopidem ye utọrọiyịp onyụn̄ anana.” Omokụt do ke Luke ama etịn̄ nnennen se ọbọn̄ oro ọkọdọn̄ọde. Paul ama ọbọn̄ akam onyụn̄ odori ọbọn̄ oro ubọk ndien idem ama ọsọn̄ enye. Utịben̄kpọ emi ama enen̄ede otụk mbio obio oro tutu mmọ ẹda mbon udọn̄ọ efen ẹdi man ẹkọk mmọ, ẹnyụn̄ ẹnọ Paul ye mbon oro ẹsan̄ade ye enye mme n̄kpọ oro ẹdin̄wamde mmọ ke usụn̄ isan̄ mmọ.​—Utom 28:7-10.

22. (a) Nso ke prọfesọ kiet etịn̄ aban̄a se Luke ekewetde aban̄a isan̄ oro Paul ekesisan̄ade ke mmọn̄ aka? (b) Nso ke idineme ke ibuot 27?

²² Ofụri isan̄ oro Paul akasan̄ade ke mmọn̄ aka, emi Luke ewetde aban̄a, ama etịbe ukem ukem nte ẹwetde. Prọfesọ kiet ọkọdọhọ ete: “Mbụk Luke esịne ke otu mme mbụk Bible emi etịn̄de nte mme n̄kpọ ẹketịbede ke nde ke nde yak enen̄ede an̄wan̄a owo. Ofụri se enye etịn̄de aban̄a nte ẹkesiwatde inyan̄ ke eyo mme apostle ẹdi ata nnennen, se enye onyụn̄ etịn̄de aban̄a nte n̄kpọ eketiede ke n̄kan̄ edem usiahautịn Mediterranean edi ata ofụri akpanikọ.” Emi owụt ke anaedi enyene n̄wed emi enye ekesiwetde se itịbede enịm. Ekeme ndidi Luke ekesiwet mme n̄kpọ oro ini enye asan̄ade ye Paul. Ekpedi ntre, isan̄ en̄wen oro mmọ ẹdikade ayanam enye enyene ediwak n̄kpọ en̄wen ndiwet. Nso iditịbe inọ Paul mmọ ẹma ẹsịm Rome? Ẹyak ise.