1, 2. (a) Nso ikan̄wam ẹkwọrọ eti mbụk ke ofụri Obio Ukara Rome ke eyo mme apostle? (b) Nso inam nnyịn inịm ke Jehovah ọnọ nnyịn ibetedem ke eyo nnyịn? (Se ekebe oro “ Ndikwọrọ Eti Mbụk ke Se Ibede Usem 670.”)

SE MBON oro ẹkedide Jerusalem ẹkekopde ama akpa mmọ idem. Mbon Galilee ẹma ẹsem mme usem idụt en̄wen udọn udọn, se mmọ ẹketịn̄de ama onyụn̄ enen̄ede enem mbon oro ẹkekpan̄de utọn̄ ẹnọ mmọ. Ekedi ke Pentecost isua 33 eyo Christ, ndien mme mbet ẹma ẹbọ utịbe utịbe enọ editịn̄ ikọ ke nsio nsio usem—emi okowụtde ke Abasi akada ye mmọ. (Kot Utom 2:1-8, 12, 15-17.) Mme owo emi ẹketode nsio nsio ebiet ẹma ẹkop eti mbụk emi mmọ ẹkekwọrọde usen oro, ẹnyụn̄ ẹda mmọ ẹkesuan ke ofụri Obio Ukara Rome ke oro ebede.—Col. 1:23.

² Mfịn, ikọt Abasi isisemke ediwak usem ke utịbe utịbe usụn̄. Kpa ye oro, mmọ ẹnam utom ukwọrọikọ ke ediwak ebiet akan nte ẹkenamde ke eyo mme apostle, sia mmọ ẹkabarede mme n̄wed emi ẹnemede etop Obio Ubọn̄ ke se ibede usem 670. (Utom 2:9-11) Ikọt Abasi ẹnam ata ediwak n̄wed ke ata ediwak usem tutu etop Obio Ubọn̄ esịm kpukpru itụn̄ ye inụk ke ofụri ererimbot. * Emi n̄ko edi ata in̄wan̄-in̄wan̄ uyarade ke Jehovah ke ada Edidem Jesus Christ ọnọ ndausụn̄ ke utom ukwọrọikọ. (Matt. 28:19, 20) Ke emi iyomde ndidụn̄ọde ifan̄ kpọt ke otu n̄kpọ emi idade inam utom ukwọrọikọ ke isua 100 emi ẹbede, se nte Edidem akade-ka iso ekpep nnyịn ndima mme owo onyụn̄ esịnde udọn̄ ọnọ nnyịn idi mme andikpep Ikọ Abasi.—2 Tim. 2:2.

3. Ntak emi nnyịn isidade nsio nsio n̄kpọ ikwọrọ ikọ?

³ Jesus ọkọdọhọ ke “ikọ obio ubọn̄” etie nte n̄kpasịp onyụn̄ ọdọhọ ke esịt owo etie nte isọn̄. (Matt. 13:18, 19) Kpa nte ọtọin̄wan̄ ekemede ndida nsio nsio n̄kpọutom nnam isọn̄ emem nnyụn̄ nnam enye edi se ẹtọde n̄kpọ, ikọt Jehovah ẹsida ekese n̄kpọutom oro ẹn̄wamde mmọ ẹnam mme owo ẹnyịme ndibọ etop Obio Ubọn̄. Ndusụk n̄kpọutom emi ẹkenyene ufọn ke esisịt ini. Edi mbon eken, utọ nte n̄wed ye magazine, ẹka iso ndinen̄ede nnyene ufọn. Kpukpru n̄kpọutom oro  inemede ke ibuot emi ẹn̄wam mme asuanetop Obio Ubọn̄ ẹsobo ye mme owo iso ye iso sia mme n̄kpọutom emi mîtiehe nte ata ediwak ke otu mme usụn̄ oro ẹkedade ẹneme n̄kpọ ẹnọ ata ediwak owo, oro ikenemede ke Ibuot 7.—Utom 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Ẹkesida ukwak ubre ikwọ ẹnam n̄kpọ didie, edi nso ke enye mîkayakke ẹnam?

⁴ Utịn̄ikọ oro ẹmụmde ẹdọn̄ ke n̄kpọ umụmikọ. Ke iduọk isua 1930 esịm iduọk isua 1940, mme asuanetop ẹma ẹsibre utịn̄ikọ oro ẹkemụmde ẹnịm ke ukwak ubre usanikwọ. Usanikwọ kiet kiet ikesibreke iyọhọ minit ition. Ndusụk ini mmọ ẹkesinyene mme utọ mbio mbio ibuotikọ nte “Abasi-Ita-ke-Kiet,” “Purgatory,” ye “Obio Ubọn̄.” Ẹkesida mme usanikwọ oro ẹnam n̄kpọ didie? Brọda Clayton Woodworth, Jr., emi akanade baptism ke isua 1930 ke United States, ọkọdọhọ ete: “Mma nsikama ukwak ubre usanikwọ emi etiede nte ekpri ekebe, emi ẹsiyụtde-yụt, onyụn̄ enyenede ekpri ubọk oro anade ndori ke ata nnennen ebiet ke mben usanikwọ oro edieke anade ebre ọfọn. Mma nsịm ufọk owo, nyokụbọde ekebe oro, ndori ekpri ubọk oro ke itie, nnyụn̄ mmia n̄kanika enyịnusụn̄. Enyeneufọk ama eberede usụn̄, nyọdọhọ nte, ‘Enyene akpan etop emi nyomde fi okop.’” Mme owo ẹkesinam n̄kpọ didie ẹban̄a oro? Brọda Woodworth ọdọhọ ete: “Ediwak ini, mme owo ẹma ẹsima ndikop. Ndusụk ini, mme owo ẹma ẹsifiak ẹberi usụn̄ inikiet inikiet. Ndien mbon en̄wen ẹma ẹsikere ke nnyam ukwak ubre ikwọ.”

⁵ Etisịm 1940, ẹma ẹmụm se ibede utịn̄ikọ 90 ẹdọn̄ ke usanikwọ ẹnyụn̄ ẹnam se ibede usanikwọ miliọn kiet. John E. Barr, emi akanamde utom usiakusụn̄ ke Britain ini oro, emi nte ini akakade eketienede esịne ke Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a  Utom Mme Ntiense Jehovah, ọkọdọhọ ete: “Ke 1936 esịm 1945, n̄kesisan̄a ye ukwak ubre ikwọ kpukpru ini. Ke nditịm ntịn̄, ini oro, ekesitie nte n̄kemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet edieke mmensan̄ake ye enye. Ndikop uyo Brọda Rutherford ke enyịnusụn̄ mme owo ama esinen̄ede esịn udọn̄ ọnọ mi; eketie nte n̄kpọ eke enye adade mi ke n̄kan̄. Edi, edida ukwak ubre ikwọ n̄kwọrọ ikọ iketiehe nte edikpep owo Bible, emi esinamde se ẹkpepde odụk owo esịt.”

6, 7. (a) Nso ikedi mme ufọn kad ikọ ntiense, ndien nso ke enye mîkekemeke ndinam? (b) Didie ke Jehovah ‘ekesịn nnyịn ikọ ke inua’?

⁶ Kad ikọ ntiense. Ọtọn̄ọde ke 1933, ẹkedọhọ mme asuanetop ẹsida kad ikọ ntiense ẹkwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk. Kad ikọ ntiense akayak ekpri ndikpon nte babru ibatutom. Enye ekesịne ibio ibio etop Bible onyụn̄ etịn̄ aban̄a mme n̄wed emi enyeneufọk ekemede ndibọ. N̄kukụre se asuanetop ekenyenede ndinam ekedi ndiyak kad oro nnọ enyeneufọk ndọhọ okot. Lilian Kammerud, emi nte ini akakade akanamde utom isụn̄utom ke Puerto Rico ye Argentina, ọkọdọhọ ete: “Mma mma utom edida kad ikọ ntiense n̄kwọrọ ikọ.” Ntak emi enye akamade? Enye ọkọdọhọ ete: “Idịghe kpukpru nnyịn ikekeme ndikwọrọ ikọ ọfọn. Ntre, kad emi ama an̄wam mi mfiọk ndisobo ye mme owo.”

⁷ Brọda David Reusch emi akanade baptism ke isua 1918, ọkọdọhọ ete: “Kad ikọ ntiense ama an̄wam nditọete sia ata ibat ibat nditọete ẹkekere ke mmimọ imekeme nditịn̄ nnennen n̄kpọ.” Edi enyene se kad emi mîkekemeke ndinam. Brọda Reusch ọkọdọhọ ete: “Ndusụk ini ima isisobo mme owo emi ẹkekerede ke nnyịn ikemeke nditịn̄ ikọ. Ndien imekeme ndidọhọ ke ediwak nnyịn ikekemeke nditịn̄ ikọ. Edi Jehovah ke eketịm nnyịn idem man ikeme ndisobo ye mme owo nte mme asan̄autom esie. Ikebịghike, enye ama esịn nnyịn ikọ ke inua ke ndikpep nnyịn nte ikpokotde N̄wed Abasi ke ufọk owo. Ẹkeda Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi emi ọkọtọn̄ọde ke iduọk isua 1940 ẹnọ nnyịn ukpep emi.”—Kot Jeremiah 1:6-9.

8. Didie ke afo ekeme ndiyak Christ ọnọ fi ukpep?

⁸ Mme n̄wed. Ọtọn̄ọde ke isua 1914, ikọt Jehovah ẹsio se ibede n̄wed 100 emi ẹnemede mme ibuotikọ Bible. Ẹkesio ndusụk n̄wed oro akpan akpan man ẹkpep mme asuanetop ndinen̄ede nnyene uforo nte mme asan̄autom. Anna Larsen ke Denmark, emi onyụn̄ edide asuanetop ke n̄kpọ nte isua 70, ọdọhọ ete: “Jehovah ama ada Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi ye mme n̄wed ufọkn̄wed oro anam nnyịn idi nti mme asuanetop. Mmeti ke akpa ke otu n̄wed oro ekedi Theocratic Aid to Kingdom Publishers, emi ẹkesiode ke isua 1945. Ekem ẹma ẹsio ‘Equipped for Every Good Work’ ke isua 1946. Idahaemi imenyene Bọ Ufọn to Ukpepn̄kpọ Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi, emi ẹkesiode ke Ikọmbakara ke isua 2001.” Ke akpanikọ, Jehovah ada Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi ye mme n̄wed ufọkn̄wed  emi “anam nnyịn itịm idot ndidi mme asan̄autom.” (2 Cor. 3:5, 6) Ndi emesịn enyịn̄ ke Ufọkn̄wed Utom Ukara Abasi? Ndi emesida n̄wed Ufọkn̄wed emi edi mbono esop kpukpru urua onyụn̄ etiene ese ke ini esenyịn ufọkn̄wed okotde enye? Edieke anamde ntre, ọwọrọ ke afo eyesiyak Christ ọnọ fi ukpep man edi eti andikpep.—2 Cor. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Didie ke mme n̄wed ẹn̄wam man ẹtọ ẹnyụn̄ ẹduọk mmọn̄ ke n̄kpasịp akpanikọ?

⁹ Jehovah an̄wam nnyịn n̄ko ke ndinam esop esie osion̄o mme n̄wed oro ẹn̄wamde mme asuanetop ẹkeme ndikpep mme owo mme akpan ukpepn̄kpọ Bible. Akpanikö oro Adade osim Nsinsi Uwem ekedi ata eti n̄wed ndinam oro. Ẹkesio enye ke Ikọmbakara ke isua 1968, ndien enye ama ọsọsọp enyene ufọn. Utom Obio Ubọn̄ (Ikọmbakara) eke November 1968 ọkọdọhọ ete: “Ẹyom n̄wed Akpanikọ tutu itie umịn̄n̄wed N̄ka ke Brooklyn ẹtọn̄ọ ndinam utom okoneyo.” Ibuotikọ oro ama aka iso ọdọhọ ete: “Isan̄ kiet ke August, owo ikenyeneke se ibede n̄wed Akpanikọ miliọn kiet ye ubak ndinọ mbon oro ẹkeyomde!” Etisịm isua 1982, ẹma ẹmịn̄ n̄wed emi ẹbe miliọn 100 ke usem 116. Ke ufan̄ isua 14, ọtọn̄ọde ke isua 1968 esịm 1982, n̄wed Akpanikọ ama an̄wam ẹnyene se ibede mbufa asuanetop miliọn kiet. *

¹⁰ Ke isua 2005, ẹma ẹsio n̄wọrọnda n̄wed en̄wen ndida n̄kpep Bible, oro edi, Nso ke Bible Enen̄ede Ekpep? Ẹmịn̄ n̄kpọ nte miliọn 200 ke usem 256! Nso idi utịp? Ke ufan̄ isua itiaba kpọt, ọtọn̄ọde ke isua 2005 esịm 2012, n̄kpọ nte owo 1,200,000 ẹma ẹkabade ẹdi mme asuanetop eti mbụk. Kpasụk ke ini oro, ibat mbon oro nnyịn ikpepde Bible ama oto miliọn 6 ọdọk esịm 8,700,000. Ke akpanikọ, Jehovah ke ọdiọn̄ ukeme oro isịnde nditọ nnyụn̄ nduọk mmọn̄ ke akpanikọ Obio Ubọn̄.—Kot 1 Corinth 3:6, 7.

11, 12. Mme itie N̄wed Abasi oro ẹsiakde ẹwụt ke ẹkewet mme magazine nnyịn ẹnọ mmanie?

¹¹ Mme magazine. Ke editọn̄ọ, ẹkewet Enyọn̄-Ukpeme akpan akpan ẹnọ “ekpri otuerọn̄,” kpa “mme andibuana ke ikot eke heaven.” (Luke 12:32; Heb. 3:1) Ke October 1, 1919, esop Jehovah ama osio magazine en̄wen, emi ẹkewetde ẹnọ kpukpru owo. Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ye kpukpru owo ẹma ẹma magazine oro tutu ẹsuan enye awak akan Enyọn̄-Ukpeme ke ediwak isua. Ẹkesikot enye The Golden Age. Ke isua 1937, ẹma ẹkpụhọ enyịn̄ esie ẹkot Consolation. Ekem, ke isua 1946, ẹkedidiọn̄ọ enye nte Awake! (Ẹdemede!).

¹² Ke ediwak isua emi ẹbede, ẹkpụhọ nte Enyọn̄-Ukpeme ye Ẹdemede! ẹtiede, edi uduak mmọ ikpụhọkede—oro edi, ndinam ẹfiọk Obio Ubọn̄ Abasi nnyụn̄ nnam mme owo ẹnyene mbuọtidem ke Bible. Mfịn, ẹsio Enyọn̄-Ukpeme eke ukpepn̄kpọ ye eke ofụri owo. Ẹwet nsiondi eke ukpepn̄kpọ ẹnọ “mbonufọk”—oro edi, “ekpri otuerọn̄” ye “mme erọn̄ en̄wen.” * (Matt. 24:45; John 10:16) Ẹwet nsiondi ofụri owo akpan akpan ẹnọ mbon oro mîfiọkke kan̄a akpanikọ, edi emi  ẹnyenede ukpono ẹnọ Bible ye Abasi. (Utom 13:16) Ẹnen̄ede ẹwet Ẹdemede! ẹnọ mbon oro mînen̄ekede ifiọk n̄kpọ iban̄a Bible ye ata Abasi, kpa Jehovah.—Utom 17:22, 23.

13. Nso ke afo enen̄ede ama ke mme magazine nnyịn? (Neme chart oro “ Mme N̄wed Oro Ẹsuande Ẹkan ke Ofụri Ererimbot.”)

¹³ Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 2014, ẹma ẹsimịn̄ se ibede Ẹdemede! miliọn 44 ye se ibede Enyọn̄-Ukpeme miliọn 46 kpukpru ọfiọn̄. Ẹma ẹkabade Ẹdemede! ke n̄kpọ nte usem 100, ẹkabade Enyọn̄-Ukpeme ke n̄kpọ nte usem 200, ndien emi ama anam mmọ ẹdi mme magazine emi ẹkabarede ẹnyụn̄ ẹsuande ẹkan ke ererimbot! Okposụkedi emi kpukpru se ẹnamde emi enyenede ndyọ, ikpanaha mmọ ẹkpa nnyịn idem. Mme magazine emi ẹsịne etop emi Jesus ọkọdọhọde ke ẹyekwọrọ ke ofụri isọn̄.—Matt. 24:14.

14. Nso ke nnyịn inen̄ede isịn udọn̄ inọ mme owo ẹnam, ndien ntak-a?

¹⁴ Bible. Ke isua 1896, Brọda Russell ye mme nsan̄a esie ẹma ẹkpụhọ enyịn̄ n̄ka oro mmọ ẹkesidade ẹsio n̄wed man esịne ikọ oro Bible; ndien ẹkedidiọn̄ọ n̄ka oro nte Watch Tower Bible and Tract Society. Ukpụhọde oro ama odot sia Bible edi akpan n̄wed oro isidade ikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄. (Luke 24:27) Man ekekem ye enyịn̄ n̄ka emi, mme asan̄autom Abasi ẹnen̄ede ẹsịn udọn̄ ẹnọ mme owo ẹsuan ẹnyụn̄ ẹkot Bible. Ke uwụtn̄kpọ, ke isua 1926, ima ida ukwak umịn̄n̄wed nnyịn imịn̄ The Emphatic Diaglott, N̄wed Abasi Christian Usem Greek emi Benjamin Wilson akakabarede. Ọtọn̄ọde ke isua 1942, ima imịn̄ inyụn̄ isuan n̄kpọ nte King James Version 700,000. Isua iba kpọt ke oro ebede, ima itọn̄ọ ndimịn̄ American Standard Version, emi esịnede enyịn̄ Jehovah ke itie 6,823. Etisịm isua 1950, ima isuan se ibede idem 250,000.

15, 16. (a) Nso ke afo enen̄ede ama ke Edikabade Eke Obufa Ererimbot? (Neme ekebe oro “ Ndinam Ẹkabade Bible Usọp Usọp.”) (b) Didie ke afo ekeme ndiyak Jehovah otụk fi esịt?

¹⁵ Ẹma ẹsio N̄wed Abasi Christian Usem Greek—Edikabade Eke Obufa Ererimbot ke Ikọmbakara ke isua 1950. Ẹkesio ofụri Edisana N̄wed Abasi—Edikabade Eke Obufa Ererimbot ke Ikọmbakara ke isua 1961. Bible emi okpono Jehovah ke ndiwet enyịn̄ esie ke mme ebiet emi enye okodude ke ata akpa uwetn̄kpọ usem Hebrew. Enyịn̄ Abasi odu n̄ko utịm ike 237 ke ata ata ikọ N̄wed Abasi ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek eke Edikabade Eke Obufa Ererimbot. Ẹfiak ẹnen̄ede n̄kpọ ke enye ediwak ini man enye enen̄ede enen onyụn̄ emem utom ndikot. Ẹkesio eke ata ndondo emi ke isua 2013. Ke isua 2013, ẹma ẹmịn̄ se ibede Edikabade Eke Obufa Ererimbot miliọn 201 ofụri ofụri m̀mê ubak ubak ke usem 121.

¹⁶ Ndusụk owo ẹdọhọ didie ke ẹma ẹkekot Edikabade Eke Obufa Ererimbot ke usem mmọ? Eren kiet emi otode Nepal ọkọdọhọ ete: “Akani Bible usem Nepalese ikan̄wan̄ake ediwak owo sia ẹkeda ikọ eset ẹkabade. Edi idahaemi Bible enen̄ede an̄wan̄a nnyịn, sia ẹda ikọ eyomfịn ẹkabade.” Ke ini n̄wan kiet ke Central African Republic ọkọtọn̄ọde ndikot Edikabade Eke Obufa Ererimbot ke usem Sango, enye ama ọtọn̄ọ nditua onyụn̄ ọdọhọ ete, “Usem enye emi enem tutu.” Ukem nte  n̄wan oro, nnyịn owo kiet kiet imekeme ndiyak Jehovah otụk nnyịn esịt ke ndikot Ikọ Esie kpukpru usen.—Ps. 1:2; Matt. 22:36, 37.

17. Didie ke afo ekeme ndiwụt ke emenem esịt aban̄a mme n̄kpọutom ye ukpep oro afo ọbọde, ndien nso ididi utịp?

¹⁷ Ndi omokop inemesịt aban̄a n̄kpọutom ye ukpep oro Edidem Jesus Christ ọnọde nnyịn? Ndi emesifak ifet okot mme n̄wed oro esop Abasi ẹsiode, ndi emesinyụn̄ ada mmọ an̄wam mbon en̄wen? Edieke edide ntre, ọwọrọ editie fi ke idem nte eketiede Sista Opal Betler, emi akanade baptism ke October 4, 1914. Opal ọkọdọhọ ete: “Ke ediwak isua, ami ye [Edward] ebe mi ima isida ukwak ubre usanikwọ ye kad ikọ ntiense ikwọrọ ikọ. Ima isida n̄wed, n̄kpri n̄wed, ye magazine ikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk. Ima isika ubịnikọt, isan̄a ke udịm, inyụn̄ inọ mme owo etop oro ẹmịn̄de-mịn̄. Ekem ẹma ẹkpep nnyịn nte ẹkpenamde mfiak-n̄waha [emi idahaemi ikotde mfiakn̄ka] ẹnyụn̄ ẹnịmde ukpepn̄kpọ Bible ke ufọk mbon oro ẹnyenede udọn̄. Ima inyene ekese ndinam, uwem ama onyụn̄ enem nnyịn.” Jesus ama ọn̄wọn̄ọ ke mme andidu ke idak ukara imọ ẹyesịn idem ẹsuan n̄kpasịp, ẹkpen̄e, ẹnyụn̄ ẹdara ọtọkiet. Ata ediwak owo emi ẹbietde Opal ẹkeme ndidọhọ ke un̄wọn̄ọ oro osu.—Kot John 4:35, 36.

18. Nso akwa ifet ke nnyịn inyene?

¹⁸ Ediwak owo oro mîdịghe kan̄a mme asan̄autom Edidem ẹkeme ndikere ke ikọt Abasi “ẹdi mmọ emi mîfiọkke n̄wed ye mme usụhọde owo.” (Utom 4:13) Edi kere ise! Edidem amanam mme usụhọde owo esie emi ẹsion̄o ata ediwak n̄wed, ndien mmọ ẹsion̄o n̄wed emi ẹkabarede ẹnyụn̄ ẹsuande ẹkan ke ofụri emana! Akan oro, enye ọnọ nnyịn ukpep onyụn̄ esịn udọn̄ ọnọ nnyịn man ida mme n̄kpọutom emi itan̄a eti mbụk inọ mme owo ke kpukpru idụt. Nso akwa ifet ke inyene ntem nditiene Christ nsuan n̄kpasịp akpanikọ nnyụn̄ nnam mme mbet!