Κεφάλαιο Τέσσερα

Είστε Πράγματι Μοναδικοί!

ΠΡΟΤΟΥ αρχίσετε τις διάφορες ασχολίες σας κάθε πρωί, μήπως ρίχνετε μια ματιά στον καθρέφτη για να ελέγξετε την εμφάνισή σας; Εκείνη τη στιγμή ίσως να μην έχετε το χρόνο να κάνετε σκέψεις. Αλλά αφιερώστε λίγο χρόνο τώρα για να θαυμάσετε όλα όσα περιλαμβάνονται σε εκείνη τη φευγαλέα ματιά.

Με τα μάτια σας, μπορείτε να δείτε τον εαυτό σας έγχρωμα, έστω και αν η έγχρωμη όραση δεν είναι απαραίτητη για τη ζωή. Ο τρόπος με τον οποίο είναι τοποθετημένα τα αφτιά σας σάς δίνει τη δυνατότητα να ακούτε στερεοφωνικά· έτσι μπορείτε να εντοπίζετε την πηγή των ήχων, όπως τη φωνή ενός αγαπημένου σας προσώπου. Αυτό μπορεί να το θεωρούμε δεδομένο, αλλά ένα βιβλίο που προορίζεται για μηχανικούς ήχου κάνει το εξής σχόλιο: «Όταν, όμως, εξετάζουμε σε βάθος το σύστημα ακοής του ανθρώπου, δεν μπορούμε παρά να συμπεράνουμε πως οι περίπλοκες λειτουργίες και  δομές του φανερώνουν ότι σχεδιάστηκε από κάποιο αγαθοεργό χέρι».

Η μύτη σας, επίσης, είναι σχεδιασμένη με θαυμαστό τρόπο. Με αυτήν μπορείτε να αναπνέετε, πράγμα που σας διατηρεί ζωντανούς. Επιπρόσθετα, έχει εκατομμύρια αισθητικούς υποδοχείς, οι οποίοι σας καθιστούν ικανούς να διακρίνετε περίπου 10.000 οσμές, έστω και αν αυτές διαφέρουν ελάχιστα. Την ώρα που απολαμβάνετε ένα γεύμα, αρχίζει να λειτουργεί μια άλλη αίσθηση. Χιλιάδες γευστικοί κάλυκες σας μεταδίδουν διάφορες γεύσεις. Με τη βοήθεια άλλων υποδοχέων που βρίσκονται πάνω στη γλώσσα σας, νιώθετε αν τα δόντια σας είναι καθαρά.

Ναι, έχετε πέντε αισθήσεις—την όραση, την ακοή, την όσφρηση, τη γεύση και την αφή. Είναι αλήθεια ότι ορισμένα ζώα έχουν καλύτερη όραση τη νύχτα, πιο αναπτυγμένη όσφρηση ή πιο οξεία ακοή, αλλά ο τρόπος με τον οποίο εξισορροπούνται αυτές οι αισθήσεις στον άνθρωπο είναι βέβαιο ότι τον κάνει να υπερέχει από πολλές απόψεις.

Ας εξετάσουμε, όμως, γιατί είμαστε σε θέση να επωφελούμαστε από αυτές τις ικανότητες και δυνατότητες. Όλες τους εξαρτώνται από ένα όργανο βάρους ενάμισι περίπου κιλού, το οποίο βρίσκεται μέσα στο κεφάλι μας—τον εγκέφαλό μας. Και τα ζώα έχουν λειτουργικούς εγκεφάλους. Ωστόσο, ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι κατά πολύ ανώτερος, πράγμα που μας καθιστά αναμφισβήτητα μοναδικούς. Πώς συμβαίνει αυτό; Και πώς σχετίζεται αυτή η μοναδικότητα με το γεγονός ότι επιθυμούμε να απολαμβάνουμε μια γεμάτη νόημα, ατέρμονη ζωή;

Ο Θαυμαστός Εγκέφαλός Σας

Επί χρόνια, ο εγκέφαλος του ανθρώπου παρομοιαζόταν με κομπιούτερ· αλλά οι πρόσφατες ανακαλύψεις δείχνουν ότι αυτή η σύγκριση είναι ατυχής. «Πώς μπορεί κανείς να αρχίσει να κατανοεί τη λειτουργία ενός οργάνου που διαθέτει περίπου 50 δισεκατομμύρια νευρώνες με ένα τετράκις εκατομμύριο συνάψεις (συνδέσεις) και το οποίο μεταδίδει ερεθίσματα με συνολικό ρυθμό ίσως και 10 τετράκις εκατομμύρια  το δευτερόλεπτο;» ρώτησε ο Δρ Ρίτσαρντ Μ. Ρέστακ. Ποια ήταν η απάντησή του; «Η απόδοση που έχουν ακόμη και οι πιο εξελιγμένοι κομπιούτερ νευρωνικών δικτύων . . . είναι περίπου ίση με το ένα δεκάκις χιλιοστό των διανοητικών δυνατοτήτων μιας μύγας». Σκεφτείτε, λοιπόν, πόσο κατώτερος είναι ο κομπιούτερ σε σύγκριση με τον εγκέφαλο του ανθρώπου, ο οποίος υπερτερεί αφάνταστα.

Ποιος ανθρωποποίητος κομπιούτερ μπορεί να αυτοεπισκευάζεται, να ξαναφτιάχνει το πρόγραμμά του ή να βελτιώνεται με το πέρασμα των ετών; Όταν το σύστημα ενός κομπιούτερ χρειάζεται τροποποίηση, τότε κάποιος προγραμματιστής πρέπει να συντάξει και να εισαγάγει καινούριες κωδικοποιημένες οδηγίες. Ο εγκέφαλός μας κάνει αυτή την  εργασία αυτόματα, τόσο στα πρώτα χρόνια της ζωής μας όσο και στα γηρατειά μας. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι και οι πιο εξελιγμένοι κομπιούτερ είναι πρωτόγονοι συγκρινόμενοι με τον εγκέφαλο. Οι επιστήμονες τον έχουν αποκαλέσει «την πιο περίπλοκη κατασκευή που γνωρίζουμε» και «το πιο πολύπλοκο αντικείμενο στο σύμπαν». Εξετάστε μερικές ανακαλύψεις οι οποίες έχουν κάνει πολλούς να συμπεράνουν ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου αποτελεί προϊόν ενός Δημιουργού που ενδιαφέρεται.

Αν Δεν τον Χρησιμοποιείτε, θα Σκουριάσει

Χρήσιμες εφευρέσεις, όπως τα αυτοκίνητα και τα αεριωθούμενα αεροπλάνα, στην ουσία περιορίζονται από τα αμετάβλητα μηχανικά και ηλεκτρικά συστήματα που σχεδιάζουν και εγκαθιστούν οι άνθρωποι. Αντίθετα, το λιγότερο που μπορούμε να πούμε για τον εγκέφαλό μας είναι ότι αποτελεί ένα εξαιρετικά ευέλικτο βιολογικό μηχάνημα ή σύστημα. Μπορεί να αλλάζει συνεχώς ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο τον μεταχειριζόμαστε—ή τον κακομεταχειριζόμαστε. Φαίνεται ότι δύο είναι οι κύριοι παράγοντες που ευθύνονται για το πώς αναπτύσσεται ο εγκέφαλός μας σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας—το τι επιτρέπουμε να εισέλθει σε αυτόν μέσω των αισθήσεών μας και το τι επιλέγουμε να σκεφτόμαστε.

Μολονότι οι κληρονομικοί παράγοντες μπορεί να επηρεάζουν τη διανοητική απόδοση, η σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου μας δεν προκαθορίζονται από τα γονίδιά μας κατά τη στιγμή της σύλληψης. «Κανείς δεν υποψιαζόταν ότι ο εγκέφαλος είναι τόσο ευμετάβλητος όσο γνωρίζει σήμερα η επιστήμη ότι είναι», γράφει ο βραβευμένος με Πούλιτζερ συγγραφέας Ρόναλντ Κότιουλακ. Αφού πήρε συνέντευξη από 300 και πλέον ερευνητές, κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: «Ο εγκέφαλος δεν είναι ένα στατικό όργανο· είναι μια διαρκώς μεταβαλλόμενη μάζα κυτταρικών συνδέσεων που επηρεάζονται βαθιά από τις εμπειρίες».—Στο Εσωτερικό του Εγκεφάλου (Inside the Brain).

Παρ’ όλα αυτά, οι εμπειρίες μας δεν αποτελούν το μόνο μέσο διάπλασης του εγκεφάλου μας. Τον επηρεάζει, επίσης,  ο τρόπος σκέψης μας. Οι επιστήμονες διαπιστώνουν ότι οι εγκέφαλοι των ανθρώπων που παραμένουν διανοητικά ενεργοί έχουν μέχρι και 40 τοις εκατό περισσότερες συνδέσεις (συνάψεις) ανάμεσα στα νευρικά κύτταρα (νευρώνες) από όσες οι εγκέφαλοι εκείνων που είναι διανοητικά οκνηροί. Οι νευροεπιστήμονες, λοιπόν, συμπεραίνουν: Πρέπει να τον χρησιμοποιείτε, γιατί αλλιώς θα σκουριάσει. Τι γίνεται, όμως, με τους ηλικιωμένους; Φαίνεται ότι υπάρχει κάποια απώλεια εγκεφαλικών κυττάρων καθώς το άτομο γερνάει, και τα γηρατειά μπορούν να προκαλέσουν απώλεια μνήμης. Εντούτοις, η διαφορά είναι πολύ μικρότερη από ό,τι νομίζαμε παλιότερα. Μια έκθεση του περιοδικού Νάσιοναλ Τζεογκράφικ (National Geographic) σχετικά με τον εγκέφαλο του ανθρώπου έλεγε: «Οι ηλικιωμένοι . . . εξακολουθούν να έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν καινούριες συνδέσεις και να διατηρούν τις παλιές μέσω της διανοητικής δραστηριότητας».

Οι πρόσφατες ανακαλύψεις σχετικά με την ευελιξία του εγκεφάλου μας συμφωνούν με τις συμβουλές που βρίσκονται στην Αγία Γραφή. Αυτό το βιβλίο σοφίας προτρέπει τους αναγνώστες να “μεταμορφώνονται ανακαινίζοντας το νου τους” ή να ανανεώνονται μέσω «ακριβούς γνώσης» η οποία εισάγεται στο νου. (Ρωμαίους 12:2· Κολοσσαείς 3:10) Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά το έχουν δει να συμβαίνει αυτό, καθώς διάφοροι  άνθρωποι μελετούν την Αγία Γραφή και εφαρμόζουν τις συμβουλές της. Πολλές χιλιάδες άτομα—από κάθε κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο—το έχουν κάνει αυτό. Παραμένουν ξεχωριστές προσωπικότητες, αλλά έχουν γίνει πιο ευτυχισμένοι και πιο ισορροπημένοι καθώς εκδηλώνουν την ιδιότητα που ένας συγγραφέας του πρώτου αιώνα αποκάλεσε “σωφροσύνη”. (Πράξεις 26:24, 25) Τέτοιες βελτιώσεις προκύπτουν κυρίως όταν κάποιο άτομο χρησιμοποιεί με σωστό τρόπο ένα μέρος του εγκεφαλικού φλοιού το οποίο βρίσκεται στο πρόσθιο μέρος του κεφαλιού.

Ο Μετωπιαίος Λοβός Σας

Οι περισσότεροι νευρώνες στην εξωτερική στιβάδα του εγκεφάλου, στον εγκεφαλικό φλοιό, δεν συνδέονται απευθείας με τους μυς και τα αισθητήρια όργανα. Παραδείγματος χάρη, σκεφτείτε τους δισεκατομμύρια νευρώνες που αποτελούν το μετωπιαίο (πρόσθιο) λοβό. (Βλέπε σχέδιο, σελίδα 56.) Τομογραφίες που έχουν γίνει στον εγκέφαλο αποδεικνύουν ότι ο μετωπιαίος λοβός ενεργοποιείται όταν σκέφτεστε μια λέξη ή ανακαλείτε αναμνήσεις. Το πρόσθιο μέρος του εγκεφάλου ευθύνεται κατά πολύ για το γεγονός ότι εσείς αποτελείτε ξεχωριστή προσωπικότητα.

«Ο προμετωπιαίος φλοιός . . . σχετίζεται πολύ με τη διαδικασία της σκέψης, τη νοημοσύνη, τα κίνητρα και την προσωπικότητα. Συσχετίζει εμπειρίες που είναι απαραίτητες για τη δημιουργία αφηρημένων ιδεών, κρίσης, επιμονής, προγραμματισμού, ενδιαφέροντος για τους άλλους και συνείδησης. . . . Οι διαδικασίες οι οποίες συντελούνται σε αυτή την περιοχή είναι εκείνες που καθιστούν τους ανθρώπους διαφορετικούς από άλλα ζώα». (Ανατομία και Φυσιολογία  του Ανθρώπου [Human Anatomy and Physiology], της Μάρεμπ) Αναμφίβολα, μπορούμε να διακρίνουμε αυτή τη διαφορά αν παρατηρήσουμε τα επιτεύγματα του ανθρώπου σε τομείς όπως τα μαθηματικά, η φιλοσοφία και το δίκαιο, οι οποίοι σχετίζονται κυρίως με τον προμετωπιαίο φλοιό.

Γιατί έχουν οι άνθρωποι μεγάλο και ευέλικτο προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος συντελεί στην ύπαρξη ανώτερων διανοητικών λειτουργιών, ενώ στα ζώα αυτή η περιοχή είναι υποτυπώδης ή ανύπαρκτη; Η αντίθεση είναι τόσο μεγάλη ώστε οι βιολόγοι που ισχυρίζονται ότι εξελιχθήκαμε μιλούν για τη «μυστηριώδη ξαφνική αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου». Ο καθηγητής βιολογίας Ρίτσαρντ Φ. Τόμσον, σχολιάζοντας το ασυνήθιστα μεγάλο μέγεθος του εγκεφαλικού φλοιού μας, παραδέχεται: «Μέχρι τώρα δεν έχουμε κατανοήσει με σαφήνεια γιατί συνέβη αυτό». Μήπως ο λόγος είναι ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε με έναν εγκέφαλο που έχει ασύγκριτες δυνατότητες;

Απαράμιλλες Ικανότητες Επικοινωνίας

Και άλλα μέρη του εγκεφάλου, επίσης, μας κάνουν μοναδικούς. Πίσω από τον προμετωπιαίο φλοιό, υπάρχει μια λωρίδα που εκτείνεται από τη μια πλευρά του κεφαλιού ως την  άλλη—ο κινητικός φλοιός. Αυτός περιέχει δισεκατομμύρια νευρώνες που συνδέονται με τους μυς μας. Και αυτός, επίσης, έχει χαρακτηριστικά που συντελούν στο να είμαστε πολύ διαφορετικοί από τους πιθήκους ή τα άλλα ζώα. Ο πρωτεύων κινητικός φλοιός μάς δίνει: «(1) την εξαιρετική ικανότητα να χρησιμοποιούμε την παλάμη, τα δάχτυλα και τον αντίχειρα για να κάνουμε πράγματα που απαιτούν μεγάλη δεξιοτεχνία και (2) τη δυνατότητα να χρησιμοποιούμε το στόμα, τα χείλη, τη γλώσσα και τους μυς του προσώπου για να μιλάμε».—Εγχειρίδιο Ιατρικής Φυσιολογίας (Textbook of Medical Physiology), του Γκάιτον.

 Εξετάστε σύντομα πώς επηρεάζει ο κινητικός φλοιός την ικανότητα ομιλίας που έχετε. Ο μισός και πλέον κινητικός φλοιός ελέγχει τα όργανα με τα οποία επικοινωνούμε. Έτσι εξηγούνται οι απαράμιλλες ικανότητες επικοινωνίας που έχουν οι άνθρωποι. Μολονότι τα χέρια μας συμβάλλουν και αυτά στην επικοινωνία (με τη γραφή, τις συνήθεις χειρονομίες ή τη δακτυλολογία), το στόμα παίζει συνήθως τον κύριο ρόλο. Χωρίς αμφιβολία, η ανθρώπινη ομιλία—από την πρώτη λέξη του μωρού μέχρι τη φωνή του ηλικιωμένου—είναι ένα θαύμα. Περίπου 100 μύες στη γλώσσα, στα χείλη, στο σαγόνι, στο λαιμό και στο στήθος συνεργάζονται για να  παράγουν αμέτρητους ήχους. Παρατηρήστε την εξής διαφορά: Ένα εγκεφαλικό κύτταρο μπορεί να κατευθύνει 2.000 ίνες του γαστροκνήμιου μυός ενός αθλητή, αλλά τα εγκεφαλικά κύτταρα που ελέγχουν το λάρυγγα μπορεί να ασχολούνται μόνο με 2 ή 3 μυϊκές ίνες. Δεν δείχνει αυτό ότι ο εγκέφαλός μας είναι ειδικά εφοδιασμένος ώστε να είναι δυνατή η επικοινωνία;

Κάθε σύντομη φράση που προφέρετε απαιτεί ένα συγκεκριμένο συνδυασμό μυϊκών κινήσεων. Η έννοια μιας και μόνο έκφρασης μπορεί να αλλάξει ανάλογα με το πόσο θα κινηθούν και το πώς θα συγχρονιστούν με ακρίβεια κλάσματος δευτερολέπτου πολλοί διαφορετικοί μύες. «Όταν μιλάμε άνετα», εξηγεί ο ειδικός σε θέματα ομιλίας Δρ Γουίλιαμ Χ. Πέρκινς, «προφέρουμε περίπου 14 ήχους το δευτερόλεπτο. Αυτή η ταχύτητα είναι διπλάσια από την ταχύτητα με την οποία μπορούμε να ελέγξουμε τη γλώσσα, τα χείλη, το σαγόνι ή οποιοδήποτε άλλο τμήμα του μηχανισμού της ομιλίας μας, όταν τα κινούμε ξεχωριστά. Αλλά όταν συνδυάζονται όλα μαζί για να παράγουν ομιλία, τότε λειτουργούν όπως τα δάχτυλα μιας έμπειρης δακτυλογράφου και ενός βιρτουόζου πιανίστα. Οι κινήσεις τους συμπίπτουν χρονικά φανερώνοντας εξαίσια αρμονία».

Οι πληροφορίες που απαιτούνται για να κάνετε την απλή ερώτηση «Πώς είσαι σήμερα;» είναι αποθηκευμένες σε ένα μέρος του μετωπιαίου λοβού του εγκεφάλου σας που ονομάζεται  περιοχή του Μπροκά και η οποία, σύμφωνα με την άποψη μερικών, είναι το κέντρο ομιλίας σας. Ο νομπελίστας νευροεπιστήμονας Σερ Τζον Εκλς έγραψε: «Στους πιθήκους δεν έχει βρεθεί κάποια περιοχή αντίστοιχη με την . . . περιοχή ομιλίας του Μπροκά». Ακόμη και αν βρεθούν παρόμοιες περιοχές σε ζώα, το γεγονός είναι ότι οι επιστήμονες δεν μπορούν να κάνουν τους πιθήκους να παράγουν τίποτα παραπάνω από μερικούς απλούς ήχους. Εσείς, όμως, μπορείτε να χρησιμοποιείτε περίπλοκη γλώσσα. Για να το κάνετε αυτό, συνδυάζετε λέξεις σύμφωνα με το συντακτικό της γλώσσας σας. Η περιοχή του Μπροκά σάς βοηθάει να το κάνετε αυτό, και όταν μιλάτε και όταν γράφετε.

Φυσικά, δεν μπορείτε να αξιοποιήσετε το θαύμα της ομιλίας αν δεν ξέρετε τουλάχιστον μία γλώσσα και αν δεν καταλαβαίνετε τι σημαίνουν οι λέξεις της. Αυτό περιλαμβάνει μια άλλη ειδική περιοχή του εγκεφάλου σας, γνωστή ως περιοχή του Βέρνικε. Εδώ, δισεκατομμύρια νευρώνες διακρίνουν το νόημα των λέξεων του προφορικού ή του γραπτού  λόγου. Η περιοχή του Βέρνικε σας βοηθάει να συλλαμβάνετε το νόημα των προτάσεων και να κατανοείτε τα όσα ακούτε ή διαβάζετε· έτσι μπορείτε να παίρνετε πληροφορίες και να ανταποκρίνεστε λογικά.

Η ικανότητα που έχετε να μιλάτε με ευχέρεια περιλαμβάνει και άλλα πράγματα. Να ένα παράδειγμα: Ένα απλό «Γεια» μπορεί να μεταφέρει πολλές έννοιες. Ο τόνος της φωνής σας φανερώνει αν είστε χαρούμενος, ενθουσιασμένος, βαριεστημένος, βιαστικός, ενοχλημένος, λυπημένος ή τρομαγμένος· μπορεί δε να αποκαλύπτει ακόμη και σε τι βαθμό νιώθετε αυτά τα συναισθήματα. Μια άλλη περιοχή του εγκεφάλου σας μεταδίδει πληροφορίες για τη συναισθηματική χροιά της ομιλίας. Άρα, περιλαμβάνονται διάφορες περιοχές του εγκεφάλου σας όταν επικοινωνείτε.

Ορισμένοι χιμπαντζήδες έχουν διδαχτεί τη σημασία κάποιων νευμάτων, αλλά στην ουσία τα χρησιμοποιούν απλώς και μόνο για να ζητήσουν τροφή και άλλα βασικά πράγματα. Ο Δρ Ντέιβιντ Πρέμακ, που έχει εργαστεί με χιμπαντζήδες για να τους διδάξει στοιχειώδη επικοινωνία χωρίς τη χρήση λόγου, συμπέρανε: «Η ανθρώπινη γλώσσα αποτελεί πρόβλημα για τη θεωρία της εξέλιξης, επειδή περιλαμβάνει αφάνταστα περισσότερες δυνατότητες από όσες μπορεί να εξηγήσει κανείς».

 Ίσως σκεφτούμε: “Γιατί έχουν οι άνθρωποι αυτή τη θαυμαστή ικανότητα να εκφράζουν σκέψεις και συναισθήματα, να ρωτούν και να απαντούν;” Η Εγκυκλοπαίδεια της Γλώσσας και της Γλωσσολογίας (The Encyclopedia of Language and Linguistics) δηλώνει ότι «η [ανθρώπινη] ομιλία είναι κάτι το εξαιρετικό» και αναγνωρίζει ότι «η έρευνα για χαρακτηριστικά της επικοινωνίας των ζώων τα οποία θα μπορούσαν να αποτελούν πρόδρομό της δεν βοηθάει και πολύ στο γεφύρωμα του τεράστιου χάσματος το οποίο χωρίζει τη γλώσσα και την ομιλία από τη συμπεριφορά των ζώων». Ο καθηγητής Λούντβιχ Κέλερ συνόψισε τη διαφορά ως εξής: «Η ανθρώπινη ομιλία είναι ένα μυστικό· είναι ένα θεϊκό δώρο, ένα θαύμα».

Πόσο διαφορετικός είναι ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί ένας πίθηκος κάποια νεύματα από την ικανότητα που έχουν τα παιδιά να χρησιμοποιούν περίπλοκη γλώσσα! Ο Σερ Εκλς αναφέρθηκε σε κάτι που έχουν επίσης παρατηρήσει οι περισσότεροι από εμάς, στην ικανότητα «που εκδηλώνουν ακόμη και τρίχρονα παιδιά να μας κατακλύζουν με ερωτήσεις στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τον κόσμο τους». Ο ίδιος πρόσθεσε: «Αντίθετα, οι πίθηκοι δεν κάνουν ερωτήσεις». Ναι, μόνο οι άνθρωποι κάνουν ερωτήσεις, περιλαμβανομένων και των ερωτήσεων που αφορούν το νόημα της ζωής.

Μνήμη και Όχι Μόνο!

Όταν κοιτάζεστε στον καθρέφτη, ίσως να σκέφτεστε την εμφάνιση που είχατε όταν ήσασταν νεότεροι ή ακόμη και να τη συγκρίνετε με αυτήν που μπορεί να έχετε έπειτα από χρόνια ή με το πώς θα φαίνεστε αφού χρησιμοποιήσετε καλλυντικά. Τέτοιες σκέψεις μπορεί να γεννιούνται σχεδόν ασυναίσθητα, αλλά εκείνη τη στιγμή συμβαίνει κάτι το εξαιρετικό, κάτι που δεν μπορεί να βιώσει κανένα ζώο.

 Ανόμοια με τα ζώα, τα οποία ζουν και ενεργούν με βάση κυρίως τις τρέχουσες ανάγκες τους, οι άνθρωποι μπορούν να αναλογίζονται το παρελθόν και να κάνουν σχέδια για το μέλλον. Αποφασιστικό ρόλο σε αυτό παίζει η σχεδόν απεριόριστη ικανότητα μνήμης του εγκεφάλου. Είναι αλήθεια ότι και τα ζώα έχουν κάποια μνήμη, και έτσι καταφέρνουν να επιστρέφουν στην κατοικία τους ή να θυμούνται πού μπορεί να βρίσκεται η τροφή. Αλλά η μνήμη που έχει ο άνθρωπος είναι πολύ ανώτερη. Ένας επιστήμονας υπολόγισε ότι ο εγκέφαλός μας μπορεί να χωρέσει πληροφορίες που «θα γέμιζαν περίπου είκοσι εκατομμύρια τόμους, όσους περιέχουν οι μεγαλύτερες βιβλιοθήκες του κόσμου». Μερικοί νευροεπιστήμονες υπολογίζουν ότι στη διάρκεια του μέσου όρου ζωής, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί μόνο το 1/100 του 1 τοις εκατό (το 0,0001) των δυνατοτήτων που έχει ο εγκέφαλός του. Μπορεί, λοιπόν, κάλλιστα να ρωτήσετε: “Γιατί να έχουμε έναν εγκέφαλο με τόσο πολλές δυνατότητες, από τις οποίες μόνο ένα μικρό μέρος καταφέρνουμε να χρησιμοποιήσουμε στη συνηθισμένη διάρκεια της ζωής μας;”

Ούτε είναι ο εγκέφαλός μας απλώς ένας τεράστιος χώρος για αποθήκευση πληροφοριών, πράγμα που ισχύει για έναν υπερκομπιούτερ. Οι καθηγητές βιολογίας Ρόμπερτ Όρνσταϊν και Ρίτσαρντ Φ. Τόμσον έγραψαν: «Η ικανότητα που έχει η ανθρώπινη διάνοια να μαθαίνει—να αποθηκεύει και να επαναφέρει πληροφορίες—αποτελεί το πιο αξιοσημείωτο φαινόμενο στο βιολογικό σύμπαν. Όλα τα χαρακτηριστικά που μας καθιστούν ανθρώπους—η γλώσσα, η σκέψη, η γνώση, ο πολιτισμός—είναι αποτέλεσμα αυτής της εξαιρετικής ικανότητας».

 Επιπλέον, έχετε μια διάνοια που σας παρέχει συνειδητότητα. Αυτό μπορεί να φαίνεται αυτονόητο, αλλά συνοψίζει κάτι που χωρίς αμφιβολία σάς κάνει ξεχωριστούς. Η διάνοια έχει περιγραφτεί ως «η ασύλληπτη εκείνη έννοια που εμπεριέχει τη νοημοσύνη, τη λήψη αποφάσεων, την αντίληψη, την επίγνωση και την αίσθηση του εγώ». Όπως τα ρυάκια, οι χείμαρροι και τα ποτάμια χύνονται μέσα στη θάλασσα, έτσι και οι αναμνήσεις, οι σκέψεις, οι εικόνες, οι ήχοι και τα συναισθήματα εισρέουν διαρκώς στη διάνοιά μας ή διέρχονται μέσα από αυτήν. Η συνειδητότητα, λέει ένας ορισμός, είναι «η αντίληψη των όσων συμβαίνουν στη διάνοια ενός ανθρώπου».

Οι σύγχρονοι ερευνητές έχουν κάνει μεγάλα άλματα σε ό,τι αφορά την κατανόηση της φυσικής κατασκευής του εγκεφάλου, καθώς και μέρους των ηλεκτροχημικών διαδικασιών που συμβαίνουν σε αυτόν. Μπορούν, επίσης, να εξηγήσουν τα κυκλώματα και τις λειτουργίες ενός εξελιγμένου  κομπιούτερ. Εντούτοις, υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στον εγκέφαλο και στον κομπιούτερ. Με τον εγκέφαλό σας έχετε συνειδητότητα, καθώς και επίγνωση της ύπαρξής σας, αλλά είναι βέβαιο ότι ο κομπιούτερ δεν έχει αυτή τη δυνατότητα. Γιατί υπάρχει αυτή η διαφορά;

Για να είμαστε ειλικρινείς, το πώς και το γιατί δημιουργείται η συνειδητότητα ως αποτέλεσμα των φυσικών λειτουργιών που λαβαίνουν χώρα στον εγκέφαλό μας αποτελεί μυστήριο. «Δεν βλέπω πώς θα μπορούσε να το εξηγήσει αυτό οποιαδήποτε επιστήμη», σχολίασε ένας νευροβιολόγος. Επίσης, ο καθηγητής Τζέιμς Τρέφιλ παρατήρησε: «Το τι ακριβώς σημαίνει να έχει ένας άνθρωπος συνειδητότητα . . . είναι το μόνο σημαντικό ερώτημα της επιστήμης το οποίο δεν γνωρίζουμε καν πώς να διατυπώσουμε». Ένας λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό είναι ότι οι επιστήμονες χρησιμοποιούν  τον εγκέφαλο στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τον εγκέφαλο. Και η μελέτη της φυσιολογίας του εγκεφάλου ίσως να μην είναι από μόνη της αρκετή. Η συνειδητότητα είναι «ένα από τα πλέον ανεξιχνίαστα μυστήρια που σχετίζονται με την ύπαρξη», παρατήρησε ο Δρ Ντέιβιντ Τσάλμερς, «αλλά η γνώση του εγκεφάλου και μόνο μπορεί να μην οδηγήσει [τους επιστήμονες] στην επίλυσή του».

Εντούτοις, ο καθένας μας βιώνει τη συνειδητότητα. Παραδείγματος χάρη, οι ζωηρές αναμνήσεις παλιών συμβάντων δεν είναι απλώς αποθηκευμένα γεγονότα, όπως είναι τα δεδομένα ενός κομπιούτερ. Μπορούμε να συλλογιζόμαστε τις εμπειρίες μας, να αντλούμε διδάγματα από αυτές και να τις χρησιμοποιούμε για να διαμορφώνουμε το μέλλον μας. Μπορούμε να λαβαίνουμε υπόψη διάφορα σενάρια για το μέλλον και να αξιολογούμε τις πιθανές επιπτώσεις του καθενός από αυτά. Έχουμε την ικανότητα να αναλύουμε, να δημιουργούμε, να εκτιμούμε και να αγαπάμε. Μπορούμε να απολαμβάνουμε ευχάριστες συζητήσεις σχετικά με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Έχουμε ηθικές αξίες σχετικά με τη συμπεριφορά και μπορούμε να τις χρησιμοποιούμε καθώς παίρνουμε αποφάσεις οι οποίες μπορεί να αποφέρουν ή να μην αποφέρουν άμεσο όφελος. Μας ελκύει το ωραίο όταν το βλέπουμε στις τέχνες και στην ηθική. Μέσα στη διάνοιά μας, μπορούμε να διαπλάθουμε και να εκλεπτύνουμε τις ιδέες μας, καθώς και να προβλέπουμε πώς θα αντιδράσουν οι άλλοι αν τις θέσουμε σε εφαρμογή.

Τέτοιοι παράγοντες δημιουργούν μια επίγνωση που κάνει τους ανθρώπους να ξεχωρίζουν από τις άλλες μορφές ζωής πάνω στη γη. Ο σκύλος, η γάτα ή το πουλί κοιτάζονται στον καθρέφτη και αντιδρούν σαν να έβλεπαν ένα άλλο ζώο του είδους τους. Αλλά όταν κοιτάζεστε εσείς στον καθρέφτη, έχετε συνείδηση του εαυτού σας ως όντος το οποίο διαθέτει τις προαναφερθείσες δυνατότητες. Μπορείτε να συλλογίζεστε διάφορα διλήμματα, όπως: “Γιατί μερικές χελώνες ζουν 150 χρόνια και μερικά δέντρα ζουν πάνω από 1.000 χρόνια, ενώ ένας νοήμων άνθρωπος που φτάνει τα 100 αποτελεί είδηση;” Ο Δρ Ρίτσαρντ Ρέστακ δηλώνει: «Ο εγκέφαλος του  ανθρώπου, αυτός και μόνο, έχει τη δυνατότητα να γυρίζει πίσω, να επιθεωρεί την ίδια του τη λειτουργία, και έτσι να επιτυγχάνει ως ένα βαθμό την υπερβατικότητα. Πράγματι, η δυνατότητα που έχουμε να ξαναγράφουμε το δικό μας σενάριο και να επαναπροσδιορίζουμε τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο είναι αυτή που μας κάνει διαφορετικούς από όλα τα άλλα πλάσματα στον κόσμο».

Η συνειδητότητα του ανθρώπου προβληματίζει μερικούς. Το βιβλίο Η Ζωή Εμφανίζεται (Life Ascending), μολονότι κλίνει προς μια αποκλειστικά βιολογική εξήγηση, παραδέχεται: «Όταν αναρωτιόμαστε πώς θα μπορούσε μια διαδικασία [η εξέλιξη] που μοιάζει με τυχερό παιχνίδι, και η οποία συνεπάγεται φρικτές συνέπειες για τους χαμένους, να έχει δημιουργήσει ιδιότητες όπως η αγάπη για το ωραίο και την αλήθεια, η συμπόνια, η ελευθερία και πάνω από όλα η απεραντοσύνη του ανθρώπινου πνεύματος, τότε ερχόμαστε σε αμηχανία. Όσο περισσότερο σκεφτόμαστε τα πνευματικά μας αποθέματα τόσο περισσότερο βαθαίνει η απορία μας». Έτσι είναι πράγματι. Άρα, θα μπορούσαμε να ολοκληρώσουμε την εικόνα που έχουμε για το πόσο μοναδικοί είμαστε εμείς οι άνθρωποι αν εξετάσουμε μερικές αποδείξεις της συνειδητότητάς μας οι οποίες εξηγούν γιατί πολλοί είναι πεπεισμένοι ότι πρέπει να υπάρχει ένας νοήμων Σχεδιαστής, ένας Δημιουργός, που ενδιαφέρεται για εμάς.

Η Τέχνη και η Αίσθηση του Ωραίου

«Γιατί ασχολούνται οι άνθρωποι τόσο παθιασμένα με την τέχνη;» ρώτησε ο καθηγητής Μάικλ Λέιτον στο βιβλίο Συμμετρία, Αιτιότητα, Διάνοια (Symmetry, Causality, Mind). Όπως εξήγησε ο ίδιος, μερικοί θα μπορούσαν να πουν ότι ορισμένες διανοητικές δραστηριότητες σαν τα μαθηματικά αποφέρουν ξεκάθαρα οφέλη στους ανθρώπους, αλλά σε τι ωφελεί η τέχνη; Ο Λέιτον τόνισε αυτό το σημείο αναφέροντας ότι οι άνθρωποι ταξιδεύουν πολύ μακριά για να επισκεφτούν καλλιτεχνικές εκθέσεις και να παρακολουθήσουν συναυλίες. Ποια εσωτερική ώθηση νιώθουν; Παρόμοια, άνθρωποι σε όλη τη γη κρεμούν ελκυστικές φωτογραφίες ή πίνακες  στους τοίχους του σπιτιού τους ή του γραφείου τους. Σκεφτείτε, επίσης, τη μουσική. Οι περισσότεροι άνθρωποι χαίρονται να ακούν κάποιο είδος μουσικής στο σπίτι τους ή στο αυτοκίνητό τους. Γιατί; Όχι βέβαια επειδή κάποτε η μουσική συνέβαλε στην επιβίωση του καταλληλότερου. Ο Λέιτον λέει: «Η τέχνη ίσως να είναι το πλέον ανεξήγητο φαινόμενο του ανθρώπινου είδους».

Ωστόσο, όλοι γνωρίζουμε πως το γεγονός ότι μας αρέσει η τέχνη και ό,τι είναι ωραίο συγκαταλέγεται στα πράγματα που μας κάνουν να αισθανόμαστε «άνθρωποι». Το ζώο μπορεί να σταθεί πάνω σε ένα λόφο και να κοιτάξει τα χρώματα του ουρανού, αλλά μήπως ελκύεται από την ωραιότητα αυτή καθαυτή; Εμείς κοιτάζουμε ένα ορεινό ρυάκι που λαμπυρίζει από τις ηλιαχτίδες, περιεργαζόμαστε την εκπληκτική ποικιλία ενός τροπικού βροχερού δάσους, αγναντεύουμε μια παραλία γεμάτη φοινικόδεντρα ή θαυμάζουμε τα άστρα που απλώνονται διάσπαρτα στο μαύρο βελουδένιο ουρανό. Συχνά νιώθουμε δέος, έτσι δεν είναι; Μπροστά σε κάτι τόσο  ωραίο ευφραίνεται η καρδιά μας και φτιάχνει η διάθεσή μας. Γιατί;

Γιατί έχουμε μια έμφυτη επιθυμία για πράγματα που, από υλική άποψη, στην πραγματικότητα συμβάλλουν ελάχιστα στην επιβίωσή μας; Από πού προέρχονται οι αισθητικές μας αξίες; Αν δεν λάβουμε υπόψη μας την ύπαρξη ενός Κατασκευαστή ο οποίος διαμόρφωσε αυτές τις αξίες κατά τη δημιουργία του ανθρώπου, τότε αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν να απαντηθούν ικανοποιητικά. Το ίδιο αληθεύει και για την ωραιότητα της ηθικής.

Ηθικές Αξίες

Πολλοί αναγνωρίζουν ότι το ύψιστο είδος ωραιότητας είναι οι καλές πράξεις. Για παράδειγμα, το να παραμένουμε όσιοι στις αρχές μας όταν διωκόμαστε, το να ενεργούμε ανιδιοτελώς προσπαθώντας να ανακουφίσουμε άλλους από τα δεινά τους και το να συγχωρούμε κάποιον που μας πλήγωσε είναι πράξεις που εναρμονίζονται με την αίσθηση περί ηθικής την οποία διαθέτουν οι σκεπτόμενοι άνθρωποι οπουδήποτε και αν ζουν. Σε αυτό το είδος ωραιότητας αναφέρεται η αρχαία Γραφική παροιμία: «Η ενόραση του ανθρώπου ασφαλώς καταστέλλει το θυμό του, και είναι ωραίο το να παραβλέπει την παράβαση». Ή όπως παρατηρεί μια άλλη παροιμία: «Αυτό που είναι επιθυμητό στο χωματένιο άνθρωπο είναι η στοργική του καλοσύνη».—Παροιμίες 19:11, 22.

Όλοι γνωρίζουμε ότι μερικοί άνθρωποι, ακόμη και ομάδες ανθρώπων, αγνοούν ή καταπατούν την ανώτερη ηθική, αλλά δεν ισχύει αυτό για την πλειονότητα. Από ποια πηγή προέρχονται οι ηθικές αξίες που συναντώνται ουσιαστικά σε κάθε περιοχή και σε κάθε χρονική περίοδο; Αν δεν υπάρχει καμιά Πηγή ηθικής, κανένας Δημιουργός, μήπως η αίσθηση περί ορθού και εσφαλμένου είναι επινόηση των ίδιων των ανθρώπων, της ανθρώπινης κοινωνίας; Σκεφτείτε το εξής παράδειγμα: Οι περισσότεροι άνθρωποι και οι περισσότερες ομάδες ανθρώπων θεωρούν ότι ο φόνος είναι κάτι το εσφαλμένο. Αλλά θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος: “Εσφαλμένο σε σχέση με ποιο πράγμα;” Είναι φανερό ότι στην ανθρώπινη κοινωνία  ενυπάρχει γενικά μια αίσθηση περί ηθικής, η οποία και έχει ενσωματωθεί στους νόμους πολλών χωρών. Ποια είναι η πηγή αυτού του προτύπου ηθικής; Δεν θα μπορούσε να είναι ένας νοήμων Δημιουργός που έχει ηθικές αξίες και ο οποίος έθεσε στους ανθρώπους τη συνείδηση, δηλαδή την αίσθηση περί ηθικής;—Παράβαλε Ρωμαίους 2:14, 15.

Μπορείτε να Συλλογίζεστε το Μέλλον και να Καταστρώνετε Σχέδια

Μια άλλη πλευρά της ανθρώπινης συνειδητότητας είναι η ικανότητα που έχουμε να συλλογιζόμαστε το μέλλον. Όταν ρωτήθηκε αν οι άνθρωποι έχουν χαρακτηριστικά που τους ξεχωρίζουν από τα ζώα, ο καθηγητής Ρίτσαρντ Ντόκινς αναγνώρισε ότι ο άνθρωπος έχει πράγματι μοναδικές ιδιότητες. Αφού ανέφερε ότι ο άνθρωπος έχει «την ικανότητα να καταστρώνει σχέδια εκ των προτέρων δημιουργώντας με τη φαντασία του συνειδητές προβλέψεις», ο Ντόκινς πρόσθεσε: «Στην εξέλιξη, το μοναδικό πράγμα που είχε πάντοτε σημασία ήταν το βραχυπρόθεσμο όφελος· το μακροπρόθεσμο όφελος ποτέ δεν είχε σημασία. Ποτέ δεν μπόρεσε να εξελιχθεί κάτι παρά το γεγονός ότι ήταν επιζήμιο όσον αφορά το άμεσο, βραχυπρόθεσμο όφελος του ατόμου. Για πρώτη φορά, μπορούν τουλάχιστον μερικοί να πουν: “Ξεχάστε το γεγονός ότι μπορείτε να αποκομίσετε βραχυπρόθεσμο όφελος κόβοντας αυτό το δάσος· τι θα γίνει με το μακροπρόθεσμο όφελος;” Εγώ πιστεύω ότι αυτό είναι κάτι εντελώς καινούριο και μοναδικό».

Άλλοι ερευνητές επιβεβαιώνουν ότι η ικανότητα που έχει ο άνθρωπος να καταστρώνει συνειδητά μακροπρόθεσμα σχέδια είναι απαράμιλλη. Ο νευροφυσιολόγος Γουίλιαμ Χ. Κάλβιν σχολιάζει: «Αν εξαιρέσουμε τις προετοιμασίες που κάνουν τα ζώα για το χειμώνα και για το ζευγάρωμα, οι οποίες έχουν ορμονικά αίτια, μας εκπλήσσει το γεγονός ότι  δεν φαίνεται να κάνουν σχεδόν καθόλου σχέδια για το μέλλον, παρά μόνο για τα επόμενα λίγα λεπτά». Τα ζώα μπορεί να αποθηκεύουν τροφή προτού αρχίσει ο ψυχρός καιρός, αλλά δεν μπορούν να αναλύσουν τα δεδομένα και να καταστρώσουν σχέδια. Αντίθετα, οι άνθρωποι συλλογίζονται το μέλλον, ακόμη και το μακρινό μέλλον. Μερικοί επιστήμονες αναλογίζονται τι μπορεί να συμβεί στο σύμπαν μετά από δισεκατομμύρια χρόνια. Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί ο άνθρωπος—που διαφέρει τόσο πολύ από τα ζώα—είναι σε θέση να σκέφτεται το μέλλον και να κάνει σχέδια;

Η Αγία Γραφή λέει για τους ανθρώπους: «Και την αιωνιότητα έβαλε [ο Δημιουργός] στην καρδιά τους». Η Αναθεωρημένη Στερεότυπη Μετάφραση (Revised Standard Version) αποδίδει αυτό το εδάφιο ως εξής: «Έβαλε την αιωνιότητα στη διάνοια του ανθρώπου». (Εκκλησιαστής 3:11) Χρησιμοποιούμε  αυτή την ξεχωριστή ικανότητα καθημερινά, ακόμη και στην τόσο συνηθισμένη περίπτωση που κοιταζόμαστε στον καθρέφτη και σκεφτόμαστε πώς θα είναι η εμφάνισή μας σε 10 ή 20 χρόνια. Και επιβεβαιώνουμε τα λεγόμενα του εδαφίου Εκκλησιαστής 3:11 όταν περνούν από τη σκέψη μας, έστω και φευγαλέα, έννοιες όπως το άπειρο του χρόνου και του χώρου. Το γεγονός και μόνο πως έχουμε αυτή την ικανότητα συμφωνεί με το σχόλιο ότι ο Δημιουργός έβαλε «την αιωνιότητα στη διάνοια του ανθρώπου».

Ελκύονται Προς έναν Δημιουργό

Παρ’ όλα αυτά, πολλοί άνθρωποι δεν αισθάνονται πλήρως ικανοποιημένοι με το να απολαμβάνουν το ωραίο, να κάνουν καλές πράξεις για τους συνανθρώπους τους και να σκέφτονται το μέλλον. «Είναι παράδοξο», αναφέρει ο καθηγητής Κ. Στίβεν Έβανς, «πως ακόμη και σε εκείνες τις τόσο ευτυχισμένες και πολύτιμες στιγμές αγάπης, συχνά αισθανόμαστε πως κάτι λείπει. Διαπιστώνουμε ότι θέλουμε κάτι παραπάνω, αλλά δεν γνωρίζουμε τι είναι αυτό». Πράγματι, οι άνθρωποι ως όντα που έχουν συνειδητότητα—ανόμοια με τα ζώα με τα οποία ζουν στον ίδιο πλανήτη—νιώθουν ότι έχουν και μια άλλη ανάγκη.

«Η θρησκεία είναι βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση και συναντάται σε ανθρώπους κάθε οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου». Αυτό ήταν το συμπέρασμα της έρευνας που παρουσίασε ο καθηγητής Άλιστερ Χάρντι στο βιβλίο Η Πνευματική Φύση του Ανθρώπου (The Spiritual Nature of Man). Αυτή η έρευνα επιβεβαιώνει κάτι που έχουν αποδείξει πολυάριθμες άλλες μελέτες—ο άνθρωπος έχει συνείδηση της ύπαρξης του Θεού. Μολονότι ορισμένα άτομα μπορεί να είναι αθεϊστές, δεν συμβαίνει το ίδιο και με ολόκληρα έθνη. Το βιβλίο Είναι ο Θεός η Μοναδική Πραγματικότητα; (Is God the Only Reality?) παρατηρεί: «Η θρησκευτική αναζήτηση για ένα νόημα . . . αποτελεί κοινή εμπειρία σε όλους τους πολιτισμούς και σε όλες τις εποχές από τότε που εμφανίστηκε η ανθρωπότητα».

Από πού προέρχεται αυτή η φαινομενικά έμφυτη γνώση ότι  υπάρχει Θεός; Αν ο άνθρωπος είναι απλώς ένα τυχαίο συναρμολόγημα από μόρια νουκλεϊνικών οξέων και πρωτεϊνών, γιατί να αναπτύξουν αυτά τα μόρια αγάπη για την τέχνη και για ό,τι είναι ωραίο, γιατί να αποκτήσουν θρησκευτικό συναίσθημα και γιατί να συλλογίζονται την αιωνιότητα;

Ο Σερ Τζον Κ. Εκλς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εξελικτική εξήγηση της ύπαρξης του ανθρώπου «υστερεί σε ένα εξαιρετικά σημαντικό σημείο. Δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί υπάρχει ο καθένας μας ως ένα μοναδικό ον το οποίο έχει συνείδηση του εαυτού του». Όσο περισσότερα μαθαίνουμε για τις λειτουργίες του εγκεφάλου και της διάνοιάς μας, τόσο ευκολότερα μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί εκατομμύρια άνθρωποι έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα πως η συνειδητή ύπαρξη του ανθρώπου αποδεικνύει ότι υπάρχει Δημιουργός που ενδιαφέρεται για εμάς.

Στο επόμενο κεφάλαιο, θα δούμε γιατί άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά επίπεδα έχουν διαπιστώσει ότι αυτό το λογικό συμπέρασμα θέτει τη βάση για την εξεύρεση ικανοποιητικών απαντήσεων στα ζωτικά ερωτήματα: Γιατί βρισκόμαστε εδώ, και πού πηγαίνουμε;

[Πλαίσιο στη σελίδα 51]

Πρωταθλητής στο Σκάκι Συναγωνίζεται Κομπιούτερ

Όταν ο εξελιγμένος κομπιούτερ Ντιπ Μπλου (Deep Blue) νίκησε τον παγκόσμιο πρωταθλητή στο σκάκι, προέκυψε το ερώτημα: «Δεν αναγκαζόμαστε να συμπεράνουμε ότι ο Ντιπ Μπλου πρέπει να έχει διάνοια;»

Ο Ντέιβιντ Γκέλερντερ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, απάντησε: «Όχι. Ο Ντιπ Μπλου είναι απλώς ένα μηχάνημα. Δεν έχει διάνοια, ακριβώς όπως δεν έχει διάνοια μια γλάστρα. . . . Αποδεικνύει πάνω από όλα ότι οι άνθρωποι είναι πρωταθλητές στην κατασκευή μηχανημάτων».

Ο καθηγητής Γκέλερντερ τόνισε την ακόλουθη σημαντική διαφορά: «Ο εγκέφαλος είναι μηχάνημα που μπορεί να δημιουργήσει ένα “Εγώ”. Οι εγκέφαλοι μπορούν να σχηματίσουν ολόκληρους διανοητικούς κόσμους, ενώ οι κομπιούτερ δεν μπορούν».

Ο ίδιος κατέληξε στο συμπέρασμα: «Το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στον άνθρωπο και [στον κομπιούτερ] είναι μόνιμο και δεν θα γεφυρωθεί ποτέ. Τα μηχανήματα θα συνεχίσουν να κάνουν τη ζωή πιο εύκολη, πιο υγιή, πιο ενδιαφέρουσα και πιο αινιγματική. Και οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να ασχολούνται βασικά με τα ίδια πράγματα με τα οποία ασχολούνταν πάντοτε—με τον εαυτό τους, με τους άλλους και, πολλοί από αυτούς, με τον Θεό. Σε αυτούς τους τομείς, τα μηχανήματα ποτέ δεν κατάφεραν κάτι. Και ούτε πρόκειται να καταφέρουν ποτέ».

[Πλαίσιο στη σελίδα 53]

Υπερκομπιούτερ Ισοδύναμος με Σαλίγκαρο

«Οι σημερινοί κομπιούτερ δεν πλησιάζουν καν την ικανότητα που έχει ένας 4χρονος άνθρωπος να βλέπει, να μιλάει, να κινείται ή να χρησιμοποιεί την κοινή λογική. Φυσικά, ένας λόγος για αυτό είναι απλώς και μόνο η υπολογιστική τους δύναμη. Εκτιμάται ότι η ικανότητα που έχει ακόμη και ο πιο ισχυρός υπερκομπιούτερ να επεξεργάζεται πληροφορίες ισοδυναμεί με εκείνη του νευρικού συστήματος του σαλίγκαρου—ελάχιστο μέρος της ισχύος που έχει ο υπερκομπιούτερ ο οποίος βρίσκεται μέσα στο κρανίο [μας]».—Στίβεν Πίνκερ, διευθυντής του Κέντρου Γνωστικής Νευροεπιστήμης στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης.

[Πλαίσιο στη σελίδα 54]

«Ο εγκέφαλος του ανθρώπου αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από τον [εγκεφαλικό] φλοιό. Ο εγκέφαλος ενός χιμπαντζή, παραδείγματος χάρη, έχει και αυτός φλοιό, αλλά σε πολύ μικρότερη αναλογία. Ο φλοιός μάς επιτρέπει να σκεφτόμαστε, να θυμόμαστε και να φανταζόμαστε. Ουσιαστικά, το γεγονός ότι είμαστε άνθρωποι το οφείλουμε στο φλοιό μας».—Εντοάρντο Μποντσινέλι, διευθυντής έρευνας στη μοριακή βιολογία, Μιλάνο, Ιταλία.

[Πλαίσιο στη σελίδα 55]

Από τη Φυσική των Στοιχειωδών Σωματιδίων στον Εγκέφαλό Σας

Ο καθηγητής Πολ Ντέιβις έκανε σκέψεις σχετικά με την ικανότητα που έχει ο εγκέφαλος να ασχολείται με τα θεωρητικά μαθηματικά. «Τα μαθηματικά δεν είναι κάτι που βρίσκουμε έτοιμο στη φύση. Δημιουργούνται από την ανθρώπινη νόηση. Ωστόσο, αν εξετάσουμε σε ποιον τομέα τα μαθηματικά είναι περισσότερο αποτελεσματικά, θα διαπιστώσουμε ότι είναι σε τομείς όπως η φυσική στοιχειωδών σωματιδίων και η αστροφυσική, τομείς θεμελιώδους επιστήμης που ελάχιστα σχετίζονται με την καθημερινή ζωή». Τι δείχνει αυτό; «Αυτό . . . μου γεννά την υποψία ότι η συνείδηση και η μαθηματική μας ικανότητα δεν είναι απλώς κάποιο τυχαίο συμβάν, μια τετριμμένη λεπτομέρεια, ένα ασήμαντο παραπροϊόν της εξέλιξης».—Είμαστε Μόνοι;

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 56, 57]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Μετωπιαίος λοβός

Προμετωπιαίος φλοιός

Περιοχή του Μπροκά

Περιοχή του Βέρνικε

Κινητικός φλοιός

● Ο Εγκεφαλικός Φλοιός είναι η επιφανειακή περιοχή του εγκεφάλου η οποία συνδέεται περισσότερο από κάθε άλλη με τη νοημοσύνη. Ο εγκεφαλικός φλοιός του ανθρώπου, αν απλωνόταν επίπεδα, θα κάλυπτε τέσσερις σελίδες χαρτιού γραφομηχανής· ο φλοιός του χιμπαντζή θα κάλυπτε μία μόνο σελίδα· και ο φλοιός του αρουραίου θα κάλυπτε ένα γραμματόσημο.—Σαϊεντίφικ Αμέρικαν (Scientific American).

[Πλαίσιο στη σελίδα 58]

Κάθε Λαός Έχει Γλώσσα

Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, οποτεδήποτε ένας λαός συναντούσε κάποιον άλλον, και οι δυο διαπίστωναν ότι μιλούσε μια γλώσσα και ο άλλος λαός. Το βιβλίο Το Γλωσσικό Ένστικτο (The Language Instinct) αναφέρει: «Ποτέ δεν ανακαλύφτηκε κάποια άλαλη φυλή και δεν έχει βρεθεί καμιά απόδειξη για το ότι κάποια περιοχή υπήρξε το “λίκνο” της γλώσσας από όπου αυτή διαδόθηκε σε ομάδες που προηγουμένως δεν μιλούσαν καμιά γλώσσα. . . . Η παγκοσμιότητα της περίπλοκης γλώσσας είναι μια ανακάλυψη που γεμίζει τους γλωσσολόγους με δέος, και είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο υποψιαζόμαστε ότι η γλώσσα αποτελεί . . . προϊόν ενός ξεχωριστού ανθρώπινου ενστίκτου».

[Πλαίσιο στη σελίδα 59]

Γλώσσα και Νοημοσύνη

Γιατί η ανθρώπινη νοημοσύνη ξεπερνάει κατά πολύ τη νοημοσύνη των ζώων, λόγου χάρη των πιθήκων; Ένας λόγος είναι η ικανότητα που έχουμε να συνθέτουμε ήχους για να παράγουμε λέξεις, και λέξεις για να παράγουμε προτάσεις. Ο θεωρητικός νευροφυσιολόγος Δρ Γουίλιαμ Χ. Κάλβιν εξηγεί:

«Οι άγριοι χιμπαντζήδες χρησιμοποιούν περίπου σαράντα διαφορετικούς ήχους για να μεταδώσουν περίπου σαράντα διαφορετικά νοήματα. Μπορεί να επαναλάβουν έναν ήχο προκειμένου να τονίσουν το νόημά του, αλλά δεν συνδυάζουν τρεις ήχους για να προσθέσουν μια καινούρια λέξη στο λεξιλόγιό τους.

»Και εμείς οι άνθρωποι, επίσης, χρησιμοποιούμε περίπου σαράντα ήχους, τους οποίους αποκαλούμε φωνήματα. Αλλά μόνο οι συνδυασμοί τους έχουν νόημα—συνδυάζουμε φθόγγους που δεν έχουν νόημα για να παράγουμε λέξεις με νόημα». Ο Δρ Κάλβιν σχολίασε ότι «κανείς δεν έχει εξηγήσει ακόμη» πώς φτάσαμε από τη μέθοδο των ζώων, σύμφωνα με την οποία «κάθε ήχος μεταδίδει ένα μόνο νόημα», στη μοναδική ικανότητα που έχει ο άνθρωπος να συνθέτει ήχους και λέξεις.

[Πλαίσιο στη σελίδα 60]

Εσείς Σχεδιάζετε—Δεν Τραβάτε Γραμμές Χωρίς Νόημα

«Μήπως είναι μόνο ο έμφρων άνθρωπος (Homo sapiens) ικανός να επικοινωνεί χρησιμοποιώντας τη γλώσσα; Είναι σαφές ότι η απάντηση πρέπει να εξαρτάται από το τι εννοούμε όταν λέμε “γλώσσα”—γιατί όλα τα ανώτερα ζώα αναμφίβολα επικοινωνούν χρησιμοποιώντας μεγάλη ποικιλία μηνυμάτων, όπως χειρονομίες, οσμές, κλήσεις, κραυγές και τραγούδια, ακόμη και το χορό των μελισσών. Αλλά τα ζώα, εκτός από τον άνθρωπο, δεν φαίνεται να χρησιμοποιούν γλώσσα δομημένη με γραμματικούς κανόνες. Τα ζώα, επίσης, και αυτό μπορεί να είναι εξαιρετικά σημαντικό, δεν μπορούν να απεικονίσουν κάτι σχεδιάζοντάς το. Το καλύτερο που μπορούν να κάνουν είναι να τραβούν γραμμές χωρίς νόημα».—Καθηγητές Ρ. Σ. και Ντ. Χ. Φάουτς.

[Πλαίσιο στη σελίδα 61]

«Όταν στρέφουμε την προσοχή μας στην ανθρώπινη διάνοια, ανακαλύπτουμε, επίσης, εξαιρετικά περίπλοκες δομές», παρατηρεί ο καθηγητής Α. Νόαμ Τσόμσκι. «Η γλώσσα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα, αλλά δεν είναι το μοναδικό. Σκεφτείτε την ικανότητα που έχουμε να ασχολούμαστε με θεωρητικές ιδιότητες του αριθμητικού συστήματος, [η οποία εμφανίζεται] μόνο στους ανθρώπους».

[Πλαίσιο στη σελίδα 62]

Έχουμε το «Χάρισμα» να Ρωτάμε

Σχετικά με το μέλλον του σύμπαντός μας, ο φυσικός Λόρενς Κράους έγραψε: «Τολμάμε να κάνουμε ερωτήσεις για πράγματα που μπορεί ποτέ να μη δούμε άμεσα, επειδή μπορούμε να κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις. Τα παιδιά μας, ή τα παιδιά των παιδιών μας, θα βρουν κάποια ημέρα τις απαντήσεις. Έχουμε το χάρισμα της φαντασίας».

[Πλαίσιο στη σελίδα 69]

Αν το σύμπαν και το γεγονός ότι είμαστε ζωντανοί μέσα σε αυτό είναι συμπτώσεις, τότε η ζωή μας δεν μπορεί να έχει διαρκές νόημα. Αλλά αν η ζωή μας στο σύμπαν είναι αποτέλεσμα σχεδιασμού, τότε πρέπει να έχει ικανοποιητικό νόημα.

[Πλαίσιο στη σελίδα 72]

Επειδή Έπρεπε να Αποφεύγουν τους Μαχαιρόδοντες;

Ο Τζον Πόλκινχορν, από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ στην Αγγλία, παρατήρησε:

«Ο θεωρητικός φυσικός Πολ Ντιράκ ανακάλυψε αυτό που ονομάζεται κβαντική θεωρία πεδίων, η οποία είναι απολύτως απαραίτητη για να κατανοήσουμε το φυσικό κόσμο. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι η ικανότητα του Ντιράκ ο οποίος ανακάλυψε αυτή τη θεωρία, ή η ικανότητα του Αϊνστάιν ο οποίος ανακάλυψε τη γενική θεωρία της σχετικότητας, αναπτύχθηκε κατά κάποιον τρόπο επειδή οι πρόγονοί μας έπρεπε να αποφεύγουν τους μαχαιρόδοντες. Κάτι πολύ βαθύτερο και πολύ πιο μυστηριώδες συμβαίνει. . . .

»Όταν παρατηρούμε τη λογική τάξη και την πασιφανή ωραιότητα του φυσικού κόσμου, οι οποίες αποκαλύπτονται μέσω των θετικών επιστημών, βλέπουμε έναν κόσμο διαποτισμένο με ενδείξεις για την ύπαρξη μιας διάνοιας. Για το θρησκευόμενο άτομο, είναι η διάνοια του Δημιουργού που γίνεται αντιληπτή με αυτόν τον τρόπο».—Κόμονγουιλ (Commonweal).

[Εικόνα στη σελίδα 63]

Μόνο οι άνθρωποι διατυπώνουν ερωτήσεις. Μερικές αφορούν το νόημα της ζωής

[Εικόνα στη σελίδα 64]

Ανόμοια με τα ζώα, οι άνθρωποι έχουν επίγνωση του εαυτού τους και του μέλλοντος

[Εικόνα στη σελίδα 70]

Μόνο οι άνθρωποι εκτιμούν το ωραίο, σκέφτονται το μέλλον και ελκύονται προς έναν Δημιουργό