Ο Μεγάλος Λευκός Καρχαρίας​—Στόχος Επίθεσης

Το μεγαλύτερο σαρκοφάγο ψάρι του κόσμου, ο μεγάλος λευκός καρχαρίας, ίσως τρομάζει τον άνθρωπο περισσότερο από κάθε άλλο ζωντανό πλάσμα. Ωστόσο, τώρα είναι προστατευόμενο είδος σε όλες ή σε μερικές θάλασσες της Αυστραλίας, της Βραζιλίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ναμίμπια, της Νότιας Αφρικής, καθώς και στη Μεσόγειο Θάλασσα. Και άλλες χώρες, επίσης, εξετάζουν κατά πόσον πρέπει να κάνουν το ίδιο. Αλλά γιατί να προστατεύεται ένας φονιάς; Όπως θα δούμε, το ζήτημα δεν είναι τόσο απλό. Επίσης, οι συνηθισμένες αντιλήψεις για το λευκό καρχαρία δεν βασίζονται πάντοτε σε γεγονότα.

ΜΑΖΙ με την όρκη και τη φάλαινα φυσητήρα, ο μεγάλος λευκός καρχαρίας a βρίσκεται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας. Είναι ο βασιλιάς της οικογένειας των καρχαριών, ο υπερκαρχαρίας. Τρώει τα πάντα​—ψάρια, δελφίνια, ακόμη και άλλους καρχαρίες. Ωστόσο, καθώς μεγαλώνει σε ηλικία και σε μέγεθος, και γίνεται πιο βραδυκίνητος, αρχίζει να προτιμάει τις φώκιες, τους πιγκουίνους και τα ψοφίμια​—κυρίως τις νεκρές φάλαινες.

Για τον εντοπισμό της τροφής τους, οι περισσότεροι καρχαρίες χρησιμοποιούν όλες τις αισθήσεις τους, περιλαμβανομένης και της εξαιρετικής τους όρασης. Όσο για την όσφρησή τους, πρέπει να πούμε ότι είναι ιδιαίτερα οξεία! Και δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι σχεδόν τίποτα δεν ξεφεύγει από τα αφτιά τους, εφόσον έχουν ιδιαίτερα αναπτυγμένη ακοή.

Τα αφτιά του καρχαρία βοηθιούνται από ορισμένα ευαίσθητα στην πίεση κύτταρα που βρίσκονται κατά μήκος της κάθε πλευράς του σώματός του. Τίποτα δεν ξεφεύγει από αυτό το ακουστικό σύστημα, το οποίο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στις δονήσεις της πάλης​—λόγου χάρη αυτές που δημιουργούνται όταν ένα ψάρι σπαρταράει πιασμένο στο καμάκι. Γι’ αυτό, οι ψαροντουφεκάδες καλά θα κάνουν να βγάζουν το συντομότερο δυνατόν έξω από το νερό τα ψάρια που αιμορραγούν και σπαρταράνε.

Οι καρχαρίες έχουν και μια έκτη αίσθηση. Χάρη στις ληκύθους του Λορεντσίνι​—μικροσκοπικά αγγεία διάσπαρτα γύρω από τη μύτη τους—​μπορούν να ανιχνεύουν ασθενή ηλεκτρικά πεδία που δημιουργούνται  από τους χτύπους της καρδιάς, τη λειτουργία των βραγχίων ή τις κινήσεις των μυών της πιθανής λείας. Μάλιστα αυτή η έκτη αίσθηση είναι τόσο οξεία ώστε οι καρχαρίες ίσως να αντιλαμβάνονται ακόμη και την αλληλεπίδραση του μαγνητικού πεδίου της γης με τον ωκεανό. Ως αποτέλεσμα, οι καρχαρίες ίσως διακρίνουν το βορρά από το νότο.

Ποιος Είναι ο Λευκός Καρχαρίας

Μολονότι ονομάζεται μεγάλος λευκός καρχαρίας, μόνο η κάτω πλευρά του είναι λευκή ή ανοιχτόχρωμη. Η ράχη του έχει συνήθως σκούρο γκρίζο χρώμα. Τα δύο αυτά χρώματα εφάπτονται κατά μήκος των πλευρών του ψαριού σχηματίζοντας μια ακανόνιστη γραμμή που διαφέρει από καρχαρία σε καρχαρία. Αυτό το χαρακτηριστικό βελτιώνει το καμουφλάζ, αλλά βοηθάει επίσης τους επιστήμονες να αναγνωρίζουν τον κάθε καρχαρία.

Πόσο μεγάλοι γίνονται οι λευκοί καρχαρίες; «Το μήκος των μεγαλύτερων λευκών καρχαριών που έχουν μετρηθεί με ακρίβεια», λέει το βιβλίο Μεγάλος Λευκός Καρχαρίας (Great White Shark), «κυμαίνεται από 5,8 ως 6,4 μέτρα». Τα ψάρια αυτού του μεγέθους μπορεί να ζυγίζουν πάνω από 2 τόνους. Αλλά χάρη στα οπισθοκλινή τριγωνικά πτερύγια που είναι προσαρμοσμένα πάνω στον τορπιλοειδή κορμό τους, αυτά τα τέρατα γλιστρούν μέσα στο νερό σαν βολίδες. Η σχεδόν συμμετρική ουρά τους, που είναι κατασκευασμένη για να παρέχει ισχύ, αποτελεί ένα ακόμη σπάνιο χαρακτηριστικό στον κόσμο των καρχαριών, εφόσον τα περισσότερα άλλα είδη έχουν εντελώς ασύμμετρες ουρές.

Στα πιο ξεχωριστά, αλλά και φοβερά, προσόντα του λευκού καρχαρία περιλαμβάνονται το τεράστιο κωνικό κεφάλι του, τα ψυχρά μαύρα μάτια του και το στόμα του που είναι γεμάτο κοφτερά, πριονωτά, τριγωνικά δόντια. Όταν αυτά τα δίκοπα «μαχαίρια» σπάζουν ή πέφτουν, τότε ένας οδοντιατρικός “ιμάντας μεταφοράς” σπρώχνει μπροστά καινούρια δόντια.

Το Θερμότερο Αίμα τους τούς Παρέχει Ισχύ

Το κυκλοφορικό σύστημα των καρχαριών της οικογένειας Λαμνίδες, στους οποίους περιλαμβάνονται ο ίσουρος, η λάμνα και ο λευκός καρχαρίας, είναι πολύ διαφορετικό από των περισσότερων άλλων καρχαριών. Η θερμοκρασία του αίματός τους είναι περίπου 3 ως 5 βαθμούς Κελσίου μεγαλύτερη από τη θερμοκρασία του νερού. Το θερμότερο αίμα τους επιταχύνει την πέψη και αυξάνει τη δύναμη και την αντοχή τους. Ο ίσουρος, που τρέφεται με ταχύτατα πελαγίσια ψάρια, όπως ο τόνος, μπορεί να κινείται μέσα στο νερό αναπτύσσοντας για σύντομο διάστημα ταχύτητες που φτάνουν τα 100 χιλιόμετρα την ώρα!

Οι καρχαρίες, όταν κολυμπούν, ανυψώνονται χάρη στα δύο θωρακικά τους πτερύγια. Αν κολυμπήσουν πολύ αργά, χάνουν τη στήριξή τους και βυθίζονται όπως χάνει ύψος ένα αεροπλάνο. Αυτό συμβαίνει παρότι το απόθεμα λαδιού που έχουν στο συκώτι τους συμβάλλει στην πλευστότητά τους, και το συκώτι ενός καρχαρία είναι τόσο μεγάλο ώστε ενδέχεται να ευθύνεται για το ένα τέταρτο του συνολικού του βάρους! Επιπρόσθετα, πολλά είδη καρχαριών πρέπει να κολυμπούν συνεχώς για να μπορούν να αναπνέουν, διότι έτσι εισάγουν στο στόμα και στα βράγχιά τους νερό πλούσιο σε οξυγόνο. Γι’ αυτό έχουν διαρκώς ζωγραφισμένο στο πρόσωπό τους ένα ψυχρό πλατύ χαμόγελο!

Είναι Ανθρωποφάγοι;

Από τα 368 είδη καρχαριών που είναι προς το παρόν γνωστά, γύρω στα 20 μόνο είναι επικίνδυνα. Και από αυτά, μόνο τέσσερα είναι υπεύθυνα για τις περισσότερες από τις 100 περίπου επιθέσεις σε ανθρώπους που αναφέρονται κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο. Κατά προσέγγιση, 30 από αυτές αποβαίνουν μοιραίες. Τα τέσσερα είδη που ενοχοποιούνται είναι ο καρχαρίας του είδους Carcharhinus leucas, που μπορεί να έχει αφαιρέσει περισσότερες ανθρώπινες ζωές από κάθε άλλον καρχαρία, ο καρχαρίας-τίγρις, ο καρχαρίνος με τα λευκά πτερύγια και ο λευκός καρχαρίας.

Το εκπληκτικό είναι ότι τουλάχιστον το 55 τοις εκατό​—και σε μερικά μέρη του κόσμου, περίπου το 80 τοις εκατό—​των ατόμων που δέχτηκαν επίθεση από λευκό καρχαρία επέζησαν και αφηγήθηκαν το περιστατικό. Γιατί επιζούν τόσο πολλά άτομα από την επίθεση ενός τέτοιου τρομερού αρπακτικού;

Δαγκώνουν και Φτύνουν

Είναι γνωστό ότι ο λευκός καρχαρίας φτύνει την πληγωμένη λεία του ύστερα από μια αρχική, ισχυρή  δαγκωματιά. Κατόπιν περιμένει να πεθάνει το θύμα του για να το φάει. Όταν το θύμα είναι άνθρωπος, αυτό του δίνει την ευκαιρία να διαφύγει. Σε μερικές περιπτώσεις, η διάσωση επιτεύχθηκε με τη βοήθεια τολμηρών συντρόφων, πράγμα που δείχνει πόσο σοφή είναι η συμβουλή να μην κολυμπάμε ποτέ μόνοι μας.

Ωστόσο, αυτές οι προσπάθειες διάσωσης θα ισοδυναμούσαν με αυτοκτονία αν η συμπεριφορά του λευκού καρχαρία δεν περιλάμβανε άλλο ένα χαρακτηριστικό. Η οσμή του αίματος δεν του δημιουργεί αχαλίνωτη μανία για φαγητό, όπως συμβαίνει σε άλλα είδη καρχαριών. Αλλά γιατί φτύνει τη λεία του ο λευκός καρχαρίας αφού τη δαγκώσει;

Λόγω των ματιών του, υποθέτει ένας επιστήμονας. Ανόμοια με άλλους καρχαρίες, ο λευκός δεν έχει όμοιες με βλέφαρα μεμβράνες που να προστατεύουν τα μάτια του· αντίθετα, όταν επίκειται μια σύγκρουση, τα περιστρέφει μέσα στις κόγχες τους. Τη στιγμή της σύγκρουσης, το μάτι μένει εκτεθειμένο, ίσως στα κοφτερά νύχια μιας φώκιας. Γι’ αυτό, ο λευκός καρχαρίας συνηθίζει να δίνει ένα γρήγορο, θανατηφόρο χτύπημα και να απελευθερώνει το θύμα του.

Να θυμάστε, επίσης, ότι οι λευκοί καρχαρίες συμπεριφέρονται όπως τα μωρά​—δοκιμάζουν τα πάντα βάζοντάς τα στο στόμα τους! «Δυστυχώς, όταν ένας μεγάλος λευκός καρχαρίας δαγκώνει κάτι [για να το δοκιμάσει], οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές», εξηγεί ο Τζον Γουέστ, υδροβιολόγος από το Σίντνεϊ της Αυστραλίας.

Μολονότι ο λευκός καρχαρίας είναι επικίνδυνο ζώο, δεν είναι ένα διαβολικό πλάσμα που τρελαίνεται για ανθρώπινη σάρκα. Ένας δύτης που ψαρεύει αμπαλόνε και ο οποίος έχει περάσει μέσα στο νερό 6.000 ώρες είδε μόνο δύο λευκούς καρχαρίες, και κανένας τους δεν του επιτέθηκε. Στην πραγματικότητα, ο λευκός καρχαρίας συχνά φεύγει μόλις δει άνθρωπο.

Ο ωκεανολόγος Ζακ Ιβ Κουστό και ένας σύντροφός του συνάντησαν τυχαία έναν τεράστιο λευκό καρχαρία, ενώ έκαναν καταδύσεις στα ανοιχτά των Νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου. «Η αντίδρασή [του] ήταν εντελώς ακατανόητη», έγραψε ο Κουστό. «Κατατρομαγμένο, το τέρας απέβαλε ένα σύννεφο από περιττώματα και εξαφανίστηκε με απίστευτη ταχύτητα». Ο Κουστό κατέληξε: «Αναλογιζόμενος όλες τις εμπειρίες που είχαμε με λευκούς καρχαρίες, πάντα με εξέπληττε η τεράστια διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο πώς φαντάζεται το κοινό αυτό το πλάσμα και στο πώς το είδαμε εμείς ότι είναι».

Ο Λευκός Καρχαρίας ως Λεία

Η άποψη του κοινού για το λευκό καρχαρία έχει επηρεαστεί πάρα πολύ από ένα μυθιστόρημα του 1970 στο οποίο βασίστηκε η δημοφιλής κινηματογραφική ταινία Τα Σαγόνια του Καρχαρία. Μέσα σε μια νύχτα, ο λευκός καρχαρίας έγινε η ενσάρκωση του κακού, και «ολόκληρες στρατιές από κυνηγούς τροπαίων άρχισαν να ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το ποιος θα ήταν ο πρώτος που θα κρεμούσε το κεφάλι ή τα σαγόνια του ανθρωποφάγου τέρατος πάνω από το τζάκι του», λέει το βιβλίο Μεγάλος Λευκός Καρχαρίας. Σε λίγο, αρκούσε ένα δόντι λευκού καρχαρία για να κερδίσει κάποιος μέχρι και 1.000 δολάρια Αυστραλίας (περ. 200.000 δρχ.), ενώ και με τα δύο σαγόνια του καρχαρία κέρδιζε πάνω από 20.000 δολάρια (περ. 4 εκατ. δρχ.).

Σίγουρα, όμως, οι περισσότεροι λευκοί καρχαρίες πεθαίνουν μέσα σε επαγγελματικά δίχτυα. Επιπλέον, εκατομμύρια άλλοι καρχαρίες πιάνονται κάθε χρόνο προκειμένου να ικανοποιήσουν την αυξανόμενη ζήτηση για προϊόντα καρχαρία, κυρίως για πτερύγια. Τα πρόσφατα χρόνια, καθώς αλιεύονται ολοένα και λιγότεροι, έχει σημάνει συναγερμός σε παγκόσμιο επίπεδο, κυρίως για τους λευκούς καρχαρίες.

Αυξάνεται η Κατανόηση

Λέγεται ότι οι καρχαρίες οργώνουν τις θάλασσες αναζητώντας ό,τι είναι άρρωστο, ετοιμοθάνατο, εξασθενημένο και νεκρό. Συνεπώς, η ύπαρξη ενός υγιούς πληθυσμού καρχαριών συνεπάγεται καθαρούς, υγιείς ωκεανούς.

Αναγνωρίζοντας ότι απειλείται η επιβίωση των καρχαριών, η Επιτροπή Επιβίωσης Ειδών Ζωής της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης έχει συγκροτήσει μια Ομάδα Ειδικών στους Καρχαρίες με σκοπό τη μελέτη του προβλήματος των καρχαριών στο σύνολό του. Αλλά η μελέτη των λευκών καρχαριών δεν είναι εύκολη​—οι καρχαρίες δεν αναπαράγονται με ταχείς ρυθμούς και πεθαίνουν στην αιχμαλωσία. Γι’ αυτό, πρέπει να μελετώνται στο φυσικό τους περιβάλλον.

Καθώς οι άνθρωποι αποκτούν περισσότερη κατανόηση για τους καρχαρίες, η στάση τους απέναντι σε αυτά τα συναρπαστικά πλάσματα αλλάζει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αλλάζει και ο μεγάλος λευκός καρχαρίας. Μολονότι δεν είναι ένα διαβολικό πλάσμα, είναι ένα επικίνδυνο ζώο, και πρέπει να του συμπεριφερόμαστε με προσοχή και σεβασμό. Πολύ σεβασμό!

[Υποσημείωση]

[Εικόνα στη σελίδα 11]

Αυτοί οι καρχαρίες έχουν τεράστιο και φοβερό στόμα

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 10]

Φωτογραφίες από Rodney Fox Reflections

South African White Shark Research Institute