Ζαχαροκάλαμο​—Ένα Γιγαντιαίο Αγρωστώδες Φυτό

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

ΤΙ ΘΑ κάναμε χωρίς ζάχαρη; Θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η γη θα σταματούσε να γυρίζει​—αλλά αν χανόταν η ζάχαρη, μεγάλο μέρος της διατροφής μας θα έπρεπε να αλλάξει ριζικά. Ναι, σήμερα στα περισσότερα μέρη του κόσμου, η κατανάλωση ζάχαρης έχει γίνει κομμάτι της καθημερινής ζωής, γι’ αυτό και η παραγωγή ζάχαρης αποτελεί πλέον παγκόσμια βιομηχανία.

Εκατομμύρια άνθρωποι, από την Κούβα μέχρι την Ινδία και από τη Βραζιλία μέχρι την Αφρική, ασχολούνται με την καλλιέργεια και τη συγκομιδή ζαχαροκάλαμου. Μάλιστα, σε κάποια περίοδο η παραγωγή ζάχαρης κυριαρχούσε ως η μεγαλύτερη και πιο προσοδοφόρα βιομηχανία στον κόσμο. Μπορεί να ειπωθεί ότι το ζαχαροκάλαμο έχει επηρεάσει τον κόσμο όσο λίγα άλλα φυτά.

Θέλετε να μάθετε περισσότερα για αυτό το αξιοθαύμαστο φυτό; Αν ναι, ελάτε μαζί μας καθώς θα επισκεπτόμαστε μια περιοχή με φυτείες ζαχαροκάλαμου στο Κουίνσλαντ της Αυστραλίας. Μολονότι αυτή η περιοχή έχει μέτρια παραγωγή ζαχαροκάλαμου, χάρη στις αποτελεσματικές μεθόδους καλλιέργειας και επεξεργασίας έχει γίνει ένας από τους κύριους εξαγωγείς ακατέργαστης ζάχαρης στον κόσμο.

Επίσκεψη στις Φυτείες Ζαχαροκάλαμου

Ο αέρας είναι ζεστός και υγρός. Ο τροπικός ήλιος πυρώνει με τις ακτίνες του ένα χωράφι με ώριμα ζαχαροκάλαμα. Μια μεγάλη μηχανή, που μοιάζει με θεριζοαλωνιστική μηχανή σιτηρών, κινείται αργά ανάμεσα στα ψηλά ζαχαροκάλαμα, κόβοντας τα στελέχη των καλαμιών κατά τη διαδικασία του θερισμού και τοποθετώντας τα κομμένα καλάμια σε μια καρότσα που κινείται παράλληλα. Ο σακχαρώδης χυμός σύντομα αρχίζει να τρέχει από τα κομμένα καλάμια, και μια γλυκιά μυρωδιά μούχλας απλώνεται στον αέρα. Ο πολύτιμος χυμός αυτού του αξιοθαύμαστου αγρωστώδους φυτού έχει αρχίσει το ταξίδι του που θα το φέρει από το χωράφι στη ζαχαριέρα του τραπεζιού σας.

Πριν από λίγο σχετικά καιρό, εδώ στην Αυστραλία η συγκομιδή του ζαχαροκάλαμου ήταν πολύ κοπιαστική επειδή γινόταν με το χέρι, όπως εξακολουθεί να γίνεται σε πολλές άλλες χώρες όπου καλλιεργείται το ζαχαροκάλαμο. Φανταστείτε τη σκηνή. Εργάτες κόβουν το ζαχαροκάλαμο με το χέρι. Μια σειρά από καταϊδρωμένους εργάτες προχωρούν αργά μέσα στο χωράφι των ζαχαροκάλαμων. Με σχεδόν στρατιωτική ακρίβεια, πιάνουν μια δέσμη από όρθια στελέχη καλαμιών με το ένα χέρι και κατόπιν τα σπρώχνουν με δύναμη στην άκρη για να φανεί η κοινή τους βάση. Τα μεγάλα μαχαίρια σχίζουν τον αέρα με σφυριχτό θόρυβο και πέφτουν πάνω στα καλάμια. Με δυνατές ρυθμικές κινήσεις, οι εργάτες κόβουν με τα μεγάλα μαχαίρια τους τα καλάμια κοντά στο χώμα. Τα βάζουν στην άκρη σε ίσιες σειρές και κατόπιν πηγαίνουν στη επόμενη συστάδα, ή δέσμη, καλαμιών. Σε όλο τον κόσμο αυτή η κατάσταση αλλάζει σταδιακά, καθώς ολοένα και περισσότερες χώρες βρίσκονται στη διαδικασία της αυτοματοποίησης.

Στην Αυστραλία, οι φυτείες ζαχαροκάλαμου βρίσκονται κυρίως σε μια παράκτια λωρίδα γης που  έχει μήκος περίπου 2.100 χιλιόμετρα και στο μεγαλύτερο τμήμα της εκτείνεται παράλληλα με το φημισμένο Μεγάλο Κοραλλιογενές Φράγμα. (Βλέπε το άρθρο «Επίσκεψη στο Μεγάλο Κοραλλιογενές Φράγμα» στο Ξύπνα! 8 Ιουνίου 1991.) Το θερμό, υγρό κλίμα που υπάρχει εδώ όλο το χρόνο επιτρέπει στα ζαχαροκάλαμα να ευδοκιμούν, και περίπου 6.500 αγρότες ζουν κυρίως καλλιεργώντας μικρά οικογενειακά αγροκτήματα τα οποία είναι διασκορπισμένα κατά μήκος της ακτής μοιάζοντας με τσαμπιά σταφυλιών σε ένα κλήμα.

Ύστερα από αρκετές ώρες οδήγησης, βλέπουμε στο βάθος τη «ζαχαρένια» πόλη Μπάνταμπεργκ, στην κεντρική ακτή του Κουίνσλαντ. Καθώς κατηφορίζουμε ένα μικρό λόφο, η πανοραμική θέα μάς κόβει την ανάσα​—μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι μας βλέπουμε μια θάλασσα από ζαχαροκάλαμα να λικνίζονται στο φύσημα του αέρα! Και τι να πει κανείς για τη χρωματική πανδαισία! Τα χωράφια με τα ζαχαροκάλαμα βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια ωρίμανσης, δημιουργώντας έτσι ένα μωσαϊκό από έντονες πρασινωπές και χρυσαφιές αποχρώσεις, με μικρές καφετιές κηλίδες σε σημεία που είτε δεν καλλιεργήθηκαν φέτος είτε καθαρίστηκαν πρόσφατα.

Ο Ιούλιος είναι ο πιο δροσερός μήνας του έτους, και μόλις έχει αρχίσει η εποχή του θερισμού και του αλέσματος. Αυτή θα συνεχιστεί μέχρι το Δεκέμβριο επειδή οι καλλιέργειες ωριμάζουν σταδιακά. Τώρα ανυπομονούμε να επισκεφτούμε ένα μύλο κατεργασίας ζαχαροκάλαμου για να δούμε τι γίνονται τα θερισμένα ζαχαροκάλαμα. Αλλά πριν από αυτό, μας συστήνουν να μάθουμε κάτι για το ίδιο το ζαχαροκάλαμο. Έτσι, αποφασίζουμε να κάνουμε την πρώτη μας στάση σε ένα πειραματικό κέντρο σακχάρεως που βρίσκεται στην περιοχή. Εδώ οι επιστήμονες αναπτύσσουν νέες ποικιλίες ζαχαροκάλαμου και κάνουν έρευνες για να βελτιώσουν την καλλιέργεια και την παραγωγή του.

Η Προέλευση και η Καλλιέργειά Του

Στο ερευνητικό κέντρο σακχάρεως, ένας εξυπηρετικός γεωπόνος είναι πρόθυμος να μας πει ορισμένα πράγματα για το ίδιο το ζαχαροκάλαμο και να μας εξηγήσει πώς αναπτύσσεται. Το ζαχαροκάλαμο εντοπίστηκε αρχικά στα βροχερά δάση της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Νέας Γουινέας, και αποτελεί γιγαντιαίο μέλος της οικογένειας των αγρωστωδών, η οποία περιλαμβάνει τόσο διαφορετικά είδη όπως το γκαζόν, τα δημητριακά και τα ξυλώδη μπαμπού. Όλα αυτά τα φυτά παράγουν ζάχαρη στα φύλλα τους μέσω της φωτοσύνθεσης. Εντούτοις, το ζαχαροκάλαμο διαφέρει επειδή το κάνει αυτό σε τεράστιες ποσότητες και κατόπιν αποθηκεύει τη ζάχαρη με τη μορφή γλυκού χυμού στα ινώδη στελέχη του.

Η καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου ήταν ευρέως γνωστή στην αρχαία Ινδία. Εκεί, το 327 Π.Κ.Χ., γραμματείς του επελαύνοντος στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου παρατήρησαν ότι οι κάτοικοι «μασούσαν ένα καταπληκτικό καλάμι, το οποίο παρήγε ένα είδος μελιού χωρίς τη βοήθεια μελισσών». Καθώς το 15ο αιώνα οι εξερευνήσεις και η ανάπτυξη επιταχύνθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο, η παραγωγή ζαχαροκάλαμου διαδόθηκε αστραπιαία. Σήμερα υπάρχουν χιλιάδες ποικιλίες ζαχαροκάλαμου, ενώ πάνω από 80 χώρες συμβάλλουν στην ετήσια παραγωγή που ανέρχεται σε ένα δισεκατομμύριο τόνους περίπου.

 Στα περισσότερα μέρη του κόσμου, το φύτεμα ζαχαροκάλαμου είναι μια πολύ κοπιαστική διαδικασία. Από ώριμα καλάμια κόβονται τμήματα μήκους σχεδόν 40 εκατοστών και φυτεύονται σε αυλάκια ανά 1,5 μέτρο περίπου. Το κάθε μόσχευμα παράγει μια συστάδα από περίπου 8 ως 12 καλάμια που ωριμάζουν έπειτα από 12 με 16 μήνες. Το περπάτημα μέσα σε ένα χωράφι με πυκνά ώριμα ζαχαροκάλαμα μπορεί να είναι τρομακτική εμπειρία. Τα καλάμια και το πυκνό τους φύλλωμα φτάνουν σε ύψος τα 4 μέτρα. Άραγε αυτός ο θόρυβος που ακούγεται στο βάθος είναι το θρόισμα του αέρα ή μήπως είναι κάποιο φίδι ή τρωκτικό; Για καλό και για κακό, ίσως είναι ώρα να γυρίσουμε στην ασφάλεια που μας παρέχει ο ανοιχτός χώρος!

Διεξάγονται έρευνες για να βρεθούν τρόποι αντιμετώπισης των επιβλαβών παράσιτων και των ασθενειών. Πολλές από αυτές τις προσπάθειες στέφθηκαν με κάποια επιτυχία, αλλά όχι όλες. Λόγου χάρη, το 1935, σε μια προσπάθεια να εξαλειφθεί ένα βλαβερό για τα ζαχαροκάλαμα σκαθάρι (Dermolepida albohirtum), οι αρχές εισήγαγαν θαλάσσιους φρύνους από τη Χαβάη στο βόρειο Κουίνσλαντ. Δυστυχώς ο θαλάσσιος φρύνος, που προτιμούσε άλλη τροφή πιο άφθονη από τα σκαθάρια, πολλαπλασιάστηκε ραγδαία και τώρα αποτελεί μεγάλη μάστιγα σε όλη τη βορειοανατολική Αυστραλία.

Τα Καίτε Πριν τα Θερίσετε;

Αργότερα, αφού πέσει η νύχτα, παρατηρούμε έκπληκτοι έναν ντόπιο καλλιεργητή να βάζει φωτιά στη φυτεία του με τα ώριμα ζαχαροκάλαμα. Μέσα σε δευτερόλεπτα, το μικρό χωράφι γίνεται παρανάλωμα της φωτιάς και οι φλόγες φτάνουν πολύ ψηλά μέσα στο νυχτερινό ουρανό. Καίγοντας τα καλάμια απομακρύνονται ευκολότερα τα ανεπιθύμητα φύλλα και άλλα υλικά που μπορεί να δυσκολέψουν το θερισμό και το άλεσμα. Ωστόσο, στα πρόσφατα χρόνια, υπάρχει μια αυξανόμενη τάση να θερίζουν τα ζαχαροκάλαμα χωρίς να κάνουν εκ των προτέρων αυτή τη θεαματική καύση. Αυτή η μέθοδος ονομάζεται θερισμός των πράσινων ζαχαροκάλαμων. Όχι μόνο βελτιώνεται έτσι η απόδοση σε ζάχαρη αλλά επίσης μένει στο έδαφος ένα προστατευτικό στρώμα, το οποίο με τη σειρά του βοηθάει στην καταπολέμηση της διάβρωσης του εδάφους και των ζιζανίων.

Μολονότι σε πολλές χώρες όπου καλλιεργείται ζαχαροκάλαμο σήμερα ο θερισμός γίνεται ακόμα με το χέρι, ολοένα και περισσότερες χώρες χρησιμοποιούν τώρα τεράστιες θεριστικές μηχανές. Αυτές οι γιγαντιαίες μηχανές ανοίγουν δρόμο μέσα από τις πυκνές συστάδες των ψηλών ζαχαροκάλαμων, κόβουν τις κορυφές των καλαμιών και αφαιρούν τα ανεπιθύμητα φύλλα, και κατόπιν τεμαχίζουν αυτόματα τα καλάμια σε μικρά κομμάτια, έτοιμα για άλεσμα. Ενώ ένας θεριστής ζαχαροκάλαμου μπορεί να κόψει κατά μέσο όρο 5 τόνους καλάμια ημερησίως χρησιμοποιώντας την κοπιαστική χειρωνακτική μέθοδο,  οι θεριστικές μηχανές μπορούν να κόψουν με ευκολία πάνω από 300 τόνους ημερησίως. Οι φυτείες μπορεί να θερίζονται μία φορά το χρόνο επί μερικά χρόνια ώσπου να μειωθεί η απόδοση σε ζάχαρη και να χρειαστεί να αντικατασταθούν τα φυτά.

Από τη στιγμή που θα κοπεί το καλάμι, η ταχύτητα είναι ζωτικής σημασίας, επειδή η ποιότητα της ζάχαρης που υπάρχει στα θερισμένα καλάμια χειροτερεύει γοργά. Για να γίνει δυνατή η γρήγορη μεταφορά στο μύλο έχουν κατασκευαστεί βαγονέτα που κινούνται σε στενές σιδηροτροχιές μήκους 4.100 χιλιομέτρων και εξυπηρετούν τις φυτείες ζαχαροκάλαμου στο Κουίνσλαντ. Πάνω σε αυτές τις σιδηροτροχιές, ζωηρόχρωμες μικροσκοπικές μηχανές διασχίζουν την ύπαιθρο, τραβώντας δεκάδες βαγονέτα γεμάτα μέχρι πάνω με ζαχαροκάλαμα.

Ξενάγηση στο Μύλο

Η περιήγηση σε ένα μύλο κατεργασίας ζαχαροκάλαμου είναι ενδιαφέρουσα εμπειρία. Το πρώτο πράγμα που βλέπει κανείς είναι οι γραμμές με τα βαγονέτα που περιμένουν να τα αδειάσουν. Τεράστιες φρέζες και κύλινδροι θρυμματίζουν τα καλάμια και τα συνθλίβουν βγάζοντας το ζαχαρούχο χυμό από τις ίνες. Τα ινώδη υπολείμματα, που ονομάζονται βαγάσση, ξεραίνονται και χρησιμοποιούνται ως καύσιμο υλικό στο μύλο. Οι επιπλέον ποσότητες πουλιούνται σε βιομηχανίες κατασκευής χαρτιού και οικοδομικών υλικών.

Στη συνέχεια αφαιρούνται οι προσμείξεις που υπάρχουν στο ζαχαρούχο χυμό, και έτσι απομένει ένα καθαρό υγρό. Οι προσμείξεις ανακυκλώνονται και χρησιμοποιούνται ως λίπασμα. Άλλο ένα υποπροϊόν, η μελάσα, χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή ή συμπεριλαμβάνεται στις πρώτες ύλες με τις οποίες παρασκευάζεται ρούμι και βιομηχανική αλκοόλη. Οι πολλές χρήσεις του ζαχαροκάλαμου και η αποδοτικότητα της διαδικασίας άλεσης είναι ασφαλώς εντυπωσιακές.

Στη συνέχεια, αφού αφαιρεθεί μέσω βρασμού το νερό που πλεονάζει, το υγρό συμπυκνώνεται σε σιρόπι στο οποίο προστίθενται μικροί κρύσταλλοι ζάχαρης. Αυτοί οι κρύσταλλοι μεγαλώνουν μέχρις ότου φτάσουν στο επιθυμητό μέγεθος. Κατόπιν διαχωρίζονται από το μείγμα και ξεραίνονται. Το αποτέλεσμα είναι ακατέργαστη καστανή ζάχαρη. Με περαιτέρω επεξεργασία, αυτή η ακατέργαστη ζάχαρη μετατρέπεται στη γνωστή ραφιναρισμένη λευκή ζάχαρη που πολλοί έχουν στο τραπέζι τους.

Ίσως το τσάι σας ή ο καφές σας να είναι λίγο πιο γλυκός ύστερα από αυτή τη συναρπαστική και διαφωτιστική ξενάγηση στις φυτείες ζαχαροκάλαμου. Βέβαια αν είστε διαβητικός, ίσως θα πρέπει να αποφεύγετε τη ζάχαρη και να χρησιμοποιείτε κάποιο υποκατάστατο.

Ασφαλώς, έχουμε εντυπωσιαστεί από την ευστροφία και την εφευρετικότητα Εκείνου που σχεδίασε και κατόπιν φρόντισε να υπάρχει σε τόση αφθονία αυτό το εκπληκτικό φυτό, το ζαχαροκάλαμο​—ένα πραγματικά γιγαντιαίο αγρωστώδες φυτό!

[Πλαίσιο στη σελίδα 22]

Από Ζαχαρότευτλα ή από Ζαχαροκάλαμα;

Η ζάχαρη παρασκευάζεται κυρίως από δύο φυτά που έχουν παγκόσμια εξάπλωση. Το ζαχαροκάλαμο αναπτύσσεται βασικά σε τροπικές περιοχές και από αυτό προέρχεται τουλάχιστον το 65 τοις εκατό της παγκόσμιας παραγωγής ζάχαρης. Το υπόλοιπο 35 τοις εκατό εξάγεται από ζαχαρότευτλα τα οποία καλλιεργούνται σε πιο ψυχρά κλίματα, όπως στην Ανατολική και στη Δυτική Ευρώπη, καθώς και στη Βόρεια Αμερική. Και τα δύο είδη ζάχαρης έχουν την ίδια χημική σύσταση.

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Ζαχαροκάλαμα που καίγονται πριν από το θερισμό

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Θεριστική μηχανή ζαχαροκάλαμου. Το τρακτέρ τραβάει μια καρότσα

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 21]

Όλες οι φωτογραφίες στις σελίδες 21-24: Queensland Sugar Corporation