«Πρασινίζοντας» το Δάσος του Αμαζονίου

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΒΡΑΖΙΛΙΑ

ΣΤΗ δεκαετία του 1990, ο κόσμος έχανε εκατομμύρια στρέμματα φυσικών δασών κάθε χρόνο, ανέφερε η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών. Στο βραζιλιάνικο τμήμα της περιοχής του Αμαζονίου και μόνο, η θορυβώδης επέλαση των αλυσοπρίονων και των πυρκαγιών έχει μετατρέψει σε απλό λιβάδι ένα τμήμα βροχερού δάσους μεγαλύτερο από τη Γερμανία. Αντί να είναι σκεπασμένο το δάσος με δέντρα από άκρη σε άκρη, τώρα παρεμβάλλονται εδώ και εκεί εκτάσεις όπου το έδαφος είναι γεμάτο ρωγμές και καλύπτεται με ένα λεπτό στρώμα από αγριόχορτα και με εκτεθειμένα υπολείμματα κορμών που ξεροψήνονται κάτω από τον ήλιο.

Μολονότι αυτή η συνεχιζόμενη καταστροφή των δασών είναι ανησυχητική, υπάρχουν αχτίδες ελπίδας. Ένα πολλά υποσχόμενο πρόγραμμα έχει ήδη αρχίσει να αποφέρει καρπούς. Αποκαλείται αγροδασοπονία και, σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει κάποιο έντυπο, είναι «ένα σύστημα το οποίο συνδυάζει τη δενδροκαλλιέργεια με την καλλιέργεια αγρών ή λιβαδιών, με τρόπο φιλικό . . . προς το περιβάλλον». Πώς λειτουργεί η αγροδασοπονία; Τι έχει επιτύχει; Ποιες προοπτικές θα μπορούσε να διανοίξει για το μέλλον; Για να πάρει τις απαντήσεις, το Ξύπνα! επισκέφτηκε το Εθνικό Ινστιτούτο Ερευνών στον Αμαζόνιο (National Institute for Research in the Amazon [INPA]) στο Μανάους, πρωτεύουσα της πολιτείας Αμαζονία στη Βραζιλία.

Προσπαθούν να Ξεφύγουν, Αλλά Απογοητεύονται

Ο Γιοχάνες βαν Λέιβεν, Ολλανδός αγρονόμος στο Τμήμα Αγρονομίας του INPA, συνεργάζεται με τους αγρότες του Αμαζονίου τα τελευταία 11 χρόνια. Πώς όμως έφτασαν αρχικά στο δάσος του Αμαζονίου τόσο πολλοί αγρότες; Οι εκτεταμένες αυτοματοποιημένες αγροκαλλιέργειες στις κεντρικές και στις νότιες περιοχές της Βραζιλίας άρχισαν να αποστερούν από τους μικροκαλλιεργητές τη γη τους και το εισόδημά τους, αναγκάζοντάς τους να μεταναστεύσουν. Άλλοι αγρότες που καλλιεργούσαν γιούτα, με την οποία κατασκευάζονται τσουβάλια, είδαν τους πόρους τους να εξαφανίζονται  καθώς τα τσουβάλια αντικαταστάθηκαν από πλαστικά σακιά. Κάποιοι άλλοι, οι οποίοι έμεναν σε περιοχές που είχαν πληγεί από ξηρασία, αναγκάστηκαν να μετακομίσουν ψάχνοντας για πιο γόνιμο έδαφος. Αλλά πού θα μπορούσαν να πάνε; Ακούγοντας υποσχέσεις για γη, στέγη και γόνιμο έδαφος στον Αμαζόνιο, ακολούθησαν έναν νέο δρόμο που τους οδήγησε στο βροχερό δάσος.

Ωστόσο, οι αγρότες σύντομα ανακάλυψαν ότι είχαν εγκατασταθεί σε έναν τόπο με δυνατές βροχοπτώσεις, μεγάλη υγρασία, ζεστό κλίμα και άγονο έδαφος. Μέσα σε δύο ως τέσσερα χρόνια, το έδαφος εξαντλήθηκε εντελώς, και προέκυψε το ίδιο πρόβλημα: φτωχοί άνθρωποι σε «φτωχό» έδαφος. Οι απελπισμένοι αγρότες προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα αποψιλώνοντας και άλλες δασικές περιοχές για να τις χρησιμοποιήσουν ως καλλιεργήσιμη γη.

Είναι αλήθεια ότι οι μικροκαλλιεργητές δεν αποτελούν την κύρια αιτία της καταστροφής του δάσους του Αμαζονίου. Τα μεγάλα αγροκτήματα εκτροφής βοοειδών, οι τεράστιες αγροτικές επιχειρήσεις, οι εταιρίες εξόρυξης μεταλλευμάτων και υλοτόμησης, και η κατασκευή υδροηλεκτρικών φραγμάτων έχουν προξενήσει το μεγαλύτερο μέρος της καταστροφής. Παρ’ όλα αυτά, η συρροή μικροκαλλιεργητών και η εκχέρσωση που εφαρμόζουν έχουν επίσης συντελέσει στην καταστροφή των δασών.

Συμβουλές από «Ζωντανές Βιβλιοθήκες»

«Άσχετα με το πόσο μεγάλη ζημιά κάνουν στο δάσος», λέει ο Βαν Λέιβεν, «αυτοί οι φτωχοί αγρότες  βρίσκονται εδώ και δεν έχουν πού αλλού να πάνε. Για να επιβραδύνουμε, λοιπόν, την αποψίλωση των δασικών εκτάσεων, πρέπει να τους βοηθήσουμε να συντηρηθούν από τη γη τους χωρίς να χρειαστεί να κόψουν και άλλα δέντρα του δάσους». Εδώ είναι που τίθεται σε εφαρμογή το πρόγραμμα αγροδασοπονίας, μέσω του οποίου διδάσκεται μια μέθοδος καλλιέργειας που καταπολεμά την υποβάθμιση του εδάφους και επιτρέπει στους αγρότες να χρησιμοποιούν επί πολλά χρόνια την ίδια αποψιλωμένη έκταση. Πώς κατέληξαν οι ερευνητές στις λεπτομέρειες του προγράμματος;

Πριν ξεκινήσει το πρόγραμμα αγροδασοπονίας του INPA, απαιτήθηκαν χρόνια ερευνών, συμπληρώθηκαν ερωτηματολόγια και πάρθηκαν επιτόπια δείγματα. Συλλέχθηκαν πολύτιμες πληροφορίες ιδιαίτερα μέσω συνεντεύξεων από τις «ζωντανές βιβλιοθήκες»​—τους Ινδιάνους και τους καμπόκλος, ανθρώπους ανάμεικτης λευκής, μαύρης και ινδιάνικης καταγωγής, των οποίων οι πρόγονοι είχαν εγκατασταθεί στη λεκάνη του Αμαζονίου.

Αυτοί οι κάτοικοι του Αμαζονίου έχουν απόθεμα γνώσεων. Είναι εξοικειωμένοι με το τοπικό κλίμα και τους τύπους του εδάφους​—μαύρο χώμα, κόκκινος άργιλος, λευκός άργιλος, κοκκινόχωμα και μείγμα άμμου και αργίλου—​καθώς επίσης με την ποικιλία των τοπικών καρπών, μπαχαρικών και θεραπευτικών φυτών που παράγει το δάσος. Επωφελούμενοι από αυτή τη γνώση, οι αγρονόμοι και οι αγρότες έγιναν συνεργάτες στην έρευνα​—μια συνεργασία που βελτίωσε την ποιότητα του προγράμματος.

Το Δάσος Δεν Είναι Ορυχείο

Το πρόγραμμα αγροδασοπονίας εφαρμόστηκε βαθμιαία. Το πρώτο βήμα ήταν να πειστούν οι αγρότες να μη βλέπουν το δάσος σαν ορυχείο​—που το εκμεταλλεύεσαι και μετά το εγκαταλείπεις—​αλλά να το θεωρούν ανανεώσιμη πηγή. Έπειτα, τους δόθηκε η συμβουλή να μην καλλιεργούν μόνο κασσάβα, μπανάνες, καλαμπόκι, ρύζι, φασόλια και άλλα προϊόντα που αναπτύσσονται γρήγορα, αλλά και δέντρα. «Δέντρα;» ρώτησαν οι αγρότες. «Γιατί;»

Εφόσον οι αγρότες συχνά προέρχονταν από περιοχές όπου τα δέντρα δεν παίζουν κάποιον ρόλο στη γεωργία και εφόσον δεν ήταν εξοικειωμένοι με τα δέντρα του Αμαζονίου, οι ερευνητές τούς εξήγησαν λεπτομερώς τα πλεονεκτήματα της καλλιέργειας δέντρων. Τους έδωσαν να καταλάβουν ότι το έδαφος του δάσους δεν έχει τα θρεπτικά στοιχεία που χρειάζονται οι καλλιέργειες εδώδιμων ειδών. Για παράδειγμα, οι βροχές έχουν ήδη παρασύρει τα θρεπτικά στοιχεία προτού αυτά προλάβουν να απορροφηθούν από καλλιεργήσιμα είδη όπως το καλαμπόκι. Αντίθετα, τα δέντρα μπορούν να απορροφούν και να αποθηκεύουν μια ποσότητα θρεπτικών στοιχείων, καθώς επίσης να διατηρούν τη γονιμότητα του εδάφους. Επιπρόσθετα, τα δέντρα παρέχουν τροφή και σκιά στα ζώα. Οι αγρότες μπορούν επίσης να χρησιμοποιούν τα δέντρα σαν ζωντανή περίφραξη για να προσδιορίζουν τα όρια του κτήματός τους. Και βέβαια, τα οπωροφόρα δέντρα είναι πηγή καρπών και ξυλείας​—αγαθών που αποφέρουν εισόδημα.

Οι αγρότες ενθαρρύνθηκαν επίσης να καλλιεργήσουν πολλά διαφορετικά είδη και ποικιλίες δέντρων. Γιατί; Προκειμένου να παράγουν μεγάλη ποικιλία καρπών και ξυλείας. Με αυτόν τον τρόπο, ο αγρότης αποφεύγει μια μεγάλη σοδειά αποτελούμενη μόνο από ένα ή δύο είδη φρούτων τα οποία πρέπει να πουλήσει σε χαμηλή τιμή επειδή όλοι οι άλλοι πουλούν το ίδιο προϊόν την ίδια εποχή.

Το Καινούριο Πρόγραμμα Αποφέρει Καρπούς

Ποια είδη δέντρων καλλιεργούνται; «Τώρα χρησιμοποιούμε σχεδόν 30 με 40 από τα οπωροφόρα δέντρα που αναφέρονται εδώ», λέει ο αγρονόμος Βαν Λέιβεν δείχνοντάς μας έναν κατάλογο με 65 δέντρα που έχουν παράξενα ονόματα. Για να μας πείσει ότι το πρόγραμμα αποδίδει, ο Βαν Λέιβεν παρουσιάζει αρκετές φωτογραφίες της ίδιας αποψιλωμένης δασικής έκτασης οι οποίες έχουν τραβηχτεί σε διαφορετικά διαστήματα.​—Βλέπε το πλαίσιο «Πώς Μπορεί να Αποκατασταθεί το Δάσος».

Μια επίσκεψη στα καταστήματα τροφίμων του Μανάους δείχνει ότι αυτό το καινούριο πρόγραμμα αγροδασοπονίας αποφέρει καρπούς. Σε αυτά τα καταστήματα πουλιούνται ήδη περισσότερα από 60 είδη καρπών τοπικής παραγωγής. Σε ό,τι αφορά το μέλλον, οι αγρονόμοι ελπίζουν ότι όσο περισσότερο εφαρμόζεται η αγροδασοπονία τόσο περισσότερο θα επιβραδύνεται η αποψίλωση του δάσους. Άλλωστε, ο αγρότης που έχει μάθει πώς να ξαναχρησιμοποιεί ένα παλιό χωράφι ίσως να μην καταστρέψει το δάσος για να φτιάξει ένα νέο χωράφι.

Αυτές οι αξιέπαινες προσπάθειες πιθανώς δεν πρόκειται να εξαλείψουν την παγκόσμια απειλή για την οικολογία της γης. Αλλά δείχνουν τι μπορεί να επιτελεστεί όταν μεταχειριζόμαστε με σεβασμό τους πολύτιμους φυσικούς μας πόρους.

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 24]

Το Πορτοκάλι και το Ακερόλα Ωχριούν

Το πορτοκάλι, αυτό το γνωστό μας σύμβολο της βιταμίνης C, ωχριά αν συγκριθεί με ένα φρούτο που έχει χαρακτηριστεί «ο νέος βασιλιάς της βιταμίνης C». Ακόμη και το ακερόλα, το κυριότερο ανάμεσα στα φρούτα που είναι πλούσια σε βιταμίνη C, πρέπει να αναγνωρίσει την ήττα του. Ποιος είναι ο νέος βασιλιάς; Ένα μοβ φρούτο, μικρό αλλά με αξιοσημείωτες ιδιότητες το οποίο έχει περίπου το μέγεθος μιας ρώγας σταφυλιού και είναι αυτοφυές στις πεδιάδες του Αμαζονίου. Πώς ονομάζεται; Κάμου-κάμου. Του αξίζει πράγματι ο θρόνος; Κάποιο βραζιλιάνικο περιοδικό αναφέρει ότι 100 γραμμάρια πορτοκαλιού περιέχουν 41 χιλιοστόγραμμα βιταμίνης C, ενώ 100 γραμμάρια ακερόλα περιέχουν 1.790 χιλιοστόγραμμα βιταμίνης C. Ωστόσο, η ίδια ποσότητα κάμου-κάμου περιέχει την εκπληκτική αναλογία των 2.880 χιλιοστόγραμμων βιταμίνης C—70 φορές μεγαλύτερη από ό,τι τα πορτοκάλια!

[Ευχαριστίες]

Ακερόλα και κάμου-κάμου: Silvestre Silva/Reflexo

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 25]

Η Τέχνη της Καλλιέργειας Δέντρων Κατά Λωρίδες

Αφού συμφωνήσουν οι αγρότες να εφαρμόσουν κάποια σημεία του προγράμματος αγροδασοπονίας, ο αγρονόμος Γιοχάνες βαν Λέιβεν μπορεί να τους δώσει μια πιο λεπτομερή πρόταση—ένα σχεδιάγραμμα που να δείχνει πώς θα είναι ο δεντρόκηπός τους στο μέλλον. Αντί να επιλεχθούν και να συνδυαστούν τυχαία οποιαδήποτε δέντρα, γίνονται προσομοιώσεις καλλιεργητικών οικοσυστημάτων με τη βοήθεια κομπιούτερ για να αποφασιστεί ποια είδη πρέπει να καλλιεργηθούν και με ποια διάταξη να φυτευτούν. Η καλλιέργεια κατά λωρίδες, ή αλλιώς η ομαδοποίηση των διαφόρων δέντρων​—μικρού, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους—​είναι τέχνη.

Για παράδειγμα, τα δέντρα που ανήκουν στην πρώτη ομάδα, δηλαδή γκουάβα, γκουαράνα και κουπουασού (είδος Theobroma grandiflorum), φυτεύονται το ένα κοντά στο άλλο. Αυτά τα δέντρα παραμένουν μικρά και αρχίζουν να καρποφορούν νωρίς. Η δεύτερη ομάδα, που αποτελείται από δέντρα μεσαίου μεγέθους όπως τα μπιριμπά (είδος Rollinia mucosa), τα αβοκάντο και οι φοίνικες μουρουμούρου (είδος Astrocaryum vulgare), θα χρειαστεί περισσότερο χώρο. Σε αυτή την ομάδα, η καρποφορία γενικά αρχίζει αργότερα από ό,τι στην πρώτη. Η τρίτη ομάδα, που αποτελείται από μεγάλα δέντρα όπως το Bertholletia excelsa, το Caryocar villosum και το μαόνι της Ονδούρας (είδος Swietenia macrophylla), χρειάζεται ακόμη περισσότερο χώρο. Μερικά δέντρα από αυτή την τελευταία ομάδα παράγουν φρούτα και άλλα πολύτιμη ξυλεία, ενώ υπάρχουν μερικά που παράγουν και τα δύο. Όταν αναπτύσσονται μαζί και οι τρεις ομάδες δέντρων, το κτήμα μοιάζει με φυσικό δάσος.

[Εικόνες]

Ο Γιοχάνες βαν Λέιβεν (άκρη δεξιά)

Κατάστημα τροφίμων στο Μανάους με καρπούς τοπικής παραγωγής

[Ευχαριστίες]

J. van Leeuwen, INPA, Manaus, Brazil

 [Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 26]

Πώς Μπορεί να Αποκατασταθεί το Δάσος

1. Φεβρουάριος 1993​—Αυτή η δασική έκταση στον κεντρικό Αμαζόνιο αποψιλώθηκε και κάηκε το Σεπτέμβριο του 1992. Τον Ιανουάριο του 1993, φυτεύτηκαν ανανάδες. Έναν μήνα αργότερα, φυτεύτηκαν επίσης οπωροφόρα δέντρα.

2. Μάρτιος 1994​—Οι ανανάδες έχουν αναπτυχθεί, και τα οπωροφόρα δέντρα γίνονται πιο ευδιάκριτα. Τα μικρά σημάδια στα κοντάρια που βρίσκονται δίπλα στα δέντρα προσδιορίζουν το είδος τους, όπως Pouteria caimito, Bertholletia excelsa και Bactris gasipaes, για να αναφέρουμε μερικά. Το ξεχορτάριασμα που έκαναν οι αγρότες γύρω από την καλλιέργεια ωφέλησε και τα δέντρα. Σαν να δείχνουν την ευγνωμοσύνη τους, τα δέντρα έχουν αρχίσει να αποκαθιστούν τη γονιμότητα του εδάφους.

3. Απρίλιος 1995​—Οι καρποί που αναπτύσσονται γρήγορα έχουν μαζευτεί και έχουν καταναλωθεί ή πουληθεί, και μια ποικιλία από οπωροφόρα δέντρα συνεχίζουν να αναπτύσσονται.

[Ευχαριστίες]

Pictures 1-3: J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil