Κωπηλατώντας Μέχρι Θανάτου

Από αρθρογράφο του Ξύπνα! στη Γαλλία

ΑΣ ΦΑΝΤΑΣΤΟΥΜΕ το θέαμα. Πλήθη ανθρώπων ατενίζουν την καινούρια γαλέρα του Γάλλου βασιλιά καθώς αποπλέει από τη Μασσαλία, ένα λιμάνι της Μεσογείου. Είναι ένα από τα ομορφότερα πλοία που αρμένισαν ποτέ στις θάλασσες. Περίτεχνα σκαλίσματα και πλούσιες διακοσμήσεις από χρυσάφι και μαργαριτάρια στολίζουν την πρύμνη. Υφάσματα με πανέμορφα κεντήματα προσδίδουν βασιλικό μεγαλείο στο κατάστρωμα. Καθώς το πρωινό φως πέφτει λαμπρό πάνω στη φανταχτερή μπαρόκ διακόσμηση, μερικοί αναλογίζονται με περηφάνια τη φήμη που έχει ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ΄ ως «ο Βασιλιάς Ήλιος».

Το 17ο αιώνα, οι γαλέρες χρησιμοποιούνταν πια σε περιορισμένο μόνο βαθμό για πολεμικούς σκοπούς. Ωστόσο, ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ΄ αποφάσισε να αυξήσει τον αριθμό των πλοίων του σε 40, δημιουργώντας το μεγαλύτερο στόλο γαλερών της Μεσογείου. Οι ειδικοί υπολογίζουν ότι 20 γαλέρες θα ήταν υπεραρκετές για να καλύψουν τις ανάγκες του. Ποιο σκοπό εξυπηρετούσε ένας τόσο μεγάλος στόλος;

Ο Ζαν Μπατίστ Κολμπέρ, σύμβουλος του βασιλιά, εξήγησε: «Καμιά δύναμη δεν χαρακτηρίζει καλύτερα το μεγαλείο ενός άρχοντα και δεν τον κάνει πιο ξακουστό ανάμεσα στους ξένους όσο η δύναμη των γαλερών». Πράγματι, ο κύριος λόγος για τον οποίο είχε ο Λουδοβίκος τόσες γαλέρες ήταν το γόητρο. Αλλά ποιο ήταν το τίμημα που καταβλήθηκε για αυτό το γόητρο;

Σκεφτείτε τα ανθρώπινα παθήματα. Στριμωγμένοι πάνω στο κατάστρωμα ενός πλοίου​—του οποίου το μήκος δεν ξεπερνούσε τα 45 μέτρα και το πλάτος τα 9 μέτρα—​υπήρχαν 450 κωπηλάτες. Ζούσαν και εργάζονταν σε αυτό το στενόχωρο περιβάλλον επί μήνες κάθε φορά. Το δέρμα τους ήταν πληγιασμένο από τον αλμυρό θαλασσινό αέρα, και στο σώμα τους υπήρχαν τα σημάδια από τις συχνές μαστιγώσεις. Οι μισοί από αυτούς έπεσαν θύματα της «μεγαλύτερης ανδροκτονίας» που έλαβε χώρα στη Γαλλία, όπως περιγράφεται από Γάλλους ιστορικούς.

Πράγματι, το μεγαλείο και η δόξα των λίγων σήμαινε δυστυχία και θάνατο για πολλούς άλλους. Αλλά πού βρήκε ο βασιλιάς τις χιλιάδες των κωπηλατών που χρειαζόταν για να επανδρώσει τα 40 πλοία του;

Πώς Βρέθηκαν οι Κωπηλάτες

Στο Μεσαίωνα, οι κωπηλάτες των γαλερών​—οι λεγόμενοι γκαλεότι—​ήταν ελεύθεροι πολίτες, και η κωπηλασία θεωρούνταν αξιοπρεπές επάγγελμα. Εντούτοις, το 17ο αιώνα τα πράγματα είχαν αλλάξει. Οι Γάλλοι αγόρασαν μερικούς κωπηλάτες από την Οθωμανική  Αυτοκρατορία, τους οποίους αποκαλούσαν Τούρκους. Οι περισσότεροι ήταν Μουσουλμάνοι, αν και ορισμένοι είχαν ασπαστεί την Ορθοδοξία. Χρησιμοποιούνταν επίσης και αιχμάλωτοι πολέμου.

«Ανάμεσα στις πιο επιζήμιες και ανόητες πρωτοβουλίες που λήφθηκαν ποτέ για την “ενίσχυση” των πληρωμάτων ήταν αναμφίβολα η αποστολή Ιροκέζων στρατιωτών στις γαλέρες του Βασιλιά Ήλιου», παρατηρούν Γάλλοι ιστορικοί. Η σύλληψη Ιθαγενών Αμερικανών αποδείχτηκε σφάλμα. Το 1689 αναγκάστηκαν να τους στείλουν πίσω, όταν οι ιροκέζικες φυλές απείλησαν τους πρώτους Γάλλους αποίκους.

Τα φιλόδοξα σχέδια, όμως, του Λουδοβίκου απαιτούσαν και άλλους κωπηλάτες. Ο Κολμπέρ βρήκε τη λύση. Ενημέρωσε τους δικαστές ότι ο βασιλιάς επιθυμούσε «την καταδίκη του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού εγκληματιών, καθώς και τη μετατροπή ακόμη και της θανατικής ποινής σε καταδίκη στις γαλέρες». Δεν ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποιούνταν εγκληματίες για αυτόν το σκοπό. Κατάδικοι είχαν χρησιμοποιηθεί ως δούλοι σε γαλέρες περίπου δύο αιώνες νωρίτερα, στη διάρκεια των πολέμων με την Ιταλία. Αλλά ο αριθμός των καταδίκων που στάλθηκαν στις γαλέρες στη διάρκεια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄ και του δισέγγονού του, Λουδοβίκου ΙΕ΄, ήταν άνευ προηγουμένου. Μεταξύ των ετών 1680 και 1748, καταδικάστηκαν σε κωπηλασία στις γαλέρες περίπου 60.000 άντρες. Ποιοι ήταν αυτοί οι δούλοι που χρησιμοποιούνταν στις γαλέρες;

Ποιοι Στρατολογήθηκαν;

Περίπου οι μισοί από εκείνους που στάλθηκαν στις γαλέρες ήταν κοινοί εγκληματίες​—από δολοφόνοι μέχρι μικροκλέφτες. Και οι λαθρέμποροι επίσης τιμωρούνταν με αυτόν τον τρόπο, και μάλιστα μερικές φορές αποτελούσαν μεγάλο μέρος του κωπηλατικού πληρώματος.

Εκτός από αυτούς, διάφορα άτομα που ζούσαν στο περιθώριο της κοινωνίας εξαναγκάζονταν να επανδρώσουν τις γαλέρες. Το 1666, ο αξιωματούχος που ήταν αρμόδιος για τις γαλέρες στη Μασσαλία έγραψε: «Θα ήθελα να βγει μια απόφαση με βάση την οποία να συλλαμβάνονται οι τεμπέληδες, οι προσκυνητές, . . . οι Τσιγγάνοι και άλλοι αργόσχολοι, και να γεμίζουν ολόκληρες γαλέρες. . . . Με αυτόν τον τρόπο ο κόσμος θα απαλλασσόταν από τέτοια ενοχλητικά αποβράσματα». Έτσι, υπό το πρόσχημα της διατήρησης της έννομης τάξης, στρατολογήθηκαν Τσιγγάνοι και άποροι. Το 1660 στρατολογήθηκαν δια της βίας ακόμη και Πολωνοί προσκυνητές που επισκέφτηκαν ένα ιερό στη Γαλλία!

Μια άλλη πηγή ανθρώπινου δυναμικού ήταν οι λιποτάκτες του στρατού που συλλαμβάνονταν και στη συνέχεια καταδικάζονταν ισόβια στις γαλέρες. Στους δραπέτες ακρωτηρίαζαν τη μύτη και τα αφτιά, τους σημάδευαν στα μάγουλα με το έμβλημα του κρίνου και τους ξύριζαν το κεφάλι. Στη διάρκεια των πολυάριθμων πολέμων που διεξήγαγε ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ από το 1685 ως το 1715, περίπου 17.000 λιποτάκτες στάλθηκαν στις γαλέρες. Τι περίμενε αυτούς τους άντρες;

Τα Παθήματά Τους

Στην πραγματικότητα, το μαρτύριο των κωπηλατών άρχιζε προτού ακόμη βρεθούν στη θάλασσα. Αρχικά, τους άφηναν σε προσωρινές φυλακές μέχρι έξι μήνες, και κατόπιν τους αλυσόδεναν κατά εκατοντάδες και τους έσερναν στη Μασσαλία. Για μερικούς, όπως εκείνους που στέλνονταν από τη Βρετάνη ή το Παρίσι, αυτή η αναγκαστική πεζοπορία των 800 χιλιομέτρων ήταν ένας εφιάλτης που διαρκούσε πάνω από έναν μήνα. Κάποιος που έζησε εκείνη την εποχή είπε ότι αυτή ήταν «η χειρότερη τιμωρία για τους καταδίκους». Πολλοί πέθαιναν καθ’ οδόν.

Ωστόσο, ο θάνατός τους δεν οφειλόταν μόνο στο μήκος της διαδρομής και στο πενιχρό συσσίτιο. Οι φρουροί υπέβαλλαν τους κρατουμένους σε μεγάλη κακομεταχείριση. Οι μαστιγώσεις και η στέρηση της τροφής και του ύπνου θέριζαν πολλές ζωές. Επιπλέον, οι άνθρωποι καθ’ οδόν έδειχναν ελάχιστη συμπόνια για εκείνους τους άντρες που διέσχιζαν τακτικά το γαλλικό έδαφος. Λέγεται πως  κάποιες ντόπιες γυναίκες απάντησαν σε έναν κρατούμενο που τις παρακάλεσε να του δώσουν νερό: «Περπάτα, περπάτα! Εκεί που θα πας θα έχεις άφθονο νερό!»

Οι Μισοί Δεν Επιζούσαν

Πολλοί από τους καταδίκους δεν είχαν δει ποτέ θάλασσα, πολύ περισσότερο δε γαλέρες. Φτάνοντας λοιπόν στο λιμάνι της Μασσαλίας, αντιμετώπιζαν την ωμή πραγματικότητα. Οι φυλακισμένοι στοιβάζονταν πάνω σε μια άδεια γαλέρα όπου τους εξέταζαν, όπως έγραψε ένας από αυτούς, σαν «τις αγελάδες που πουλιούνται στην αγορά». Καταγράφονταν τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά, και ο καθένας τους γινόταν ένας αριθμός στους καταλόγους των γαλερών. «Η είσοδος στον κόσμο των γαλερών δημιουργούσε αναμφίβολα πλήρη σύγχυση στον κωπηλάτη και αποτελούσε ένα τεράστιο ψυχολογικό και σωματικό σοκ», παρατηρεί ένας ιστορικός. Εντούτοις, τους περίμενε ακόμη χειρότερη μεταχείριση.

Σε έναν χώρο με μήκος μόλις δυόμισι μέτρα και πλάτος λίγο περισσότερο από ένα μέτρο, ζούσαν και κωπηλατούσαν επί μήνες κάθε φορά πέντε άντρες, αλυσοδεμένοι στους πάγκους τους. Κάθε κωπηλάτης είχε στη διάθεσή του μόλις 45 εκατοστά για να κάθεται. Ο χώρος ήταν τόσο λίγος ώστε οι άντρες δεν μπορούσαν ούτε να λυγίσουν τους αγκώνες τους καθώς τραβούσαν τα κουπιά, καθένα από τα οποία είχε μήκος τουλάχιστον 12 μέτρα και βάρος 130 κιλά. Η πολύωρη κωπηλασία ήταν φοβερά κοπιαστική δουλειά η οποία «τσάκιζε» τους μυς των κωπηλατών και απομυζούσε τη δύναμη και την αντοχή τους. Ήταν «παρόμοια με την εκτέλεση των πιο κοπιαστικών εργασιών σε τροπικό κλίμα», εξηγεί ένας ιστορικός.

Οι γαλέρες ήταν χαμηλές, και οι κωπηλάτες βρίσκονταν μόλις ένα μέτρο περίπου πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ως εκ τούτου, ήταν συνέχεια μουσκεμένοι, συχνά κωπηλατούσαν με τα πόδια τους μέσα στα νερά, και το δέρμα τους ήταν φαγωμένο από τον αλμυρό αέρα. Το συσσίτιο ήταν λιγοστό. «Οι κατάδικοι ήταν διατεθειμένοι να κάνουν το παν για να επιζήσουν», αναφέρει ένας ιστορικός. Ήταν σχεδόν αδύνατον να δραπετεύσει κανείς. Η αμοιβή για τη σύλληψη των δραπετών υποκινούσε τους ντόπιους χωρικούς να κυνηγούν οποιονδήποτε προσπαθούσε να ξεφύγει. Μόνο ο 1 στους 100 τα κατάφερνε.

Οι ποινές σπάνια γίνονταν σεβαστές. Έτσι, κάποιος που είχε καταδικαστεί για λίγα χρόνια μπορεί να κωπηλατούσε ακόμη και έπειτα από 25 χρόνια. Περίπου το ένα τρίτο των αντρών πέθαιναν μέσα σε τρία χρόνια. Συνολικά, οι μισοί από τους κωπηλάτες δεν επιζούσαν. Η θνησιμότητα μεταξύ των κωπηλατών ήταν εξίσου υψηλή είτε βρίσκονταν στη στεριά είτε στη θάλασσα. Το χειμώνα του 1709/1710, πέθανε το ένα τρίτο από αυτούς εξαιτίας της πείνας και της κακοκαιρίας. Το τραγικό είναι πως μερικοί είχαν σταλεί στις γαλέρες απλώς και μόνο λόγω της θρησκείας τους.

Καταδικάστηκαν για την Πίστη Τους

Το 1685, ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ΄ ανακάλεσε το Έδικτο της Νάντης, και ο Προτεσταντισμός τέθηκε υπό απαγόρευση στη Γαλλία. a Περίπου 1.500 Προτεστάντες καταδικάστηκαν στις γαλέρες επειδή αρνήθηκαν να μεταστραφούν στον Καθολικισμό ή επειδή προσπάθησαν να φύγουν από τη χώρα. Η ίδια τιμωρία είχε επιβληθεί στους «αιρετικούς» και το 1545, όταν μέσα σε μία εβδομάδα στάλθηκαν στις γαλέρες με διαταγή του Βασιλιά Φραγκίσκου Α΄ 600 Βαλδένσιοι (ή αλλιώς Ουαλδένσιοι). b Υπό τον Λουδοβίκο ΙΔ΄, για τον οποίο έλεγαν ότι ήταν ένθερμος Χριστιανός, ο διωγμός έλαβε νέες διαστάσεις.

Γιατί έστελναν τους Προτεστάντες στις γαλέρες; Ένας αυλικός του βασιλιά εξήγησε: «Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να μεταστρέψει κανείς τους αιρετικούς εκτός από τον εξαναγκασμό». Κάποιος ιστορικός προσθέτει: «Ο βασιλιάς έλπιζε ότι οι περισσότεροι καταδικασμένοι Προτεστάντες, μόλις ανέπνεαν τον “αέρα της γαλέρας”, θα εγκατέλειπαν τη θρησκεία για την οποία είχαν κάνει τόσο πολλές θυσίες». Οι περισσότεροι όμως αρνήθηκαν να αποκηρύξουν την πίστη τους για χάρη της ελευθερίας τους. Γι’ αυτό, συχνά  υποβάλλονταν σε φρικτές δημόσιες μαστιγώσεις με την υποκίνηση των Καθολικών ιερέων που υπήρχαν στα πλοία. Μερικοί πέθαιναν. Σε άλλους, τα σημάδια έμεναν εφ’ όρου ζωής.

Παρ’ όλη αυτή την ωμή βία, οι Προτεστάντες μετέδιδαν ενεργά την πίστη τους σε άλλους. Ως αποτέλεσμα, μερικοί, μεταξύ αυτών και ένας τουλάχιστον Καθολικός ιερέας, έγιναν Προτεστάντες. Εκείνους που θεωρούσαν πιο επικίνδυνους, τους μορφωμένους Προτεστάντες, τους έπαιρναν από τα πλοία και τους έριχναν σε μπουντρούμια για να πεθάνουν. Αυτό, όμως, δεν εμπόδισε τους Προτεστάντες κωπηλάτες να βοηθούν ο ένας τον άλλον, ακόμη και μέχρι του σημείου να οργανώνουν μαθήματα ανάγνωσης και γραφής για τους αναλφάβητους συντρόφους τους.

Οι κατάδικοι δεν έπαψαν να θυμούνται για ποιο λόγο διώκονταν. «Όσο περισσότερο υποφέρω τόσο περισσότερο αγαπώ την αλήθεια εξαιτίας της οποίας υποφέρω», έγραψε ο Προτεστάντης Πιερ Σερ. Πολλές χώρες συγκλονίζονταν ακούγοντας για το θρησκευτικό διωγμό που είχε ξεσπάσει στη Γαλλία. Το 1713, η Βασίλισσα Άννα της Αγγλίας άσκησε πιέσεις και πέτυχε να απελευθερωθούν πολλοί από τους καταδίκους. Η ειρωνεία είναι ότι οι Προτεστάντες στους οποίους παλιότερα απαγορευόταν η έξοδος από τη Γαλλία τώρα απελαύνονταν.

Οι Γαλέρες Πεθαίνουν

Τελικά, οι γαλέρες έπεσαν σταδιακά σε αχρηστία​—θύματα της προόδου της ναυπηγικής και της έλλειψης πόρων. Τα οικονομικά προβλήματα του Βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ΄ οδήγησαν σε περικοπές. Το 1720 είχαν απομείνει μόνο 15 πλοία, και η δραστηριότητά τους ήταν πολύ περιορισμένη. Κατά το μεγαλύτερο διάστημα, οι κωπηλάτες έμεναν στη Μασσαλία, όπου ενσωματώθηκαν στην οικονομική ζωή της πόλης καθώς εργάζονταν στα γειτονικά σαπωνοποιεία ή πουλούσαν ρούχα που έπλεκαν οι ίδιοι. Τελικά, το 1748 ψηφίστηκε ένας νόμος ο οποίος στην πραγματικότητα αποτέλεσε τη χαριστική βολή για τις γαλέρες.

Οι γαλέρες εξακολουθούν να ζουν στη συνείδηση των Γάλλων. Όταν αντιμετωπίζουν κάποια δυσκολία, πολλές φορές λένε: «Κελ γκαλέρ!» που σημαίνει κατά λέξη στην ελληνική: «Τι γαλέρα!» Πολλά από αυτά που γνωρίζουμε για τη ζωή στις γαλέρες τα οφείλουμε σε προσωπικές αφηγήσεις γραμμένες από Προτεστάντες κωπηλάτες. Παρά τις κραυγαλέες θρησκευτικές διακρίσεις, εκείνοι δημιούργησαν μια οργάνωση για την παροχή αμοιβαίας βοήθειας και ηθικής υποστήριξης. Η υπομονή και η ελπίδα ήταν ουσιώδεις παράγοντες για την επιβίωσή τους, και ο συμβιβασμός ήταν αδιανόητος.

Είναι ενδιαφέρον πως οι ιστορικοί, παρά τη μισαλλοδοξία εκείνης της εποχής, έχουν εκφράσει την έκπληξή τους για το ότι οι δικαστές ήταν διατεθειμένοι να «επιβάλλουν ανενδοίαστα μια νομοθεσία που εξίσωνε έντιμους, νομοταγείς υπηκόους με τους χειρότερους εγκληματίες».

Πράγματι, η ανάμνηση των δούλων που κωπηλατούσαν στις γαλέρες παραμένει ως ισχυρή μαρτυρία για τις τρομερές αδικίες τις οποίες έχουν επιφέρει οι άνθρωποι στους συνανθρώπους τους. Ναι, «ο άνθρωπος εξουσιάζει τον άνθρωπο προς βλάβη του». (Εκκλησιαστής 8:9) Ευτυχώς, πλησιάζει ο καιρός κατά τον οποίο ο διορισμένος Άρχοντας του Θεού, ο Ιησούς Χριστός, «θα ελευθερώσει τον φτωχό που κραυγάζει για βοήθεια, καθώς και τον ταλαιπωρημένο και τον αβοήθητο».​—Ψαλμός 72:12-14.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 13]

Κωπηλατούσαν υπό άθλιες συνθήκες

[Ευχαριστίες]

© Musée de la Marine, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Η λεζάντα στο πάνω μέρος της εικόνας λέει στη γαλλική: «Σίγουροι και θεμιτοί τρόποι για τη μεταστροφή των αιρετικών στην Καθολική πίστη». Η εικόνα είναι από το έτος 1686

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 12]

Σελίδες 2, 12 και 15: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris